Archeologia Polski

Organiczny czy mineralny? Technika miękkiego tłuka w późnym paleolicie na wybranych stanowiskach z terenu Pomorza Zachodniego

Michał Adamczyk — 2024-12-31

W artykule zaprezentowano wyniki badań nad techniką miękkiego tłuka użytą do wykonania wiórów krzemiennych znalezionych na wybranych stanowiskach z późnego paleolitu z terenu Pomorza Zachodniego. Analizowano materiały z trzech stanowisk: Kocierz 3, Buniewice 7 i Wołczkowo 1, związanych ze społecznościami kultur Federmesser i ahrensburskiej oraz prawdopodobnie Bromme i świderskiej, datowane na XII i XI tysiąclecie p.n.e., oraz przygotowane obecnie wyroby eksperymentalne. Stworzona kolekcja referencyjna obejmowała wióry odbijane tłukami mineralnymi (kamiennymi) oraz organicznymi (z poroża). Wszystkie wyroby poddano technologicznej klasyfikacji dynamicznej, a następnie analizom statystycznym. Otrzymane rezultaty wskazują na używanie przez paleolitycznych krzemieniarzy obu rodzajów tłuków z różną częstotliwością, przy czym stwierdzono, że w starszych zespołach udział narzędzi wykonanych tłukami mineralnymi był wyraźnie wyższy, zaś w zespołach młodszych proporcje te były bardziej wyrównane. Zaobserwowano także zróżnicowanie ze względu na pozycję wyrobu w łańcuchu operacji.

Górnictwo prehistoryczne w Górach Izerskich

Pavel Burgert — 2024-12-31

Odkrycie kamieniołomów metabazytu w Górach Izerskich (w północnych Czechach) stanowiło ważny moment w archeologii neolitu na przełomie tysiącleci. W ciągu ostatnich 20 lat zgromadzono wiele informacji na temat surowca używanego do wyrobu neolitycznych polerowanych narzędzi kamiennych. Dzięki tym danym można uzyskać pełniejszy obraz użycia tego surowca w różnych okresach oraz o sposobach jego wydobycia bezpośrednio w miejscach eksploatacji. Jednocześnie można wskazać punkty wyjścia do dalszych badań. Kultura ceramiki wstęgowej rytej (LBK; 5400-5000/4900 p.n.e.) może być uznana za okres kluczowy, ponieważ to w tym czasie oddziaływanie przestrzenne i jego wydobycie były największe. W okresie regionalizacji, następującym po LBK, źródła surowców do produkcji polerowanych narzędzi były zróżnicowane, a stopień wykorzystania metabazytu z Gór Izerskich różnił się znacznie w zależności od regionu.

Główne strategie gospodarki żywieniowej społeczności tzw. kultury łużyckiej w dorzeczu Odry i Wisły – podsumowanie stanu wiedzy

Joanna Urban — 2024-12-31

Artykuł dotyczy gospodarki żywieniowej społeczności tzw. kultury łużyckiej (KŁ) zamieszkującej od środkowej epoki brązu po schyłek wczesnej epoki żelaza (około 1300–300 lat p.n.e.) tereny dzisiejszej Polski. Przedstawiono metody zapewnienia sobie pożywienia stosowane w tym okresie przez człowieka. Stwierdzono, że główne znaczenie miała uprawa ziemi i chów zwierząt. Zbieractwo i łowiectwo, łącznie z rybołówstwem, zajmowały też ważne miejsce w cyklu pozyskiwania żywności. Zajęcia te nie tylko uzupełniały niedobory żywnościowe, ale w określonych sytuacjach ich rola mogła stać się dominująca.

Antoninian Treboniana Gallusa z cmentarzyska ludności kultury wielbarskiej w Weklicach na tle innych monetarnych znalezisk z Barbaricum

Vital Sidarovich — 2024-12-31

W artykule omówiono monetę rzymską z III w. – perforowany antoninian cesarza Treboniana Gallusa, znaleziony w 2022 r. podczas badań wykopaliskowych na cmentarzysku kultury wielbarskiej w Weklicach, w zniszczonym grobie inhumacyjnym nr 642. To czwarta moneta rzymska pozyskana na tej nekropoli, ale pierwsza o tym nominale. Antoniniany są licznie znajdowane w północnej części obszaru kultury wielbarskiej, w tym na Wysoczyźnie Elbląskiej. Ich odkrycia rejestrowane są także na innych obszarach Barbaricum, ale rzadko w grobach, gdzie dominują denary i subaeraty, w większości z otworami. Moneta z Weklic to drugi antoninian odkryty w grobie ludności tej kultury, ale pierwszy z perforacją. Prawdopodobnie używana była jako amulet lub ozdoba w postaci zawieszki.

