Rodzinne opresje Julianny Młodeckiej (1731–ok. 1799). Przyczynek do dziejów przemocy domowej w czasach staropolskich

Autor

  • Wiesław Bondyra Instytut Historii Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, pl. M. Curie-Skłodowskiej 4a, 20-031 Lublin https://orcid.org/0000-0001-5813-777X

DOI:

https://doi.org/10.23858/KHKM68.2020.1.005

Słowa kluczowe:

przemoc domowa, sądownictwo szlacheckie, własność ziemska, Dłużewski Antoni, Dzierżanowski Antoni, Młodecki Aleksander, Wydżga Michał

Abstrakt

Artykuł przedstawia nieszczęśliwe dzieciństwo i wczesną młodość Julianny Młodeckiej, córki podczaszego bracławskiego Aleksandra i jego drugiej żony Konstancji Wereszczakówny. Po śmierci ojca i powtórnym zamążpójściu matki za skarbnika buskiego Józefa Chociszewskiego, Julianna przez lata była traktowana w nieludzki sposób, okrutnie bita, a później także i głodzona. Poza tym zmuszano ją wykonywania wszelkich prac gospodarskich traktując jak sługę, do nieustannego zajmowania się młodszym rodzeństwem, pozbawiono prawa do nauki. Po kilku nieudanych próbach ucieczki, jedna z nich zakończyła się pomyślnie. Szukając ratunku przed powrotem i karzącą ręką matki, zdecydowała się na natychmiastowy ślub ze swym wybawcą, dużo od niej starszym pisarzem grodzkim horodelskim, Michałem Wydżgą. Oskarżony on został przez Konstancję Chociszewską o porwanie córki i zmuszenie do małżeństwa. Wydżga w następnych latach wspierał żonę i jej brata Kajetana, kanonika lwowskiego, w próbach odzyskania ojcowskiego majątku od matki i ojczyma. Po śmierci pierwszego męża Julianna została żoną również wdowca, łowczego krasnostawskiego, Antoniego Dłużewskiego. Po śmierci każdego z nich musiała toczyć spory z dorosłymi pasierbami o prawo dożywotniego użytkowania majątku, w interesie swoich własnych małoletnich dzieci. W wieku 58 lat po raz ostatni wyszła za mąż za dużo młodszego od siebie podczaszego horodelskiego, Antoniego Dzierżanowskiego. Tekst koncentruje się zwłaszcza na pierwszym okresie życia bohaterki, do momentu jej ucieczki w wieku 16 lat. Szczegóły srogości matki wobec dziewczyny opisano na podstawie akt sądowych, głównie zaprzysiężonych zeznań i relacji świadków podczas przesłuchania przed chełmskim sądem konsystorskim.

Pobrania

Download data is not yet available.

Bibliografia

AAL [Archiwum Archidiecezjalne w Lublinie], AKL [Akta Konsystorza Lubelskiego], sygn. Rep. 60 A128, AL 13.

AGAD [Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie], AZ [Archiwum Zamojskich], sygn. 1367.

AGAD [Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie], Kanclerskie [Księgi kanclerskie Metryki Koronnej], sygn. 47.

AGAD [Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie], Sig. [Księgi sigillat Metryki Koronnej], sygn. 28, 29.

AGAD [Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie], Zb.Czołow. [Zbiór A. Czołowskiego], sygn. 460.

APL [Archiwum Państwowe w Lublinie], KgL RMO [Księgi grodzkie chełmskie. Relacje, manife-stacje, oblaty], ks. 169, 172, 175, 191.

APL [Archiwum Państwowe w Lublinie], KgChL RMO [Księgi grodzkie chełmskie. Relacje, mani-festacje, oblaty. Luźne], ks. 70, 74, 77, 78, 82, 83, 105.

APL [Archiwum Państwowe w Lublinie], KgGR [Księgi grodzkie grabowieckie. Relacje], ks. 113.

APL [Archiwum Państwowe w Lublinie], KgGZ [Księgi grodzkie grabowieckie. Zapisy], ks. 129.

APL [Archiwum Państwowe w Lublinie], KgH RMO [Księgi grodzkie horodelskie. Relacje, manifestacje, oblaty], ks. 48, 49, 51.

APL [Archiwum Państwowe w Lublinie], KgK RMO [Księgi grodzkie krasnostawskie. Relacje, manifestacje, oblaty], ks. 47.

APL [Archiwum Państwowe w Lublinie], KgL RMO [Księgi grodzkie lubelskie. Relacje, manife-stacje, oblaty], ks. 259, 272, 325.

APL [Archiwum Państwowe w Lublinie], KgLZ [Księgi grodzkie lubelskie. Zapisy], ks. 151, 159, 161, 165.

BN [Biblioteka Narodowa w Warszawie], Zb.Czołow. [Zbiory A. Czołowskiego], sygn. 5569, t. 4.

