Archeologia Polski

Słowianie byli „produktem” przypadku historycznego!?

Przemysław Urbańczyk — 2023-12-27

Kulminacja w 2 ćw. VI w., trwającego od końca III w. pogarszania się warunków środowiskowych trochę przypadkowo wypromowała „słowiański” model życia. Słowianie nie wyłonili się z jakiejś jednej kolebki, lecz zostali „wyprodukowani” przez niezwykły zbieg przypadków historycznych, które wymusiły na dużych obszarach podobne uproszczenie systemu społeczno- gospodarczego, oparte na już posiadanej wiedzy. Zewnętrzni obserwatorzy nadali żyjącym tak ludziom zbiorcze nazwy „Słowian” na wschodzie i „Wenedów” na zachodzie. Rolę inicjującą odegrał w tym procesie globalny kryzys klimatyczny wzmocniony pandemią dżumy; ich nazwę zbiorczą wypromowała dyplomacja bizantyńska; czynnikiem proliferującym zasięg języków słowiańskich była imperialna polityka Awarów. Sami Słowianie zaakceptowali swoją pansłowiańską jedność dopiero w XIX w.

Na wschodzie bez zmian? W sprawie chronologii absolutnej ceramiki z obszaru pogranicza polsko-ruskiego. Gródek, stanowisko nr 35

Michał Auch — 2023-12-27

W artykule zaprezentowano wyniki datowania radiowęglowego wczesnośredniowiecznej ceramiki z dwóch pieców odkrytych na stanowisku nr 35 w Gródku nad Bugiem. „Tradycyjne” datowanie wskazuje na XI w., podczas gdy uzyskane daty 14C są o około 150 lat starsze. Stratygraficzny związek próbek i ceramiki nie budzi wątpliwości, należy zatem omawiane wyniki potraktować jako głos w dyskusji dotyczącej różnych rytmów przemian warsztatu garncarskiego na ziemiach Polski wschodniej, rozpatrywanych dotąd wyłącznie w odniesieniu do wielkopolskiego centrum państwa Piastów.

Siekierka z piętką typu nordyjskiego „ze Szczecina”. Głos w dyskusji na temat obecności replik w zbiorach muzealnych

Kamil Nowak — 2023-12-27

Do Muzeum Okręgowego im. Stanisława Staszica w Pile w 2003 r. została przekazana siekierka z piętką typu nordyjskiego. Siekierki tego typu nie występują na terenie Polski. Stan zachowania przedmiotu, charakteryzujący się licznymi uszkodzeniami, mógł być związany z miejscem jego pozyskania (skup metalu). Niedokładny sposób wykonania ornamentu może wskazywać, że siekierka nie jest oryginalnym zabytkiem archeologicznym, ale współczesną kopią. Przeprowadzono analizy traseologiczne oraz analizy składu pierwiastkowego (XRF), które wykazały obecność niedoskonałości produkcyjnych oraz nietypowy dla epoki brązu skład chemiczny wykorzystanego stopu odlewniczego. Pozyskane wyniki pozwalają stwierdzić, że przekazany do muzeum przedmiot to replika siekierki typowej dla terenów Danii i Szwecji. Skłaniają również do refleksji nad występowaniem replik zabytków archeologicznych w zbiorach muzealnych.

Sława Nowińska (21.07.1939–6.09.2023)

Urszula Kobylińska — 2023-12-27

Seria wydawnicza „Documents d’archéologie française”(1985–2021)

Hanna Kowalewska-Marszałek — 2023-12-27

Analiza funkcji tzw. chaty z beczką (obiekt 1/62) z grodziska w Kaliszu na Zawodziu. Perspektywa etnolingwistyczna

Dorota Cyngot — 2023-12-27

W artykule przedstawiono próbę zastosowania metod etnolingwistycznego projektu badań językowego obrazu świata (JOS) w archeologii na przykładzie analizy funkcji obiektu 1/62 z wczesnośredniowiecznego grodziska Kalisz-Zawodzie. Obiekt ten, o rozmiarach 4,2×3,9 m, z belek sosny (pozyskanych w okresie 990–1050 A.D.), wypełniony był kostnymi szczątkami zwierzęcymi, fragmentami ceramiki oraz licznymi przedmiotami z drewna, metalu, skóry i szkła, często uszkodzonymi. Za użyteczną w jego interpretacji uznano etnolingwistyczną rekonstrukcję konceptu dom, ze względu na odniesienia do jednego z zasadniczych, będącego zarazem uniwersalną wartością, elementów kultury materialnej, jaki stanowi siedziba ludzka. Przesłanką takiego użycia konceptu dom są przyjęte w literaturze archeologicznej interpretacje obiektu 1/62 z Zawodzia jako „chaty z beczką” lub „chaty komesa”, konfrontowane z przypisywaniem mu funkcji studni bądź obiektu kultowego.

