Model of the Formal and Functional Evolution of a Private Feudal Residence in Late Medieval Poland: Case of the Residences of the Pałuka Family in Northeastern Greater Poland

Tomasz Olszacki; Artur Różański

doi:10.23858/FAH38/2025.001

Published: 2025-12-30

Vol. 38 (2025)

Model of the Formal and Functional Evolution of a Private Feudal Residence in Late Medieval Poland

Tomasz Olszacki , Artur Różański

Fasciculi Archaeologiae Historicae

Section: Articles

https://doi.org/10.23858/FAH38/2025.001

Abstract

This article analyses the evolution of private feudal seats in late medieval Poland on the example of the Pałuka family from northeastern Greater Poland. The authors present the history of research on the feudal residences and underscore the significance of an interdisciplinary approach that combines archaeology and an analysis of written sources. This paper discusses the spatial and functional development of the castle in Gołańcz and the residences in Danabórz and Łekno, noting the variability of the forms and uses of these structures. The present investigation has revealed the existence of four alternative variants of the residences’ evolution: from a simple house connected with manor (mainly farm) outbuildings in manor complexes (1), a residential-farm manor with a defensive fortalicium (2), a residential and defensive fortalicium with a manorial farmstead (3), and a castle (4). We highlight the role of the regalian right to fortification in the formation of knightly manorial complexes. Our study points to the necessity of further interdisciplinary research and a wider identification of field and written sources. We consider the evolution model proposed here as credible for the Pałuki microregion, but open for comparison to other areas of Poland.

Keywords:

Pałuki, Middle Ages, Greater Poland, medieval castles, knight’s manor house, motte, residential tower

Most read articles by the same author(s)

Download files

pdf

Citation rules

Olszacki, T., & Różański, A. (2025). Model of the Formal and Functional Evolution of a Private Feudal Residence in Late Medieval Poland: Case of the Residences of the Pałuka Family in Northeastern Greater Poland. Fasciculi Archaeologiae Historicae, 38, 7–38. https://doi.org/10.23858/FAH38/2025.001

Cited by / Share

Licence

This work is licensed under a Creative Commons Attribution 4.0 International License.

References

Bania Z. 2023. Dlaczego Koniecpolscy nie zbudowali sobie zamku w 2. połowie XV w.? In: A. Bocheńska, P. Mrozowski (eds.), Zamki w Polsce u progu nowych czasów. Transformacje i fundacje w XV w. Colloquia castrensia 3. Warszawa, 77-90.
Google Scholar

Białowąs J. E. 2018. Pochodzenie i najbliższa rodzina biskupa włocławskiego Macieja Pałuki (ok. 1285–1368). “Nasza Przeszłość” 130, 33-51. DOI: https://doi.org/10.52204/np.2018.130.33-51
Google Scholar

Bieniak J. 1985. Krąg rodzinny biskupa kujawskiego Macieja Pałuki (korekta do Rodu Pałuków Władysława Semkowicza). “Zapiski Historyczne” 50, 85-117.
Google Scholar

Biskup M. 1967. Trzynastoletnia wojna z Zakonem Krzyżackim 1454–1466. Warszawa.
Google Scholar

Brzeziński W. 2011. Rodzina Łekieńskich z rodu Pałuków w XV wieku. Z genealogii i życia rodziny szlacheckiej w późnośredniowiecznej Polsce. In: B. Możejko, M. Smoliński, S. Szybkowski (eds.), Dzierżawcy – literaci – posłowie. Malbork, 19-35.
Google Scholar

Cnotliwy E. 1995. Badania weryfikacyjne późnośredniowiecznych siedzib obronnych zachodniej części Pałuk. In: A. M. Wyrwa (ed.), Studia i Materiały do Dziejów Pałuk 2: Osadnictwo i architektura w rejonie Łekna we wczesnym średniowieczu. Poznań, 321-373.
Google Scholar

