Die Bestandsaufnahme jüdischer Friedhöfe und ihrer Relikte zwischen Oberschlesien und Kleinpolen – ausgewählte Fragen
DOI:
https://doi.org/10.23858/FAH36.2023.007Keywords:
Jewish cemetery, tombstone, Upper Silesia, Lesser Poland, small architectureAbstract
Since the year 1989, the inventories of Jewish cemeteries in Pilica, Olkusz (two cemeteries), Dąbrowa Górnicza, Sławków (now in the Krzykawka area, Bolesław municipality), Jaworzno, Chrzanów, Czeladź and Będzin have been carried out. In this article, the main issue will be the tombstones, which are called ‘a small architecture’. Here we focus on the typologisation of the gravestones with the special consideration of the vertical gravestone stele, which are most often associated with the term ‘matzeva’. The typologisation of the artwork material is an important preliminary work, whose goal is the complete monographic treatment of the necropolis. The chronology of the described cemeteries is the last 200 years. At the old cemetery in Olkusz there are single tombstones from the 17th and 18th centuries.
Downloads
References
Ameisenowa Z. 1933. Bestiariusz w Biblii hebrajskiej z XIII wieku (studium ikonograficzne z 6 reprodukcjami). Warszawa.
Ameisenowa Z. 1935. Das messianische Gastmahl der Gerechten in einer hebräischen Bibel aus dem XIII. Jahrhundert. Ein Beitrag zur eschatologischen Ikonographie bei den Juden. “Monatsschrift für Geschichte und Wissenschaft des Judentums” 79 (N.F. 43/6), 409-422.
Ameisenowa Z. 1939. The Tree of Life in Jewish Iconography. “Journal of the Warburg Institute” 2(4), 326-345. DOI: https://doi.org/10.2307/750042
Avigad N. 1955. Excavation at Beth She’arim. 1954: Preliminary Report. “Israel Exploration Journal” 5(4), 205-239.
Avigad N. 1957. Excavation at Beth She’arim. 1955: Preliminary Report. “Israel Exploration Journal” 7(2), 73-92.
Białostocki J. 1982. Symbole i obrazy w świecie sztuki. Warszawa.
Cyankiewicz M., Hońdo L., Rozmus D., Rozmus M., Starościak W. 2004. Cmentarze żydowskie w Sławkowie i Dąbrowie Górniczej. L. Hońdo, D. Rozmus (Hrsg.), Studia Judaica Cracoviensia. Series Fontium 9. Kraków.
Cymbler J. K. 2007. Cmentarz gmin żydowskich Będzina i Czeladzi. The Cemetery of the Jewish Communities of Będzin and Czeladź Poland. Tel Aviv, Kraków.
Duda E., Długosz E. 2020. Judaica i wybrane pamiątki związane z historią krakowskich Żydów w zbiorach Muzeum Krakowa. Kraków.
Dumitran D. 2016. Forgotten Houses of the Living. The Jewish Cemetery of Alba Iulia from the Perspective of Recent Investigation. “Brukenthalia. Romanian Cultural History Review Supplement of Brukenthal. Acta Musei” 6, 692-707.
Gadowska I. 2014. Formy i dekoracje nagrobków z cmentarza żydowskiego w Brzezinach. In: L. Tyszler, A. Marciniak-Kajzer, M. Olędzki (Hrsg.), Brzeziny. Dzieje Miasta i regionu. Studia Brzezinensia 1. Brzeziny, Łódź, 133-150.
Goberman D. 2000. Carved Memories. Heritage in Stone from the Rusian Jewish Pale. Introduction R. Pinsky, New York.
Goldberg-Mulkiewicz O. 1986. Obrzędy żałobne i pogrzebowe Żydów polskich. “Polska Sztuka Ludowa” 40(1-2), 103-107.
Goldberg-Mulkiewicz O. 1987. Współczesne przemiany tradycyjnej wycinanki żydowskiej. “Polska Sztuka Ludowa” 41(1-4), 91-96.
Goldberg-Mulkiewicz O. 1989. Przenikanie elementów twórczości ludowej między społecznością polską i żydowską. “Polska Sztuka Ludowa” 43(1-2), 105-112.
Goodenough E. R., Neusner J. 1992. Jewish Symbols in the Greco-Roman Period. Princeton University Press.
