A grain against a vampire? Some remarks on so-called anti-vampire practices in the light of archaeological and folkloristic-ethnographic data
DOI:
https://doi.org/10.23858/SA70.2018.009Keywords:
anti-demonic practices, Slavic folkloristic-ethnographic sources, seeds of poppy and field mustard, early medieval cemeteries, apotropaic traitsAbstract
The paper focuses on a ritual of covering the dead with seeds of plants: poppy and field mustard. This habit is recorded in Slavic folkloristic-ethnographic sources and is considered as one of so-called anti-demonic practices. In archaeological literature this habit is usually not mentioned among so-called criteria of atypical burials. What is more obvious or easier to reveal are mechanic and not mental ways of stopping the “dangerous” dead in the grave. The paper discusses burials from early medieval cemeteries which contain the afore-mentioned plant seeds. Due to their fecundity, such seeds are considered hardly countable and for this reason, among others, in folk imagination they were believed to possess apotropaic and magical traits.
Downloads
References
Abbott G. F. 1903. Macedonian Folklor. Cambridge: Cambridge University Press.
Agapkina T. A. 2011. Simvolika osvoennogo prostranstva: ugol. In S. M. Tolstaya (ed.), Prostranstvo i vremya v yazyke i kulture. Moskva: Indrik, 13–53.
Andryunina M. A. 2011. Simvolicheskoe «kormlenie» umershikh: prostranstvennaya kharakteristika. In S. M. Tolstaya (ed.), Prostranstvo i vremya v yazyke i kulture. Moskva: Indrik, 70–87.
Andrzejowski J. 2011. Out of the Social Structure? A Late Roman Period Female Grave from Jartypory, Eastern Poland, In D. Quast (ed.), Weibliche Eliten in der Frühgeschichte. Female Elites in Protohistoric Europe, Internationale Tagung vom 13. bis zum 14. Juni 2008 im RGZM im Rahmen des Forschungsschwerpunktes »Eliten«, Mainz: Verlag des Römisch-Germanischen Zentralmuseums, 185–200.
Badura M. 2010. Rola roślin w jadłospisie Gdańszczan w okresie XIII–XVIII w. – przesłanki archeobotaniczne. In R. Stolična and A. Drożdż (eds), Historie kuchenne. Rola i znaczenie pożywienia w kulturze (= Bibliotheca Ethnologiae Europeae Centralis 2). Cieszyn, Katowice, Brno Uniwersytet Śląski w Katowicach, 160–177.
Bagiński S. and Mowszowicz J. 1966. Krajowe rośliny lecznicze. Łódź: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Baranowski B. 1981. W kręgu upiorów i wilkołaków. Łódź: Wydawnictwo Łódzkie.
Barber P. 1988. Vampires, Burial, and Death. Folklore and Reality. New Haven, London: Yale University Press.
Benkovskiy I. 1905. Mak v narodnoy demonologii na Volyni. Kievskaya starina 89(4), 34–36.
Biegeleisen H. 1930. Śmierć w obrzędach, zwyczajach i wierzeniach ludu polskiego. Warszawa: Dom Książki Polskiej s-ka akc.
Bieniek A., Wacnik A. and Tomczyńska Z. 2006. Rośliny z późnośredniowiecznych warstw archeologicznych na Rynku Głównym w Krakowie. Raport z badań prowadzonych w 2004 roku. Materiały Archeologiczne 36, 201–219.
Bohdanowicz J. 1994. Demonologia ludowa. Relikty wierzeń w strzygonie i zmory. Literatura Ludowa 38(2), 43–62.
Bohdanowicz J. 1996. Pożywienie. In J. Bohdanowicz (ed.), Komentarze do Polskiego Atlasu Etnograficznego 3 (Pożywienie i sprzęty z nim związane). Wrocław: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, 7–71.
Bohdanowicz J. 1999. Wyposażenie zmarłego. In J. Bohdanowicz (ed.), Komentarze do Polskiego Atlasu Etnograficznego 5 (Zwyczaje, obrzędy i wierzenia pogrzebowe). Wrocław: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze. 98–111.