Grygiel R., Jurek T. 1996. Doliwowie z Nowego Miasta nad Wartą, Dębna i Biechowa. Dzieje rezydencji i ich właścicieli. Łódź.
Google Scholar

Grygiel R. 2001. Curia cum fortalicio (dwór i wieża obronna) podstawą układu rezydencjonalnego późnośredniowiecznej siedziby rycerskiej w Wielkopolsce. In: E. Opaliński, T. Wiślicz (eds.), Rezydencje w średniowieczu i czasach nowożytnych. Warszawa, 204-218.
Google Scholar

Guerquin B. 1974. Zamki w Polsce. Warszawa.
Google Scholar

Horbacz T. J., Lechowicz Z. 1984. Jeszcze o siedzibie rycersko-szlacheckiej w Polsce. “Acta Universitatis Lodziensis. Folia Archaeologica” 5, 69-106. DOI: https://doi.org/10.18778/0208-6034.05.06
Google Scholar

Kajzer L. 1975. Uwagi o ewolucji wiejskich siedzib rycerskich w ziemi łęczyckiej i sieradzkiej w XIII-XVII wieku. “Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 23(4), 589-603.
Google Scholar

Kajzer L. 1988. Archeologiczny rodowód dworu. Przemiany siedzib obronno-rezydencjonalnych Polski centralnej w późnym średniowieczu i czasach nowożytnych. Łódź.
Google Scholar

Kajzer L. 1990. Średniowieczny drewniany dwór obronny w Orłowie nad Bzurą. “Slavia Antiqua” 32, 241-290.
Google Scholar

Kajzer L. 1993. Zamki i społeczeństwo. Przemiany architektury i budownictwa obronnego w Polsce w X-XVIII wieku. Łódź.
Google Scholar

Kajzer L. 2001. Dzieje zamków w Polsce. In: L. Kajzer, S. Kołodziejski, J. Salm, Leksykon zamków w Polsce. Warszawa, 13-75.
Google Scholar

Kajzer L. 2003. Czy Zbigniew Bąk mieszkał w prawdziwym zamku?. “Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 51(3-4), 337-354.
Google Scholar

Kajzer L. 2010. Dwory w Polsce. Od średniowiecza do współczesności. Warszawa.
Google Scholar

Kamińska J. 1968. Siedlątków, obronna siedziba rycerska z XIV wieku. “Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Seria Archeologiczna” 15, 15-88.
Google Scholar

Karczewska J. 2010. Własność szlachecka na pograniczu wielkopolsko-kujawskim w pierwszej połowie XV wieku. Kraków.
Google Scholar

Karczewska J. 2017. Majątki szlacheckie w okolicy Kcyni na przełomie XIV i XV wieku. “Studia Zachodnie” 19, 17-26.
Google Scholar

Kittel P. 2011. Wstępna informacja o wynikach sondowań geologicznych w rejonie zamku w Gołańczy, gm. Wągrowiec, wykonanych w 2010. “Wielkopolskie Sprawozdania Archeologiczne” 12, 373-377.
Google Scholar

Klint P. 2012. Szlachecki obrót ziemią w powiecie kcyńskim w latach 1626-1655. Badania z Dziejów Społecznych i Gospodarczych 66. Wrocław.
Google Scholar

Korytkowski J. 1888. Arcybiskupi gnieźnieńscy: prymasowie i metropolici polscy od roku 1000 aż do roku 1821 czyli do połączenia arcybiskupstwa gnieźnieńskiego z biskupstwem poznańskim 2. Poznań.
Google Scholar

Kowalski J. 2010. Gotyk wielkopolski. Architektura sakralna XIII-XVI wieku. Poznań.
Google Scholar