Wahania klimatyczne w III w. p.n.e. - V w. n.e. i ich wpływ na relacje człowiek-środowisko na wybranych przykładach z południowej Polski

Halina Dobrzańska — 2024-12-31

Na tle wahań klimatycznych w Europie przedstawiono cztery przykłady szczegółowych studiów z południowej Polski, które dokumentują bardzo wyraźny, wielokierunkowy wpływ zmian klimatycznych w okresie rzymskim na osadnictwo i charakter aktywności społeczności kultury przeworskiej. Istotną rolę odgrywały też uwarunkowania lokalne. Omawiana ekumena nie była jednolita, co powodowało regionalne zróżnicowanie antropopresji, zapisane w formach i osadach. Składały się na nią „centra” produkcji pozarolniczej, tj. metalurgiczne w regionie świętokrzyskim i ośrodki garncarskie w dolinie Wisły, na wschód od Krakowa, relatywnie gęsto zaludnione i znacząco oddziałujące na środowisko przyrodnicze. Pomiędzy tymi centrami, zajmującymi stosunkowo niewielki obszar, rozciągały się tereny użytkowane rolniczo, stanowiące mozaikę gruntów ornych, pastwisk i obszarów leśnych, co powodowało niewielką intensywność procesów erozyjno-akumulacyjnych.
Niezależnie od wielkich ruchów migracyjnych ludności kultury przeworskiej na południe, heterogeniczność ekumeny mogła powodować również lokalne przemieszczenia do obu centrów produkcyjnych (odpowiednik współczesnych migracji „wieś→miasto”). Może to ilustrować spadek gęstości zaludnienia niektórych obszarów rolniczych, np. doliny Nidy i jej lewobrzeżnej, krasowej części zlewni po rzymskim optimum klimatycznym (po 150 r. n.e.).

Skarb wczesnośredniowiecznych grzywien srebrnych z miejscowości Bużyska koło Drohiczyna

Mieczysław Bienia — 2024-12-31

Artykuł dotyczy skarbu wczesnośredniowiecznych grzywien srebrnych z miejscowości Bużyska, gm. Korczew, w pobliżu Drohiczyna. Przedmioty ukryte w 2 poł. XII lub 1 poł. XIII stulecia odnaleziono w 2005 r., podczas badań wykopaliskowych na terenie wielokulturowej osady (stan. 10/54, na obszarze AZP 53–81). Zespół składał się z 11 grzywien srebrnych, z których 10 należy do tzw. typu czernihowskiego, a jedenasta to sztabka litewska, zwana też zachodnioruską. W tekście zamieszczono opis okoliczności odkrycia oraz charakterystykę typologiczną i dane metryczne (wymiary i wagę) odnalezionych sztabek. Zaprezentowano również wyniki analiz składu pierwiastkowego metalu, z którego odlano przedmioty. Badania wykonane metodą SEM-EDS, ze względu na niewielką liczbę przeprowadzonych dotychczas analiz specjalistycznych, będą miały duże znaczenie dla przyszłych studiów nad grzywnami.

Józef Łepkowski (1826–1894) i początki polskiej archeologii uniwersyteckiej

Marzena Woźny — 2024-12-31

W XIX w. archeologia uniwersytecka na ziemiach polskich rozwijała się na Uniwersytecie Jagiellońskim i w znacznej mierze związana była z Józefem Łepkowskim (1826–1894). Był on pierwszym profesorem archeologii na terenie Polski podzielonej wtedy między trzy zabory. W 1863 r. uzyskał habilitację, trzy lata później został mianowany profesorem nadzwyczajnym, a w 1875 r. profesorem zwyczajnym. W swoich wykładach prezentował zagadnienia dotyczące nie tylko pradziejów, ale również historii sztuki, konserwatorstwa i nauk pomocniczych historii. Był organizatorem uniwersyteckiego Gabinetu Archeologicznego, w którym gromadził dzieła sztuki i różne zabytki archeologiczne. W artykule ukazano okoliczności i kulisy zdobywania przez archeologię statusu dyscypliny uniwersyteckiej na ziemiach polskich w XIX w. oraz wkład w tym zakresie tytułowej postaci.