Hońdo L., Rozmus D., Witek A. 1995. Cmentarz żydowski w Pilicy – materiały inwentaryzacyjne, L. Hońdo (Hrsg.). Kraków.
Hońdo L., Rozmus D., Witkowski S. 2012. Cmentarz żydowski w Jaworznie. Jaworzno, Kraków.
The Jewish World 1979 – The Jewish World. Revelation, Prophecy, and History, E. Kedourie (Hrsg.). London 1979.
Katalog Zabytków Sztuki w Polsce 1995 – Katalog Zabytków Sztuki w Polsce 4: Miasto Kraków 4: Kazimierz i Stradom. Judaica. Bóżnice, budowle publiczne i cmentarze, I. Rejduch-Samkowa, J. Samka (Hrsg.). Warszawa 1995.
Klauzinska K., Wagner H. D. 2004. Polychromatic Tombstones in Polish Jewish Cemeteries. “Avotaynu” 20(2), 39-41.
Kocjan K., Michałowska-Mycielska A., Rozmus D., Rozmus M., Witek A. 2003. Nowy cmentarz żydowski w Olkuszu. Studia Judaica Cracoviensia. Series Fontium 8. Kraków.
Krajewska M. 1982. Czas kamieni. Warszawa.
Krajewska M. 1983. Cmentarze żydowskie – mowa kamieni. “Znak” 1983(2-3), 397-411.
Krajewska M. 1989a. Cmentarze żydowskie w Polsce. Nagrobki i epitafia. “Polska Sztuka Ludowa” 43(1-2), 27-44.
Krajewska M. 1989b. Symbolika nagrobków żydowskich. In: M. Dziwisz (Hrsg.), Judaizm. Biblioteka Pisma Literacko-Artystycznego. Kraków, 155-164.
Krajewska M. 1989c. Symbolika płaskorzeźb na cmentarzach żydowskich w Polsce. “Polska Sztuka Ludowa” 43(1-2), 45-59.
Krajewska M. 1990. Nagrobki żydowskie – obraz religii i tradycji. “Powiększenie” 1990(1-4) (37-40), 63-76.
Krajewska M. 1993. A Tribe of Stones. Jewish Cemeteries in Poland. Photographs, Text, Tombstone Rubbings and Selection of Mottoes. Introduction by R. Scharf, Warsaw.
Krajewska M. 2000. Symbolika płaskorzeźb na cmentarzach żydowskich w Polsce. In: P. Blachetta-Madajczyk (Hrsg.), „Lebn will ich” – „Ja chcę żyć”. To, co pozostało: cmentarze żydowskie w Polsce. Białystok, 33-75.
Künzl H. 1992. Jüdische Kunst: von der biblischen Zeit bis in die Gegenwart. München.
Lebet-Minakowska A. 2008. Katalog judaików 1: Tkaniny. Katalogi zbiorów Muzeum Narodowego w Krakowie. Nowa seria. Kraków.
Levit-Tawil D. 1994. The Elusive, Inherited Symbolism in the Arcade Illuminations of the Moses Ben Asher Codex (A. D. 894–95). “Journal of Near Eastern Studies” 53(3), 157-193. DOI: https://doi.org/10.1086/373690
Mann V. B., Bilski E. D. 1996. Muzeum Żydowskie w Nowym Jorku. Warszawa.
Michalski M. 2020. Gematria, geometria i inne fenomeny w architekturze judaizmu. Wrocław. DOI: https://doi.org/10.37190/mmichalski2020
Michałowska-Mycielska A., Rozmus D., Rozmus M. 2007. Stary cmentarz żydowski w Olkuszu – materiały inwentaryzacyjne. Olkusz.
Michałowska-Mycielska A., Rozmus D. im Druck. Wybrane macewy z cmentarza żydowskiego w Chrzanowie. Chrzanów.
Muzeum Żydowskiego Instytutu 1995 – Muzeum Żydowskiego Instytutu Historycznego. Zbiory artystyczne. Warszawa.
Niemiec D., Wojenka M., Kubica-Kabacińska E. 2013. Cracovia Judaeorum 3D. Katalog wystawy Muzeum Historycznego Krakowa. Kraków, 240-263.