Bonowska M. 2003. Korony śmierci – zarzucony pomorski zwyczaj pogrzebowy. In W. Łysiak (ed.), Życie dawnych Pomorzan. Materiały z konferencji, Bytów 17–18 października 2002 2. Bytów, Słupsk: Pomorska Akademia Pedagogiczna w Słupsku, Muzeum Zachodnio-Kaszubskie w Bytowie, 125–134.
Bonowska M. 2004. Przemijanie. Śmierć, pogrzeb i życie pozagrobowe w wyobrażeniach mieszkańców Pomorza Zachodniego na przełomie XIX i XX wieku. Poznań: Wydawnictwo Eco.
Bracha K. 2000. Vires herbarum. O właściwościach ziół w tradycji średniowiecznej. In W. Iwańczak and K. Bracha (eds), Człowiek i przyroda w średniowieczu i we wczesnym okresie nowożytnym. Warszawa: Wydawnictwo DiG, 173–194.
Broda B. and Mowszowicz J. 1985. Przewodnik do oznaczania roślin leczniczych, trujących i użytkowych, wyd. 4. Warszawa: Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich.
Brzozowska A. 2009. Topielcem może być żywy człowiek, ale taki, który „ze złem trzyma”. Obraz topielca w polskiej kulturze ludowej. In S. Niebrzegowska-Bartmińska and S. Wasiuta (eds), Stereotypy w języku i w kulturze. Lublin: Wydawnictwo Polihymnia, 201–221.
Burszta J. 1967. Zwyczaje i obrzędy pogrzebowe. In J. Burszta (ed.), Kultura ludowa Wielkopolski 3. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 177–195.
Chlastawa J. B. 2014. Konie, tury i ziarna maku: ofiary zakładzinowe, czyli jak zapewnić sobie szczęście i ochronę domu we wczesnym średniowieczu. In J. Jędrysik (ed.), Nasi mniejsi bracia czy środek przetrwania? Znaczenie zwierząt w dziejach ludzkości. Kraków: Koło Naukowe Studentów Archeologii UJ, 77–86.
Chodorowska I. 1998. Świat żywych i umarłych. Konteksty. Polska Sztuka Ludowa 52(2), 91–95.
Drowdwiłło-Batura I. 2007. Relikty kultury tradycyjnej w świadomości mieszkańców powiatu augustowskiego w końcu XX wieku: nazewnictwo, duchy, strachy, zwidy, lecznictwo. Rocznik Augustowsko-Suwalski 7 [http://www.astn.pl/r2007.htm].
Dragan J. 2015. Rola lnu w tradycyjnych obrzędach pogrzebowych i zaduszkowych w Polsce. Twórczość Ludowa 30(3–4), 13–18.
Drążkowska A. 2007. Kwiaty i wianki elementem wyposażenia grobowego osiemnastowiecznych pochówków na podstawie znalezisk z kościoła św. Jana i z kościoła św. Trójcy w Gdańsku. In G. Nawrolska (ed.), XV Sesja Pomorzoznawcza. Materiały z konferencji 30 listopada – 02 grudnia 2005. Elbląg: Muzeum Archeologiczno-Historyczne w Elblągu, 491–498.
Duma P. 2010. Grób alienata. Pochówki dzieci nieochrzczonych, samobójców i skazańców w późnym średniowieczu i dobie wczesnonowożytnej. Kraków: Avalon.
Falis A. 2008. Zabiegi antywampiryczne w grobach dzie¬cięcych we wczesnośredniowiecznej Polsce. In A. Buko and W. Duczko (eds), Przez granice czasu. Księga jubileuszowa poświęco¬na Profesorowi Jerzemu Gąssowskiemu (= Acta Archaeologica Pultuskiensia 1). Puł¬tusk: Instytut Antropologii i Archeologii Akademii Humanistycznej im. A. Gieysztora, 105–117.
Falkowski J. and Pasznycki B. 1935. Na pograniczu łemkowsko-bojkowskiem. Zarys etnograficzny. Lwów: Towarzystwo Ludoznawcze.
Fărcaş C. P., Cristea V., Fărcaş S., Ursu T. M. and Roman A. 2015. The symbolism of garden and orchard plants and their representation in paintings (I). Contribuţii Botanice 50, 189–200.
