Kwartalnik Historii Kultury Materialnej

Both on Water and on Land: The Structure of River Ports and Harbours in the Grand Duchy of Lithuania in the sixteenth–eighteenth centuries

Rimantas Bedulskis — 2025-09-30

W niniejszym artykule, na podstawie źródeł historycznych, historiografii oraz dowodów archeologicznych, przeanalizowano strukturę portów rzecznych i przystani w Wielkim Księstwie Litewskim w XVI–XVIII wieku. W tekstach z epoki osady nadrzeczne określano mianem „portu” (w języku polskim i ruskim) oraz „przystani” (po rusku: „pristań”). „Port” zwykle znajdował się w większych ośrodkach miejskich, podczas gdy mniejsze miasta i majątki ziemskie miały „przystanie”. Główna różnica miała charakter ilościowy i jakościowy: porty dysponowały nabrzeżami, magazynami i stoczniami, podczas gdy przystanie powstawały w naturalnych miejscach, które ludzie wykorzystywali do załadunku i wyładunku towarów. Z przeprowadzonych badań wynika, w jaki sposób ludzie wykorzystywali naturalne warunki do żeglugi.

Wartość komemoratywna i emocjonalna „przedmiotów kunstkamerowych” Radziwiłłów birżańskich w XVII wieku

Urszula Augustyniak — 2025-09-30

Głównym celem tego artykułu jest odtworzenie motywacji, które stały za tym, że pewne kategorie przedmiotów trafiały do skarbców radziwiłłowskich i były przechowywane przez kilka pokoleń. Przyjęto założenie, że wynikało to nie tylko ze względu na ich wartość materialną, lecz z potrzeby upamiętnienia związanych z Radziwiłłami osób i wydarzeń oraz wartości emocjonalnej niektórych „donatywów” dla ofiarodawców i obdarowywanych. Podstawą źródłową analizy były rejestry ruchomości skarbców radziwiłłowskich z Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie (Archiwum Warszawskiego Radziwiłłów), a w szczególności kunstkamery lubeckiej, w czasach Krzysztofa II Radziwiłła, jego syna Janusza, bratanka Bogusława oraz Ludwiki Karoliny, córki Bogusława.

Dary Dominika Radziwiłła (1786–1813) dla puławskiej Świątyni Pamięci ze zbiorów Muzeum Książąt Czartoryskich w Krakowie w świetle wybranych źródeł

Mateusz Chramiec — 2025-09-30

W artykule omówiono wyniki badań proweniencyjnych militariów ofiarowanych do Świątyni Sybilli w Puławach przez ordynata nieświeskiego i ołyckiego księcia Dominika Radziwiłła — wychowanka Adama Kazimierza Czartoryskiego, przyjaciela jego młodszego syna Konstantego, który wraz z nim obrał w swej wojskowej karierze kierunek napoleoński. Swą wierność Cesarzowi Francuzów przypłacił najpierw utratą znacznej części majątku w 1812 r., a nieco ponad rok później — własnym życiem. Analiza zachowanych archiwaliów pozwoliła na wyłonienie zespołu zabytków wywodzących się ze zbiorów radziwiłłowskich oraz przybliżenie nieznanych dotąd faktów na ich temat.

Talerzyki za gałgany: kwestia postrzegania surowców wtórnych przez polskie społeczeństwo od drugiej połowy XIX w. do 1939 roku

Mikołaj Stachera — 2025-09-30

Zbieranie i przetwarzanie surowców wtórnych na przemysłową skalę rozpoczęło się w drugiej połowie XIX w. wraz z rozwojem technologii przetwarzania szmat na papier oraz przetapiania żelastwa. To, jak przemysł uzależniony był od stałego dopływu różnego rodzaju surowców, w tym wtórnych, ukazała pierwsza wojna światowa. Wówczas po raz pierwszy w tak dużym stopniu zaczęto wykorzystywać do celu uzyskania metali konfiskowane mienie publiczne i prywatne. Po 1918 r. w wielu krajach Europy, w tym Drugiej Rzeczpospolitej, rozważano szersze wykorzystanie przemysłowych i domowych odpadków wtórnych, m.in. w celu uzyskania korzystniejszego bilansu handlowego a także, pod koniec lat trzydziestych, do wsparcia wojska w sytuacji możliwego konfliktu zbrojnego.

Ewelina Imiołczyk, Ludzie i bestie z kafli rodem

Katarzyna Moskal — 2025-09-30

Recenzja

Wojciech Ślusarczyk, Apteka „Pod Łabędziem” w Bydgoszczy. Genius loci — tradycje — perspektywy

Andrzej Klonder — 2025-09-30

Recenzja

Danuta Smołucha, Humanistyka cyfrowa w badaniach kulturowych. Analiza zjawiska na wybranych przykładach

Rafał Rutkowski — 2025-09-30

Recenzja

Włócznia i sztandar — para znana, jak dotąd niewidziana. Grot włóczni z pozostałościami tkanin z Nowego Chorowa (pow. słupski)

Joanna Słomska-Bolonek — 2025-09-30

W trakcie wykopalisk cmentarzyska kurhanowego w Nowym Chorowie, woj. pomorskie, w grobie datowanym na XI w. odkryto grot broni drzewcowej z pozostałościami tekstyliów. Ich analiza technologiczno-surowcowa pozwoliła na wyróżnienie dwóch tkanin. Obie wykonano w splocie płóciennym, prawdopodobnie z wełny owczej. Obie tkane były w niekonwencjonalny sposób. Pierwsza (delikatna) tkanina, stanowi zapewne pozostałość chusty, którą okryto głowę zmarłego. Drugi z wyrobów, zdecydowanie grubszy, jest prawdopodobnie pozostałością znaku bojowego — sztandaru lub proporca. Powszechność stosowania sztandarów w średniowieczu potwierdzają przedstawienia ikonograficzne. Do tej pory nie były one jednak potwierdzone odkryciami archeologicznymi. Autorzy sugerują, że w grobie złożono przedstawiciela lokalnej elity.

Znaki mieszczańskie i cechowe na wybranych plakietkach wotywnych z kościoła św. Anny w Lubawie

Katarzyna Krupska-Łyczak — 2025-09-30

W artykule zaprezentowano wybrane srebrne plakietki wotywne z kościoła św. Anny w Lubawie zawierające znaki mieszczańskie (herby i gmerki) oraz godła cechowe. Przedstawiono także informacje biograficzne na temat ofiarodawców wskazanych wotów, wśród których odnaleźć można przedstawicieli miejskiej elity władzy oraz lokalnych cechów rzemieślniczych. Większość z fundatorów należała do prestiżowego bractwa Bożego Ciała, założonego w 1608 r. przez biskupa chełmińskiego Wawrzyńca Gembickiego. Konfraternia ta była najstarszym tego typu stowarzyszeniem istniejącym przy lubawskiej farze oraz drugim w kolejności w mieście.