CPAHUK [Centralne Państwowe Archiwum Historyczne Ukrainy w Kijowie], f. 28 [fond 28: Księgi gr. włodzimierskie, opis 1], ks. 141.

CPAHUK [Centralne Państwowe Archiwum Historyczne Ukrainy w Kijowie], f. 49 [fond 49: Akta Potockich, opis 1], sygn. 139.

LNNBUL [Lwowska Narodowa Naukowa Biblioteka Ukrainy im. W. Stefanyka we Lwowie], f. 141 [fond 141: Zbiory A. Czołowskiego], sygn. 2429/III.

Stworzyński Mikołaj. 1834. „Opisanie statystyczno-historyczne dóbr Ordynacyi Zamojskiej w 1834 r.”, Biblioteka Narodowa w Warszawie, Biblioteka Ordynacji Zamojskiej, rkps 1815 (mps sygn. 1874 w Archiwum Państwowym w Lublinie).

Bereza Arkadiusz, Okniński Witold. 2010. Sądownictwo siedleckie. Tradycje i współczesność, Siedlce.

Bezzubik Edyta. 1999. Rapt w okresie staropolskim, „Studia Podlaskie”, t. 9, s. 65–72.

Bondyra Wiesław. 2003. Zarys dziejów Uhruska. 800 lat istnienia, [w:] Gmina Wola Uhruska na tle Euroregionu Bug. Język i kultura, red. F. Czyżewski, Wola Uhruska, s. 13–26.

Bondyra Wiesław. 2014. Urzędnicy grodzcy województwa bełskiego i ziemi chełmskiej w czasach saskich. Spisy, [w:] Scientia nihil est quam veritas imago. Studia ofiarowane prof. R. Szczygłowi w siedemdziesięciolecie urodzin, red. A. Sochacka, P. Jusiak, Lublin, s. 888–936.

Bondyra Wiesław. 2015. Własność ziemska w województwie bełskim w czasach saskich, Lublin.

Boniecki Adam. 1900–1911. Herbarz polski, t. 3–5, 14, Warszawa.

Deputaci.2017. Deputaci Trybunału Koronnego 1578–1794. Spis, cz. 4: 1701–1750, oprac. W. Bondyra, Lublin.

Elektorowie. 1908. Elektorowie królów Władysława IV, Michała Korybuta, Stanisława Leszczyńskiego i spis stronników Augusta III, wyd. J. Dunin-Borkowski, M. Dunin-Wąsowicz, „Rocznik Towarzystwa Heraldycznego we Lwowie”, t. 1, 1908/1909.

Encyklopedia katolicka.1985. Encyklopedia katolicka, t. 1, Lublin.

Encyklopedia kościelna. 1892. Encyklopedia kościelna, wyd. M. Nowodworski, t. 18, Warszawa.

Kitowicz Jędrzej. 1985. Opis obyczajów za panowania Augusta III, Warszawa.

Kosiński Adam Amilkar. 1881. Przewodnik heraldyczny, t. 3, Warszawa.

Księgi referendarii.1979. Księgi referendarii koronnej z czasów saskich. Sumariusz, t. 2: 1735–1763, oprac. M. Woźniakowa, Warszawa.

Lipiński Stanisław. 2013. Przyczynek do dziejów Krasnego, „Rocznik Chełmski”, t. 17, s. 321–327.

Marczewski Jarosław. 2013. Dzieje chełmskiej kapituły katedralnej obrządku łacińskiego, Lublin.

Metryki brygidek. 2011. Metryki brygidek lubelskich, oprac. J. Marczewski, Lublin.

Moraczewski Stanisław. 1907. Moraczewscy. Zarys genealogiczny z dokumentów urzędowych oraz papierów znajdujących się w archiwum rodzinnym, Lwów.

Morys-Twarowski Michał. 2013. Uzupełnienia do biografii Michała Dzierżanowskiego (ok. 1722––1809), „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego” Prace Historyczne, nr 140, z. 4, s. 313–320.

Mozgawa Marek, Wrzyszcz Andrzej. 2019. Prawnokarna ochrona miru domowego na ziemiach polskich, „Ius Novum”, t. 13, nr 2, s. 75–106.

Niesiecki Kasper. 1841–1845. Herbarz polski, t. 6, 10, Lipsk.

Orłowski Ryszard. 1959. Opór włościan i formy walki klasowej w Ordynacji Zamojskiej w drugiej połowie XVIII stulecia, „Annales UMCS”, Sectio F, t. 14, s. 139–177.

Ostrowski Teodor. 1787. Prawo cywilne narodu polskiego, t. 1, Warszawa.

Penkała Anna. 2017. Przeciw prawu, tradycji i obyczajowi. Sprawy procesowe szlacheckich małżeństw w księgach sądów grodzkich województwa krakowskiego w czasach saskich, Kraków.