Federowski M. 1897. Lud białoruski na Rusi litewskiej. Materyały do etnografii słowiańskiej zgromadzone w latach 1877–1891 1. Kraków: Akademia Umiejętności.
Fischer A. 1921. Zwyczaje pogrzebowe ludu polskiego. Lwów: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Fitkowski Ł. 2011. Bukiety zielne święcone w dniu Matki Boskiej Zielnej w Sanockiem. Etnobiologia Polska 1, 7–19.
Gayduchik V. 2017. Mak kak sredstvo–apotropey v tradicionnoy narodnoy kulture Polesya. In E. I. Kovalchuk and L. A. Miroshnichenko-Gusak (eds), Minule i suchasne Volini i Polissya. Etnografichne muzeynictvo v Ukraini i na Volini. Naukoviy zbirnik 61 (Materiali Pyatoi Volinskoy naukovo-etnografichnoy konferenciy, 27–28 kvitnya 2017 roku, m. Luck). Luck: Upravlinnya kulturi Volinskoi oblderzhadministracii, Volinskiy krayeznavchiy muzey, Volinska oblasna organizaciya, Nacionalnoi spilki krayeznavciv Ukraini, 148–153.
Gardeła L. 2017. Bad Death in the Early Middle Ages. Atypical Burials form Poland in a Comparative Perspective (= Collectio Archaeologica Ressoviensis 36). Rzeszów: Fundacja Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego, Instytut Archeologii URz.
Gardeła L. and Duma P. 2013. Untimely death. Atypical Burials of Children in Early and Late Medieval Poland. World Archaeology 45(2), 314–332.
Gardeła L. and Kajkowski K. 2013. Vampires, Criminals or Slaves? Reinterpreting « Deviant Burials » in Early Medieval Poland. World Archaeology 45(4), 107–126.
Goncharov V. K. 1950. Raykoveckoe gorodishche. Kiev.
Gregoricka L. A., Betsinger T. K., Scott A. B. and Polcyn M. 2014. Apotropaic Practices and the Undead: A Biogeochemical Assessment of Deviant Burials in Post-Medieval Poland. PLOS ONE 9(11): e113564 [https://doi.org/10.1371/journal.pone.0113564].
Gustawicz B. 1882. Podania, przesądy, gadki i nazwy ludowe w dziedzinie przyrody. Część druga: Rośliny. Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej 6, 201–317.
Immacolata Macioti M. 2006. Mity i magie ziół, przeł. I. Kania. Kraków: Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych Universitas.
Indycka A. 2000. Z badań nad cmentarzyskami gieckiego kom¬pleksu osadniczego. Studia Lednickie 6, 69–90.
Jagla J. 2011. Podniebny ogród – treści ikonograficzne motywów floralnych w polichromii sklepienia kościoła pw. św. Michała w Bambergu. In A. S. Czyż, J. Nowiński and M. Wiraszka (eds), Architektura znaczeń: studia ofiarowane prof. Zbigniewowi Bani w 65. rocznicę urodzin i 40-lecie pracy dydaktyczne. Warszawa: Instytut Historii Sztuki UKSW, 402–413.
Jaguś I. 2002. Lecznictwo ludowe w Królestwie Polskim na przełomie XIX i XX wieku. Kielce.
Jostowa W. 1983. Zwyczaje pogrzebowe ludności polskiej Orawy. Rocznik Muzeum Etnograficznego w Krakowie 8, 105–118.
Józefów-Czerwińska B. 2017. Zabobonem nazwano… O wierzeniach, wartościach i dawnych przekonaniach mieszkańców w ich związkach z przeszłością. Warszawa: Wydawnictwo Trzecia Strona.
Kardaś A. 2007. Rośliny i ich symbolika w polskich obrzędach i obyczajach religijno-ludowych (wybór). In J. Marecki and L. Rotter (eds), Symbolika roślin. Heraldyka i symbolika chrześcijańska. Kraków: Wydawnictwo Naukowe PAT, 73–84.
Kibort J. 1899. Wierzenia ludowe w okolicach Krzywicz, w powiece Wileiskim. Wisła 13, 321–336, 389–408.
Klepacki P. 2007. Rośliny o działaniu odurzającym w polskiej literaturze etnobotanicznej XIX w. In B. Kuźnicka (ed.), Historia leków naturalnych 6 (Rośliny odurzające w polskiej literaturze naukowej XIX w.). Warszawa: Instytut Historii Nauki PAN, 103–119.