Krzepkowski M. 2017. Wyniki badań ratowniczych średniowiecznej siedziby rycerskiej i dworu staropolskiego (Niedźwiedziny stan. 5). Sezon 2015. In: M. Krzepkowski, M. Moeglich, P. Wroniecki (eds.), Dzwonowo. Średniowieczne zaginione miasto 1: Środowisko naturalne, zarys dziejów, badania nieinwazyjne. Wągrowiec, 245-263.
Google Scholar

Lasek P. 2013. Turris fortissima nomen Domini. Murowane wieże mieszkalne w Królestwie Polskim od 1300 r. do połowy XVI w. Warszawa.
Google Scholar

Lasek P. 2017. Prywatne zamki polskich dowódców z czasów wojny trzynastoletniej. “Komunikaty Mazursko-Warmińskie” 2, 233-262. DOI: https://doi.org/10.51974/kmw-134963
Google Scholar

Lasek P. 2019. Obronne siedziby rycerskie i możnowładcze w czasach Kazimierza Wielkiego. In: A. Bocheńska, P. Mrozowski (eds.), Wielkie murowanie. Zamki w Polsce za Kazimierza Wielkiego. Colloquia castrensia 2. Warszawa, 67-86.
Google Scholar

Łojko J. 1977. Konfederacja Macieja Borkowica. “Roczniki Historyczne” 43, 29-58.
Google Scholar

Łukasik S., Krenz-Niedbała M., Zdanowicz M., Różański A., Olszacki T. 2019. Victims of a 17th Century Massacre in Central Europe: Perimortem Trauma of Castle Defenders. “International Journal of Osteoarchaeology” 29(2), 281-293. DOI: https://doi.org/10.1002/oa.2737
Google Scholar

Marciniak-Kajzer A. 2011. Średniowieczny dwór rycerski w Polsce. Wizerunek archeologiczny. Łódź. DOI: https://doi.org/10.18778/7525-543-0
Google Scholar

Marciniak-Kajzer A. 2016. Archaeology on Medieval Knights’ Manor Houses in Poland. Łódź, Kraków. DOI: https://doi.org/10.18778/8088-002-3
Google Scholar

Marzec A. 2021. Pod rządami nieobecnego monarchy. Królestwo Polskie 1370–1382. Kraków.
Google Scholar

Mrozowski P. 2023. Zamki murowane w dobrach prywatnych u progu nowych czasów w Królestwie Polskim – wyraz jednostkowych ambicji czy norma społecznych oczekiwań?. In: A. Bocheńska, P. Mrozowski (eds.), Zamki w Polsce u progu nowych czasów. Transformacje i fundacje w XV w. Colloquia castrensia 3, 91-110.
Google Scholar

Nowak T., Szymczak J. 1993. Obiekty obronne w Sieradzkiem i Wieluńskiem w świetle źródeł pisanych (do końca XVI w.). In: T. J. Horbacz and L. Kajzer (eds.), Między północą a południem. Sieradzkie i Wieluńskie w późnym średniowieczu i czasach nowożytnych. Sieradz, 81-95.
Google Scholar

Nowakowski D. 2017. Śląskie obiekty typu motte. Studium archeologiczno-historyczne. Wrocław.
Google Scholar

Olszacki T. 2023. Zamek „górny” w Wolborzu w świetle najnowszych badań terenowych i ich interpretacji (zagadnienia wstępne). In: M. Gajda (ed.), 750-lecie nadania Wolborzowi praw miejskich. Księga pamiątkowa. Łódź, 43-67.
Google Scholar

Olszacki T., Różański A. 2011. Zamek w Gołańczy na Pałukach w świetle nowych badań (sezony 2009 i 2010). “Wielkopolskie Sprawozdania Archeologiczne” 12, 143-371.
Google Scholar

Olszacki T., Różański A. 2015. Zamek w Gołańczy. Dzieje i architektura od połowy XIV po schyłek XVIII stulecia. Gołańcz.
Google Scholar