Od Redaktora

Maria Dekówna — 2023-12-27

Dr hab. Zofia Antonina Sulgostowska, prof. IAE PAN (13.06.1944–12.02.2023)

Hanna Kowalewska-Marszałek — 2023-12-27

Prezentowany zbiór tekstów poświęcony jest pamięci niedawno zmarłej Profesor Zofii Sulgostowskiej, wybitnej specjalistki w zakresie prahistorii starszej i środkowej epoki kamienia. Składają się nań wspomnienia uczniów, współpracowników i przyjaciół Pani Profesor, związanych głównie z dwiema naukowymi instytucjami archeologicznymi (w których Pani Profesor była zatrudniona): Państwowym Muzeum Archeologicznym (dr Wojciech Borkowski, mgr Elżbieta Ciepielewska) i Instytutem Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk (dr Hanna Kowalewska-Marszałek, mgr Halina Królik, prof. dr hab. Maria Dekówna, mgr Katarzyna Kerneder-Gubała, dr Dagmara H. Werra, prof. dr hab. Jacek Kabaciński, dr hab. Iwona Sobkowiak-Tabaka, obecnie profesor Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu). Znalazły się w nim także wypowiedzi osób z innych placówek naukowych: Muzeum Archeologicznego w Poznaniu (dr Małgorzata Winiarska-Kabacińska) oraz Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi (dr Dominik Kacper Płaza).

Bibliografia prac dr hab. Zofii Sulgostowskiej, prof. IAE PAN, za lata 2014–2019

Katarzyna Kerneder-Gubała — 2023-12-27

Andrzej Buko, ŚWIT PAŃSTWA POLSKIEGO, Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 2021, 327 ss., 95 rycin w tekście.

Joanna Kalaga — 2023-12-27

Przyczynek do badań nad chronologią dwuściennych siekier krzemiennych na przykładzie znaleziska z miejscowości Pieniany-Kolonia (Grzęda Sokalska)

Jerzy Libera — 2023-12-27

Przedmiotem opracowania jest znalezisko trzech siekier odkrytych przypadkowo w miejscowości Pieniany-Kolonia w rejonie Tomaszowa Lubelskiego, w południowej części Grzędy Sokalskiej. Są to okazy dwuścienne, w pełni zachowane, noszące ślady użytkowania w postaci wybłyszczeń na korpusie, pochodzących zapewne od opraw, a także pozacieranych wyłusek i wymiażdżeń na krawędziach ostrzy. Wykonano je z krzemienia wołyńskiego. Na podstawie analizy morfologicznej i technologicznej znalezisk siekier dwuściennych z zespołów grobowych, ich chronologię należy odnieść do schyłkowego neolitu (kultury ceramiki sznurowej) lub wczesnej epoki brązu (kultur: mierzanowickiej, ewentualnie strzyżowskiej lub trzcinieckiej).

Groby szkieletowe w kulturze oksywskiej

Anna Strobin — 2023-12-27

W obrządku pogrzebowym ludności kultury oksywskiej dominowało ciałopalenie. Pierwsze groby szkieletowe na Pomorzu pojawiły się, podobnie jak w kulturze przeworskiej, w środkowej fazie młodszego okresu przedrzymskiego. Ich wyposażenie wskazuje na podobieństwo do równoczasowych pochówków znanych z Kujaw. Od fazy A3 liczba grobów inhumacyjnych wzrasta. W trakcie jej trwania na nekropolach społeczności kultury oksywskiej obserwuje się inne zmiany, które objęły sukcesywną eliminację uzbrojenia z wyposażenia grobowego i redukcję liczby ciałopalnych pochówków popielnicowych. Najwięcej grobów szkieletowych pochodzi z fazy przejściowej A3/B1, chronologicznie osadzonej w fazie B1. Zapoczątkowane w ciągu młodszego okresu przedrzymskiego przemiany religijno-społeczne u ludności kultury oksywskiej spopularyzowały szkieletowy obrządek pogrzebowy. Efektem zmian powiązanych ze zdarzeniami gospodarczo-politycznymi w Europie stało się wykształcenie nowej kultury – wielbarskiej – cechującej się birytualnym obrządkiem pogrzebowym.

