Życie po śmierci. Wykonywanie zapisów testamentowych w kulturze prawnej i przestrzeni społecznej mniejszych miast wielkopolskich na przykładzie Dolska oraz Krzywinia i Książa (druga połowa XVI w.–pierwsza połowa XVII w.)

Autor

  • Michał Słomski Zakład Atlasu Historycznego, Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffla PAN, Rynek Starego Miasta 29/31, 00-272 Warszawa https://orcid.org/0000-0002-4905-2093

DOI:

https://doi.org/10.23858/KHKM68.2020.1.004

Słowa kluczowe:

testamenty, małe miasta, przestrzeń społeczna, społeczeństwo, nowożytność, Wielkopolska

Abstrakt

Artykuł dotyczy wykonywania zapisów testamentowych w małych miastach wielkopolskich: Dolska, Krzywinia i Książa w drugiej połowie XVI w. i w pierwszej połowie XVII w. Na podstawie zachowanych testamentów oraz wybranych zapisek z ksiąg miejskich uwzględnionych ośrodków omówione zostały rozmaite zachowania zgodne z prawem pisanym i zwyczajowym, związane z realizacją postanowień zawartych w sporządzonych tam aktach ostatniej woli. Najwięcej informacji dostarczyły źródła pisane z Dolska, najlepiej rozpoznane przez Autora. Pierwszą część artykułu poświęcono scharakteryzowaniu osób, które były wyznaczane przez testatorów jako wykonawcy ich ostatniej woli. Najczęściej byli to ludzie, którzy pełnili funkcje publiczne w mieście. Przeważnie egzekutorami ustanawiano dwie osoby, którym niekiedy powierzano też opiekę nad pozostawioną rodziną – żoną i małoletnimi dziećmi. Najczęściej w księgach miejskich rejestrowano kwitacje potwierdzające wykonanie określonych dyspozycji testamentowych, takich jak przekazanie pieniędzy instytucji kościelnej, części majątku ruchomego lub nieruchomego określonym osobom, oraz zwrot długu lub odebranie wierzytelności. Czas, który upływał między sporządzeniem testamentu a wpisaniem takiego poświadczenia, był różny – od jednego dnia do maksymalnie 21 lat; większość rozporządzeń była jednak realizowana w zwyczajowym terminie jednego roku. Wykonywanie postanowień testamentowych nie obywało się bez konfliktów, chociaż zapobieżenie rodzinnym sporom było nierzadko podstawową intencją testatorów przy spisywaniu dyspozycji. Wynikały one z niezadowolenia różnych osób z postanowień zawartych w aktach ostatniej woli, z pominięcia ich w tych dokumentach lub ukrycia zobowiązań testatorów wobec swoich wierzycieli. W artykule przedstawiono wybrane przypadki nieporozumień powstałych na tym tle, które – jak można przypuszczać – występowały wtedy najczęściej. Niekiedy władze miejskie, właściciel miasta lub jego przedstawiciel orzekali nieważność rozporządzeń stanowiących podstawę sporu; dotyczyło to głównie nadań nieruchomości. Jak wynika z badanych źródeł pisanych, tytułowe „życie po śmierci” testatora mogło przybierać różne odcienie, niekoniecznie takie, jak on sobie życzył spisując ostatnią wolę. Przytaczane w tekście przykłady miały zobrazować mnogość informacji na temat realizacji postanowień testamentowych, oraz ukazać możliwości przeprowadzenia bardziej szczegółowej analizy wybranych problemów, np. pozbywania się dziedziczonych nieruchomości.

Pobrania

Download data is not yet available.

Bibliografia

AGAD [Archiwum Główne Akt Dawnych], ASK [Archiwum Skarbu Koronnego], dział I, sygn. 65.

APP [Archiwum Państwowe w Poznaniu], AMD [Akta miasta Dolsk], sygn. I 4, I 5, I 17, I 18, I 19.

APP [Archiwum Państwowe w Poznaniu], AMKrz [Akta miasta Krzywiń], sygn. I 36, I 38, I 39, I 62.

APP [Archiwum Państwowe w Poznaniu], AMKs [Akta miasta Książ], sygn. I 2.

Banderowicz Kinga. 2012. „Koneweczek osiem sztuczek i mycka aksamitna białogłowska”. O dobrach doczesnych w inwentarzach rzeczy pozostałych po poznańskich mieszczanach, „Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Językoznawcza”, t. 19, nr 2, s. 47–64.