Niemiecka linia obronna Margarete z czasu II wojny światowej w południowo-zachodniej Słowacji. Dowody archeologiczne i fakty historyczne

Pavol Šteiner — 2024-12-31

Badania fortyfikacji polowych z czasu II wojny światowej na Słowacji obejmują szereg zachowanych obiektów, głównie okopów wojskowych. Niemiecki system obronny Wehrmachtu znany jako Margareten-Stellung został zidentyfikowany na wschód od miejscowości Šahy dzięki źródłom pisanym i obrazowaniom LIDAR. Rozpoznanie tego systemu dostarczyło wielu ważnych informacji o jego projekcie technicznym, znaczeniu taktycznym i wykorzystaniu w walkach o Šahy pod koniec 1944 r. Badania takich obiektów mają także na celu uznanie ich za stanowiska archeologiczne i zabytki kultury oraz prezentację szerokiej publiczności.

Komitet Nauk Pra- i Protohistorycznych Polskiej Akademii Nauk w latach 1990–2024

Sylwester Czopek — 2024-12-31

W 2024 r., po 33 latach istnienia, zakończył swoją działalność Komitet Nauk Pra- i Protohistorycznych Polskiej Akademii Nauk. W tekście przybliżono jego historię, sposób funkcjonowania, znaczenie dla rozwoju polskiej archeologii oraz główne kierunki działalności prowadzonej od roku 1990.

Prof. dr hab. Zbigniew Bukowski (1931–2024)

Joanna Urban — 2024-12-31

Wspomnienie o Profesorze Zbigniewie Bukowskim, archeologu, który przez całe życie zawodowe związany był z Instytutem Archeologii i Etnologii PAN. Zajmował się problematyką epoki brązu i wczesnej epoki żelaza w Europie Środkowej, ze szczególnym uwzględnieniem kultury łużyckiej. Był wieloletnim redaktorem naczelnym czasopisma "Archeologia Polski".

Dr Jadwiga Bronicka-Rauhut (1930–2022) – wspomnienie

Stanisław Suchodolski — 2024-12-31

Wspomnienie o Jadwidze Rauhutowej, wybitnym archeologu wczesnego średniowiecza, wieloletnim pracowniku Instytutu Archeologii i Etnologii PAN. Brała udział m.in. w badaniach zamku i cmentarzyska w Czersku na Mazowszu.

Halina Mackiewicz (1925–2024) – in memoriam

Hanna Kowalewska-Marszałek — 2024-12-31

Przypomnienie sylwetki i dokonań Haliny Mackiewicz, zasłużonej badaczki paleolitu i mezolitu w Polsce środkowo-wschodniej, dawnego pracownika Instytutu Archeologii i Etnologii PAN.

Od Redakcji

Magdalena Bis — 2024-12-31

Informacja o rozpoczęciu prac przez nowy Zespół Redakcyjny czasopisma, o planowanych kierunkach rozwoju periodyku i celach, które Zespół będzie realizować w latach 2024-2027.

Recenzja z: Kalina Skóra, Samobójstwo w społeczności wczesnych Germanów, Łódź 2022

Leszek P. Słupecki — 2024-12-31

Recenzja z pracy wydanej przed dwoma laty, poświęconej problemowi samobójstwa w szeroko rozumianej kulturze antycznej, przede wszystkim w społeczności wczesnych Germanów. W badaniach wykorzystano wiele rozmaitych, dostępnych źródeł, zarówno pisanych, ikonograficznych, jak i archeologicznych.

Recenzja z: Magdalena Natuniewicz-Sekuła, Marek Baczewski, Weklice. Cmentarzysko kultury wielbarskiej na wschodnim obrzeżu delty Wisły (badania 2005–2018), Warszawa 2023

Barbara Niezabitowska-Wiśniewska — 2024-12-31

Krytyczne omówienie monografii przedstawiającej wyniki badań archeologicznych na cmentarzysku ludności kultury wielbarskiej w Weklicach, pow. elbląski, przeprowadzonych w latach 2005–2018. To już drugi tom prezentujący materiały z tej nekropolii i drugi opublikowany w serii głównej Monumenta Archaeologica Barbarica.