Odrzywolska S., Paś M. 2018. Judaica w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie. Rzemiosło artystyczne, druki i rękopisy, monety i medale, varia. Kraków.
Pastuszka S. 2020. „Sprawiedliwy jak palma zakwitnie”. Motywy i symbole cmentarza żydowskiego w Pszczynie. Pszczyna.
Rahmani L. Y. 1968. Jerusalem’s Tomb Monuments on Jewish Ossuaries. “Israel Exploration Journal” 18(4), 220-226.
Rejduch-Samkowa I. 1987. Nagrobki żydowskie jako przedmiot badań historyka sztuki. “Fołks Sztyme” 1987 / ”פֿאָלקס שטימע“ ”(35).
Rejduch-Samkowa I. 1991. Sztuka żydowska w Polsce w XVII i XVIII w. In: A. Link-Lenczowski, T. Polański (Hrsg.), Żydzi w dawnej Rzeczypospolitej. Materiały z konferencji „Autonomia Żydów w Rzeczypospolitej szlacheckiej”, Kraków 22–26 IX 1986. Wrocław, Warszawa, Kraków, 321-342.
Rejduch-Samkowa I., Samek J. 2002. Dawna sztuka żydowska w Polsce. Warszawa.
Rozmus D. 1999. Cmentarze żydowskie ziemi olkuskiej. Kraków.
Rozmus D. 2000. Ślady polichromii na nagrobkach żydowskich z obszaru dawnego powiatu olkuskiego. “Ochrona Zabytków” 53(1) (208), 85-92.
Rozmus D. 2005. De arte judeorum sepulcrali. Motywy artystyczne w żydowskiej sztuce sepulkralnej w ostatnich dwustu latach na przykładzie cmentarzy w Będzinie, Czeladzi, Olkuszu, Pilicy, Żarnowcu i Sławkowie. Kraków.
Rozmus D. 2010. Ślady polichromii na nagrobkach żydowskich w Będzinie. In: L. Hońdo (Hrsg.), 200 lat nowego cmentarza żydowskiego w Krakowie. Kraków, 97-112.
Rozmus D. 2022. Prawne i badawcze wyzwania archeologii żydowskiej. Sosnowiec.
Sikora T. 2003. Symbolika barw w mistyce żydowskiej: prolegomena. “Studia Judaica” 2003 (2/12), 47-77.
Schwartzman A. 1993. Graven Images. Graphic Motifs of the Jewish Gravestone. Foreword by Ch. Potok, H. N. Abrams. New York.
Tarjag micwot - Tarjag micwot, 613 przykazań judaizmu, oraz szewa micwot derabanan, siedem przykazań rabinicznych, szewa micwot bne Noach, siedem przykazań dla nie-Żydów. Übersetzung E. Gordon, Kraków 2000.
Trzciński A. 1984. Formy nagrobkowe na cmentarzach żydowskich. In: Kalendarz żydowski. Almanach 1984–1985, 80-88.
Trzciński A. 1989. Polichromia nagrobków na cmentarzach żydowskich w Polsce południowo-wschodniej. “Polska Sztuka Ludowa” 43(1-2), 63-65.
Trzciński A. 1995. Symbolika światła na nagrobkach żydowskich w dawnej Rzeczypospolitej. In: G. Gluchowski (Hrsg.), Symbol w kulturze. Lublin, 147-184.
Trzciński A. 1997. Symbole i obrazy. Treści symboliczne przedstawień na nagrobkach żydowskich w Polsce. Lublin.
Trzciński A. 2010. Cmentarze żydowskie w XIX i XX wieku (do Holokaustu) w Europie Środkowo-Wschodniej jako tekst kultury. In: A. S. Czyż, B. Gutowski (Hrsg.), Sztuka cmentarzy w XIX i XX wieku. Warszawa, 265-281.
Trzciński A. 2020. Motywy architektoniczne na nagrobkach żydowskich na historycznych obszarach Rzeczypospolitej (rekonesans badawczy). Unveröffentlichtes Manuscript.
Yaniv B. 1989. The Origin of „Two-Column Motif” in European Parokhot. “Journal of the Jewish Art” 15, 26-43.
Yurchenko I., Nosonovsʹkyy M. 2018. Yevreysʹke kladovyshche u Halychi. Kataloh nadmohylʹnykh pamʺyatnykiv. Drohobych.