Olszacki T., Różański A., Łukasik S., Krenz-Niedbała M. 2019. Szwedzkie oblężenie zamku w Gołańczy 3 maja 1656 roku w świetle źródeł pisanych oraz badań archeologicznych i antropologicznych. In: P. Lasek, P. Sypczuk (eds.), Residentiae tempore belli et pacis. Materiały do badań i ochrony założeń rezydencjonalnych i obronnych. Warszawa, 198-225.
Google Scholar

Paszkowka M. 1983. Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa: Danabórz (Bukowiec) – Dwór, sheet ref. no. 17332. Typescript in the archives of WUOZ in Poznań. Poznań.
Google Scholar

Pauk M. R. 2003. Funkcjonowanie regale fortyfikacyjnego w Europie Środkowej w średniowieczu. “Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 51(1), 3-16.
Google Scholar

Piber-Zbieranowska M. 2015. Powiat kcyński w drugiej połowie XVI w. “Studia Geohistorica” 3, 89-109. DOI: https://doi.org/10.12775/SG.2015.07
Google Scholar

Pietrzak J. 2003. Zamki i dwory obronne w dobrach państwowych prowincji wielkopolskiej. Studium z dziejów państwowych siedzib obronnych na przełomie średniowiecza i nowożytności. Monografie Instytutu Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego 1. Łódź.
Google Scholar

Poklewski-Koziełł (ed.). 2013. Centrum włości szlacheckiej w Pomorzanach i Pomorzankach pod Kutnem od 1375 do 1810 roku. (Autostrada A1). Archeologiczne Zeszyty Autostradowe Instytutu Archeologii i Etnologii PAN 14. Łódź.
Google Scholar

Pokropek M. 2019. Etnografia. Materialna kultura ludowa Polski na tle porównawczym. Warszawa.
Google Scholar

Różański A. 2018. Castrum et curia. Studia nad rozwojem prywatnych siedzib obronnych oraz ich zapleczy od średniowiecza do nowożytności na przykładzie włości rodu Pałuków i ich następców. “Archaeologia Historica Polona” 26, 183-199. DOI: https://doi.org/10.12775/AHP.2018.009
Google Scholar

Semkowicz W. 1907. Ród Pałuków. Kraków.
Google Scholar

Sikora J., Kittel P. 2017. Problem nieco zapomniany? Zaplecza rezydencji rycerskich typu motte. In: A. Różański (ed.), Gemma Gemmarum. Studia dedykowane Profesor Hannie Kóčce-Krenz 1. Poznań, 561-589.
Google Scholar

Szybkowski S. 2000. Związki rodzinne Danaborskich z elitą urzędniczą Kujaw i ziemi dobrzyńskiej. “Roczniki Historyczne” 66, 157-169.
Google Scholar

Tymieniecki K. 1938. Akt hołdu w stosunkach dominialnych XV wieku. “Roczniki Historyczne” 14, 322-331.
Google Scholar

Wędzki A. 2001. Okres staropolski. In: A. Wędzki (ed.) Gołańcz w 600-leciu (1399–1999). Gołańcz z dziejów miasta i regionu. Gołańcz, 10-65.
Google Scholar

Wyrwa A. M. 1989. Pałuki – nazwa i terytorium w świetle źródeł i literatury. Stan badań. In: A. M. Wyrwa (ed.), Osadnictwo i architektura w rejonie Łekna we wczesnym średniowieczu. Studia i Materiały do Dziejów Pałuk 1. Poznań, 11-22.
Google Scholar

Wyrwa A. M. 2007. A Fortified and Sacred Site in Łekno until the Middle of the 12th Century. A Note. “Questiones Medii Aevi Novae” 12, 341-362.
Google Scholar

Wyrwa A. M. 2010. Klasztory cysterskie w Łeknie i Wągrowcu. Szlak Cysterski w Polsce. Klasztory cysterskie pętli wielkopolsko-lubuskiej 1. Bydgoszcz.
Google Scholar