Bartoszewicz Agnieszka. 2012. Piśmienność mieszczańska w późnośredniowiecznej Polsce, Warszawa.

Bartoszewicz Agnieszka. 2017. Wstęp, [w:] Testamenty z ksiąg sądowych małych miast polskich do 1525 roku, oprac. A. Bartoszewicz, K. Mrozowski, M. Radomski, K. Warda, red. A. Bartoszewicz, Katalogi testamentów mieszkańców miast z terenów Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego do 1795 roku, t. 5, Warszawa, s. 7–27.

Biłous Natalia. 2011. Testamenty mieszkańców miasta Ołyki z lat 1660–1670, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. LIX, nr 3–4, s. 347–362.

Biłous Natalia. 2013. Konflikty w rodzinach mieszkańców miast Wołynia w świetle testamentów z XVII wieku, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. LXI, nr 2, s. 317–325.

Delimata Małgorzata. 2011. Prawo rodzinne w pracach Bartłomieja Groickiego (około 1534–1605), [w:] Społeczeństwo a rodzina, red. I.M. Dacka-Górzyńska, A. Karpiński, Społeczeństwo staropolskie. Seria nowa, t. 3, Warszawa, s. 21–37.

Dokumenty. 1975. Dokumenty opactwa benedyktynów w Lubiniu z XIII–XV wieku, wyd. i oprac. Z. Perzanowski, Kodeks Dyplomatyczny Polski. Seria Nowa, z. 1, Warszawa–Poznań.

Głowacka Anetta. 2010. Dobroczynność w obliczu śmierci w małych miastach wielkopolskich w dru-giej połowie XVI i XVII wieku, [w:] Choroba i śmierć w perspektywie społecznej w XIII–XXI wieku, red. D.K. Chojecki, E. Włodarczyk, Warszawa, s. 95–111.

Głowacka-Penczyńska Anetta. 2011. Testamenty mieszkańców małych miast wielkopolskich z XVII wieku, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. LIX, nr 3–4, s. 381–393.

Głowacka-Penczyńska Anetta. 2013. Rzeczy „stare” i „cenne” w testamentach i inwentarzach mieszczańskich małych miast Wielkopolski w XVII w., „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. LXI, nr 2, s. 327–338.

Groicki Bartłomiej. 1954a. Tytuły prawa majdeburskiego, Warszawa.Groicki Bartłomiej. 1954b. Artykuły prawa majdeburskiego. Postępek sądów około karania na gardle. Ustawa płacej u sądów, Warszawa.

Grzelczak-Miłoś Iwona. 2011. „Mieszczaństwo poznańskie w świetle Libri testamentorum”, maszynopis pracy doktorskiej obronionej na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, https://repozytorium.amu.edu.pl/bitstream/10593/990/1/Mieszcza%C5%84stwo%20pozna%C5%84skie%20w%20%C5%9Bwietle%20Libri%20testamentorum.pdf (dostęp 23.03.2020).

Guzowski Piotr, Poniat Radosław. 2015. Przeliczniki demograficzne w szacunkach zaludnienia miast w Królestwie Polskim w drugiej połowie XVI wieku, „Przeszłość Demograficzna Polski”, t. 37, nr 2, s. 77–93.

Hoszowski Stanisław. 1960. Klęski elementarne w Polsce w latach 1587–1648, [w:] Prace z dziejów Polski feudalnej ofiarowane Romanowi Grodeckiemu w 70 rocznicę urodzin, Warszawa, s. 454–465.

Izdebski Tytus. 1990. Związki czasu i przestrzeni w świadomości mieszkańców późnośredniowiecznego Krakowa. Propozycje badawcze, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. XXXVIII, nr 3–4, s. 305–314.

Justyniarska-Chojak Katarzyna. 2008. Spadkobranie w rodzinach mieszczańskich województwa sandomierskiego w XVII wieku, [w:] Rodzina i gospodarstwo domowe na ziemiach polskich w XV–XX wieku. Struktury demograficzne, społeczne i gospodarcze, red. C. Kuklo, Warszawa, s. 283–294.

Karpiński Andrzej. 2017. Katalog testamentów poznańskich z drugiej połowy XVI i z XVII wieku, Warszawa.

Karsznicki Krzysztof. 2014. Główne kultury prawne na świecie, „Studia Iuridica Toruniensia”, t. 15, s. 75–89.