Tekstylia z cmentarzyska kultury wielbarskiej w Malborku-Wielbarku, stan. 1 (5)

Jerzy Maik — 2023-12-27

Badania na cmentarzysku w Malborku-Wielbarku prowadzone były w latach 1927–1936, 1984–1985 oraz 2008–2021. W ich trakcie odkryto łącznie ponad 2200 pochówków, datowanych od fazy A1 młodszego okresu przedrzymskiego po okres wędrówek ludów (faza D1). W 9 grobach znaleziono pozostałości 12 tkanin i 1 nitki. Wszystkie tekstylia były bardzo źle zachowane, a przetrwały z reguły dzięki sąsiedztwu przedmiotów metalowych. Były to tkaniny lniane w splocie płóciennym i wełniane w splocie skośnym 2/2, typowe dla obszaru kultury wielbarskiej oraz szerzej – środkowej i północnej Europy.

Reflections on the beginnings of ancient Russian glassmaking

Maria Dekówna — 2023-12-27

The origin of non-alkaline lead-silica (PbO•SiO2) and lead-potassium-silica (PbO•K2O•SiO2) glass-forming technologies, which many Russian researchers believe to be typical of ancient Russian glassmaking and attesting to independent glassmaking in early 11th c. Rus’, is discussed in this paper, limited to a few selected aspects of the issue. Research has proposed two sources of these technologies adopted in Rus’: Byzantium (Shchapova, Noonan) and, in the case of the first one, the Far East (Brill). The number of discoveries of glasses of these two chemical types, both artifacts and production waste, from Europe as well as from the Far East in particular, has grown in the past few dozen years. New studies presenting the results of chemical composition analyses of glasses of these types have also increased exponentially. The growing body of data substantiates a return to the subject of the origins of ancient Rus’ glassmaking. The research should be based on a comparative analysis of the results of laboratory tests of remains from workshops of type A (with full production cycles attested) as well as ready products found in ancient Rus’ and in other regions, especially in the Far East.

Osada Siennica w kontekście wczesnośredniowiecznej rubieży południowo-wschodniego Mazowsza

Katarzyna Skrzyńska — 2023-12-27

Artykuł zawiera wstępną rekonstrukcję obrazu wczesnośredniowiecznego osadnictwa w dorzeczu rzeki Sienniczki. Została tam też przedstawiona osada Siennica, której nazwa, jako jedna z pierwszych z tej części Mazowsza, pojawiła się w źródłach pisanych. Kontekstem tej analizy jest południowo-wschodnia i wschodnia rubież Mazowsza obejmująca zlewiska Świdra, Kostrzynia i Liwca, gdzie zarejestrowano kilkanaście grodzisk współtworzących dobrze czytelny kordon. W warstwie interpretacyjnej pojawia się zagadnienie szlaków komunikacyjnych łączących w średniowieczu Czersk z przygranicznymi kasztelaniami: liwską i łukowską oraz kwestia lokalizacji kilku osad zlokalizowanych na peryferiach południowo-wschodniego Mazowsza, których nazwy wraz z toponimem Zenniza odnotowane zostały pod datą 1220 r.

Nazwa miejscowa i wodna Siennica w świetle danych onomastycznych

Zygmunt Gałecki — 2023-12-27

Zwierzęta w życiu mieszkańców wczesnośredniowiecznego grodu na Zawodziu w Kaliszu w świetle dawnych i aktualnych wyników badań archeozoologicznych

Joanna Piątkowska-Małecka — 2023-12-27

Autorka przedstawia wyniki analizy archeozoologicznej pokonsumpcyjnego zbioru szczątków kostnych z majdanu grodziska na Zawodziu w Kaliszu, datowanego na okres wczesnego średniowiecza. Na ich podstawie, wraz z uwzględnieniem efektów badań dawnych, z przełomu lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XX w., odtworzono konsumpcję mięsa i zasady gospodarowania zwierzętami wśród ludności zamieszkującej gród w czasie jego największego rozkwitu w połowie XI i w XII w. W jadłospisie dominowała wołowina i wieprzowina, uzupełniana mięsem owcy i kozy, sporadycznie również drobiem (kura i być może gęś) oraz dziczyzną. Polowano na jelenia, sarnę i dzika, a także zwierzęta futerkowe – zająca i wiewiórkę. Gatunki hodowlane dostarczały przede wszystkim mięsa i tłuszczu do konsumpcji, a zwierzęta przeżuwające były również użytkowane przyżyciowo jako źródło mleka, wełny (owca) oraz siła transportowa.