Popiołek Bożena. 2014. Przemoc domowa w Polsce w pierwszej połowie XVIII w. w świetle ksiąg sądowych, [w:] Scientia nihil est quam veritas imago. Studia ofiarowane prof. R. Szczygłowi w siedemdziesięciolecie urodzin, red. A. Sochacka, P. Jusiak, Lublin, s. 978–990.

Popiołek Bożena. 2015. Męska zbrodnia, kobiecy ból? Drobna przemoc w czasach saskich, [w:] Kobieta i mężczyzna. Jedna przestrzeń — dwa światy, red. B. Popiołek, A. Chłosta-Sikorska, M. Gadocha, Warszawa, s. 83–93.

Popiołek Bożena. 2018. Kryminalia w księgach sądowych miast Korony jako źródło do badań nad życiem rodzinnym na przełomie XVII i XVIII wieku, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. LXVI, nr 1, s. 21–32.

Rolle Józef Apolinary. 1892. Po insurekcji kozackiej. Z wewnętrznych dziejów Bracławszczyzny, [w:] Rolle Józef Apolinary, Sylwetki historyczne, Seria 8, t. 8, Kraków, s. 115–268.

Sarcevičiene Jolita. 2014. „Nie mogą ich świątobliwie wychowywać, jeśli onych nie gromią”. Relacje między rodzicami a dziećmi w piśmiennictwie XVIII wieku, [w:] W kręgu rodziny epok dawnych. Dzieciństwo, red. B. Popiołek, A. Chłosta-Sikorska, M. Gadocha, Warszawa, s. 397–414.

SGKP. 1883. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 4, Warszawa.

Summariusz królewszczyzn. 1862. Summariusz królewszczyzn w całej Koronie Polskiej z wyrażeniem posesorów i siła która płaci rocznej kwarty, spisany roku 1770, wyd. E. Piotrowski, Żytomierz.

Szachałaj Jolanta. 2003. Historia parafii p.w. św. Jana Chrzciciela w Uhrusku (w świetle Wizytacji generalnej z 1799 r.), [w:] Gmina Wola Uhruska na tle Euroregionu Bug. Język i kultura, red. F. Czyżewski, Wola Uhruska, s. 53–59.

Tyszka Andrzej. 2001. Nekrologi „Kuriera Warszawskiego” 1821–1939, t. 1: 1821–1845, Warszawa.

Uruski Seweryn. 1914. Rodzina. Herbarz szlachty polskiej, t. 11, Warszawa.

Uruszczak Wacław. 2015. Historia państwa i prawa polskiego, t. 1: 966–1795, wyd. 3, Warszawa.

Urzędnicy bełscy.1992. Urzędnicy województwa bełskiego i ziemi chełmskiej XIV–XVIII wieku. Spisy, oprac. H. Gmiterek, R. Szczygieł, Kórnik.

Urzędnicy lubelscy.1991. Urzędnicy województwa lubelskiego XVI–XVIII wieku. Spisy, oprac. W. Kłaczewski, W. Urban, Kórnik.

Urzędnicy podlascy. 1994. Urzędnicy podlascy XIV–XVIII wieku. Spisy, oprac. E. Dubas-Urwanowicz, W. Jarmolik, M. Kulecki, J. Urwanowicz, Kórnik.

Urzędnicy ruscy. 1987. Urzędnicy województwa ruskiego XIV–XVIII wieku. Spisy, oprac. K. Przyboś, Wrocław.

Wereszycka Helena. 1969. Kossecki Stanisław, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 14, Wrocław, s. 298.

Woliński Marek. 2011. Herbarz szlachty ziemi łukowskiej na Lubelszczyźnie, Szczecin.

Załęski Krzysztof. 2009. Słownik polskich prawników należących do lóż wolnomularskich, „Ars Regia”, nr 18, s. 181–223.

Zbudniewek Janusz. 1994. Fundacje paulinów w XVII i XVIII wieku, „Saeculum Christianum”, t. 1, nr 2, s. 65–82.

Żołądź-Strzelczyk Dorota. 2014. Przestrzeń dziecięca w staropolskiej rzeczywistości, [w:] W kręgu rodziny epok dawnych. Dzieciństwo, red. B. Popiołek, A. Chłosta-Sikorska, M. Gadocha, Warszawa, s. 213–236.

Żołądź-Strzelczyk Dorota, Kabacińska-Łuczak Katarzyna. 2012. Codzienność dziecięca opisana słowem i obrazem. Życie dziecka na ziemiach polskich od XVI do XVIII wieku, Warszawa.

Żychliński Teodor. 1880. Złota księga szlachty polskiej, t. 2, Poznań.

Pobrania

Opublikowane

2020-05-04

Jak cytować

Bondyra, W. (2020). Rodzinne opresje Julianny Młodeckiej (1731–ok. 1799). Przyczynek do dziejów przemocy domowej w czasach staropolskich. Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, 68(1), 69–86. https://doi.org/10.23858/KHKM68.2020.1.005

Numer

Dział

Studia i materiały