Kodeks. 1985. Kodeks Dyplomatyczny Wielkopolski, wyd. A. Gąsiorowski, R. Walczak, t. VII, Warszawa–Poznań.

Kozak Adam. 2013. Testamenty mieszczan pleszewskich w późnym średniowieczu, „Rocznik Ple-szewski”, s. 155–163.Łosowski Janusz. 1997. Kancelarie miast szlacheckich województwa lubelskiego od XV do XVIII wieku, Lublin.

Marciniak Kamila Aleksandra. 2016. Proces sądowy jako theatrum w świetle dzieł Bartłomieja Groickiego, „Czasopismo Prawno-Historyczne”, R. 68, nr 1, s. 149–177.

Mikuła Maciej. 2014. Statuty prawa spadkowego w miastach polskich prawa magdeburskiego (do końca XVI wieku), „Z Dziejów Prawa”, t. 7 (15), s. 33–63.

Mrozowski Krzysztof. 2013. Spór o spadek y o ymienye a kultura prawna mieszkańców Starej Warszawy w połowie XVI wieku, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. LXI, nr 2, s. 277–294.

Napiórkowski Marcin. 2019. Kod kapitalizmu. Jak Gwiezdne Wojny, Coca-Cola i Leo Messi kierujątwoim życiem, Warszawa.

Popiołek Bożena. 2009. Woli mojej ostatniej testament ten... Testamenty staropolskie jako źródło do historii mentalności XVII i XVIII wieku, Kraków.

Słoń Marek. 2016. Miasta prywatne w sieci miejskiej Wielkopolski XV–XVI wieku, „Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych”, t. 77, s. 93–123.

Sowina Urzula. 2002. Wdowy i sieroty w świetle prawa w miastach Korony w późnym średniowieczu i wczesnej nowożytności, [w:] Od narodzin do wieku dojrzałego. Dzieci i młodzież w Polsce, cz. 1: Od średniowiecza do wieku XVIII, red. M. Dąbrowska A. Klonder, Warszawa, s. 15–28.

Sowina Urszula. 2006. Testamenty mieszczan krakowskich o przekazywaniu majątku w późnym średniowieczu i we wczesnej nowożytności, [w:] Sociální svĕt středovĕkého mĕsta, red. M. Nodl, Colloquia mediaevalia Pragensia, 5, Praha, s. 173–183.

Suski Piotr. 2008. Spory wokół gerady i hergewetu w polskim miejskim prawie spadkowym w XVI w., [w:] Prawo blisko człowieka. Z dziejów prawa rodzinnego i spadkowego. Materiały konferencji zorganizowanej przez Sekcję Historii Państwa i Prawa Towarzystwa Biblioteki Słuchaczów Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 7–8 marca 2007 r., red. M. Mikuła, Kraków, s. 165–175.

Tochowicz Stanisław. 1985. Kultura prawna oraz kultura prawnicza jako elementy działań nauczy-ciela, „Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Bydgoszczy. Studia Pedagogiczne”, t. 13, s. 181–194.

Wiesiołowski Jacek. 1980. Sieć miejska w Wielkopolsce XIII–XVI wieku. Przestrzeń i społeczeństwo, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. XXVIII, nr 3, s. 385–395.

Wilczek-Karczewska Magdalena. 2011. Konflikty rodzinne na tle majątkowym w świetle wielkopolskich inwentarzy i testamentów z XVII wieku. Zarys problematyki, [w:] Społeczeństwo a rodzina, red. I.M. Dacka-Górzyńska, A. Karpiński, Społeczeństwo staropolskie. Seria nowa, t. 3, Warszawa, s. 149–169.

Zielecka Wioletta. 2009. Prawo i praktyka testowania w Wielkim Księstwie Litewskim w XVI i XVII wieku ̧ „Czasopismo Prawno-Historyczne”, R. 61, nr 1, s. 65–101.

Pobrania

Opublikowane

2020-05-04

Jak cytować

Słomski, M. (2020). Życie po śmierci. Wykonywanie zapisów testamentowych w kulturze prawnej i przestrzeni społecznej mniejszych miast wielkopolskich na przykładzie Dolska oraz Krzywinia i Książa (druga połowa XVI w.–pierwsza połowa XVII w.). Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, 68(1), 51–68. https://doi.org/10.23858/KHKM68.2020.1.004

Numer

Dział

Studia i materiały