Knapczyk A. 2002. Sen jako metonimia śmierci w kulturze ludowej. In J. Kolbuszewski (ed.), Problemy współczesnej tanatologii. Medycyna – antropologia kultury – humanistyka 6. Wrocław: Wrocławskie Towarzystwo Naukowe, 594–600.
Kobielus S. 2006. Florarium christianum. Symbolika roślin – chrześcijańska starożytność i średniowiecze. Kraków: Tyniec Wydawnictwo Benedyktynów.
Kolczyński J. 2003. Jeszcze raz o upiorze (wampirze) i strzygoni (strzydze). Etnografia Polska 47(1–2), 211–246.
Kolosova V. B. 2009. Leksika i simvolika slavyanskoy narodnoy botaniki. Etnolingvisticheskiy aspekt. Moskva: Indrik.
Kolosova V. B. 2011. Demonologiya v slavyanskoy etnobotanike. In A.V. Gura (ed.), Slavyanskiy i balkanskiy folklor, Vinograde. K yubileyu Lyudmily Nikolaevny Vinogradovoy. Moskva: Indrik, 89–98.
Kopaliński W. 2012. Słownik symboli. Warszawa: Rytm.
Kopeć J. J. 1998. Błogosławieństwo ziół i kwiatów na uroczystość Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. Roczniki Teologiczne 45(8). 393–401.
Kosiek T. 2011. Praktyki i wierzenia związane ze śmiercią na Łemkowszczyźnie w XIX i na początku XX wieku w świetle źródeł etnograficznych. In J. Starzyński and B. Tarasiewicz (eds), Łemkowie – wczoraj, dziś, jutro... Legnica: Łemkowski Zespół Pieśni i Tańca „Kyczera”, 213–228.
Kosiek T. 2012. Śmierć na Łemkowynie. Skarby podkarpackie 3(34), 31–33.
Kość K. 2004. „Śmierć drzwiami życia”. O śmierci i umieraniu jako metaforach życia w polskiej kulturze ludowej. Literatura Ludowa 48(3), 3–27.
Kowalski P. 1998. Leksykon znaki świata. Omen, przesąd, znaczenie. Warszawa, Wrocław: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Koźluk M. 2013. Mak hieroglifem zapomnienia. Acta Universitatis Lodziensis. Folia Litteraria Romanica 8, 19–36.
Krist J. 1985. Pohřební obyčeje na Kyjovsku. In V. Frolec (ed.), Čas života. Rodinné a společenské svátky v životě člověka. Brno: Blok, 174–180.
Krivenko A. 2015. Obraz vidmi u kupalskikh poviryakh Volinyan. Narodnoznavchi zoshiti 2, 463–475.
Kujawska M., Łuczaj Ł., Sosnowska J. and Klepacki P. 2016. Rośliny w wierzeniach i zwyczajach ludowych. Słownik Adama Fischera. Wrocław: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze.
Kukharenko S. 2011. Tratidional Ukrainian Folk Beliefs about Death and the Afterlife (1). Folklorica 16, 65–86.
Kukier R. 1965. Ludowe obrzędy i zwyczaje pogrzebowe na ziemi lubawskiej. Komunikaty Mazursko-Warmińskie 3, 431–449.
Kukier R. 1967. Ludowe zwyczaje, wierzenia i obrzędy pogrzebowe mieszkańców pogranicza Powiśla Lubelsko-Podlaskiego. Studia i Materiały Lubelskie. Etnografia 2, 181–222.
Kurasiński T. and Skóra K. 2012. Wczesnośredniowieczne cmentarzysko szkieletowe w Lubieniu, pow. piotrkowski. Łódź: Ośrodek Badań nad Dawnymi Technologiami IAE PAN.
Kurasiński T. and Skóra K. 2013. A będziecie jedli owoce ze swej winorośli… O szczątkach roślinnych z wczesnośredniowiecznego cmentarzyska w Radomiu, stan. 4. In J. Kolenda, A. Mierzwiński, S. Moździoch and L. Żygadło (eds), Z badań nad kulturą społeczeństw pradziejowych i wczesnośredniowiecznych. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Bogusławowi Gedidze, w osiemdziesiątą rocznicę urodzin przez przyjaciół, kolegów i uczniów. Wrocław: Ośrodek Badań nad Kulturą Późnego Antyku i Wczesnego Średniowiecza IAE PAN, 637–648.
Kurasiński T. and Skóra K. 2016. Cmentarzysko w Radomiu, stanowisko 4 (= Przestrzeń osadnicza wczesnośredniowiecznego Radomia 1). Łódź: Ośrodek Badań nad Dawnymi Technologiami IAE PAN.
Kuźnicka B. 1992. Znaczenie roślin halucynogennych w polskich tradycjach kulturowych. Zarys problematyki. Analecta. Studia i Materiały do Dziejów Nauki Polskiej 1, 111–122.
Lach K. 2000. Wierzenia, zwyczaje i obrzędy. Folklor pogranicza polsko-czeskiego. Wrocław: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze.
Lecouteux C. 2007. Tajemnicza historia wampirów, przeł. B. Spieralska. Warszawa: Bellona.
Lehr U. 1995. Magia Czasu Śmierci. Zeszyty Interwencji Kryzysowej 5, 25–38.
Lepówna B. 1981. Materialne przejawy wierzeń ludności Gdańska w X-XIII w. Pomorania Antiqua 10, 169–199.
Lityńska-Zając M. 2005. Chwasty w uprawach roślinnych w pradziejach i wczesnym średniowieczu. Kraków: IAE PAN w Warszawie.
Lityńska-Zając M. and Nalepka D. 2008. Średniowieczny świat roślin i pożywienie w świetle źródeł paleobotanicznych. In S. Suchodolski (ed.), Źródła historyczne wydobywane z ziemi. Wrocław: Wydawnictwo Chronicon, 79–92.
Łeńska-Bąk K. 2004. Pokarmy obrzędowe w religijności ludowej. Kilka słów o maku, zbożu i każdym innym drobiazgu. In R. Pierskała (ed.), T. Smolińska, Pobożność ludowa w życiu liturgiczno-religijnym i w kulturze. Opole: Redakcja Wydawnictw Wydziału Teologicznego UO, 187–198.
Łeńska-Bąk K. 2010. O pokarmach, smakach i utraconych znaczeniach. Historia kultura sub speciae culinaria. Opole: Wydawnictwo UO.
Łysiak W. 1996. Tropami zatartych śladów. Osobliwości dawnego folkloru Pomorza Zachodniego. In H. Rybicki (ed.), IV Konferencja kaszubsko-słowińska. Materiały z konferencji Ustka – Słupsk – Bytów 24 VI-26 VI 1996 r. Słupsk: Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku, Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Słupsku, 153–170.
Łysiak W. 2000. Zaklinanie śmierci. Śmierć i pokuta w dawnym Księstwie Pomorskim. Poznań: Wydawnictwo Eco.
Majewski E. and Jarecki W. 1903. Bydło w mowie, pojęciach i praktykach ludu polskiego. Wisła 17, 313–348.
Marzell H. 1934–1935. Mohn (Schalfmohn; Papaver somniferum). In E. Hoffmann-Krayer and H. Bächtold-Stäubli (eds.), Handwörterbuch des deutschen Aberglaubens 6. Berlin, Leipzig: Walter der Gruyter & Co., 450–452.
Matczak M. D. 2014. Tak zwane pochówki antywampiryczne a zagadnienie zmian patologicznych. Próba reinterpretacji. In J. Wrzesiński and W. Dzieduszycki (eds), Królowie i biskupi, rycerze i chłopi – identyfikacja zmarłych (= Funeralia Lednickie 16). Poznań: SNAP Oddział w Poznaniu, 437–457.
Matus I. 2011. Zwyczaje pogrzebowe na północnym Podlasiu. In F. Czyżewski, A. Dudek-Szumigaj and L. Frolak (eds), Nekropolie jako znak kultury pogranicza polsko-wschodniosłowiańskiego. Lublin: Wydawnictwo UMCS, 159–174.
Michniewicz M. 2000. Omówienie wyników analizy botanicznej drewna z cmentarzyska wczesnośredniowiecznego w Dziekanowicach stan. 22, gm. Łubowo, woj. wielkopolskie, ze szczególnym uwzględnieniem grobu 17/98. Studia Lednickie 6, 225–230.
Michniewicz M. 2012. Uwagi botanika o resztkach roślinnych z grobów z cmentarzyska w Lubieniu, pow. piotrkowski. In Kurasiński T. and Skóra K. 2012, 333–338.
Miśkiewicz M. 1969. Wczesnośredniowieczny obrządek pogrzebowy na płaskich cmentarzyskach szkieletowych w Polsce. Materiały Wczesnośredniowieczne 6, 241–301.
Mjartan J. 1953. Vampírske povery v Zemplíne. Slovenský národopis 1, 107–134.
Moszyński K. 1928. Polesie wschodnie. Materjały etnograficzne z wschodniej części b. powiatu mozyrskiego oraz z powiatu rzeczyckiego. Warszawa: Wydawnictwo Kasy im. Mianowskiego.
Moszyński K. 1967. Kultura ludowa Słowian 2 (Kultura duchowa 1). Warszawa: Książka i Wiedza.
Motyka M., Marcinkowski J. T. 2014. Dlaczego zażywali środki psychoaktywne? Cz. I. Rola i znaczenie środków psychoaktywnych w kulturze: od Pradziejów do początku XX wieku. Problemy Higieny i Epidemiologii 95 (2), 223–233.
Mowszowicz J. 1982. Przewodnik do oznaczania krajowych roślin trujących i szkodliwych. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne.
Mowszowicz J. 1986. Krajowe chwasty polne i ogrodowe. Przewodnik do oznaczania, wyd. 3. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne.
Nadmorski Dr. [Łęgowski J.]. 1892. Kaszuby i Kociewie. Język, zwyczaje, przesądy, podania, zagadki i pieśni ludowe. Poznań: Drukarnia Dziennika Poznańskiego.
Navrátilová A. 1996. „Nečistí zemřelí” v posmrtných a pohřebních obřadech českého lidu. Český lid 83(1), 21–31.
Navrátilová A. 2004. Narození a smrt v české lidové kultuře. Praha: Vyšehrad.
Navrátilová A. 2005. Revenantsví v české lidové tradici jako obraz cizího, nepřatelského světa. Studia Mythologica Slavica 8, 115–136.
Niebrzegowska S. 2000. Przestrach od przestrachu. Rośliny w ludowych przekazach ustnych. Lublin: Wydawnictwo UMCS.
Nowakowska J. and Weigl M. 2003., Śmierć a codzienność. Obrzęd pogrzebowy na Żytomierszczyźnie. In Ł. Smyrski and M. Zowczak (eds), Podole i Wołyń. Szkice etnograficzne. Warszawa: Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej UW, Wydawnictwo DiG, 273–282.
Nowiński M. 1983. Dzieje upraw i roślin leczniczych, wyd. 2. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne.
Novikov Yu. A. 2005. Po zavetam stariny. Mifologicheskie skazaniya, zagovory, poverya, bytovaya magiya staroobryadcev Litvy. Sankt-Peterburg: Tropa Troyanova.
Ochrymowicz J. 1900. Pojęcia ludowe o niektórych ziołach. Wisła 14, 332–338.
Ogrodowska B. 2001. Zwyczaje, obrzędy i tradycje w Polsce. Mały słownik, wyd. 2. Warszawa: Verbinum Wydawnictwo Księży Werbistów.
Osiński Z. 2003. Zabobon, przesąd, diabły, czarownice i wilkołaki w pamiętnikach polskich z XVI i XVII wieku. Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska Lublin – Polonia, sectio F Historia 58, 59–72.
Ossadnik H. 1993. Elementy kultury duchowej zachodniej Bojkowszczyzny. Obrzędy pogrzebowe, wiara w życie pozagrobowe, złe duchy, upiory i czarownice. Płaj 6, 108–114.
Ossadnik H. 2001. Zwyczaje pogrzebowe doliny Osławy, Osławicy i Kalniczki. Materiały Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku 35. 109–139.
Ossendowski F. A. 1934. Polesie. Poznań: Wydawnictwo Polskie.
Paluch A. 1988. Świat roślin w tradycyjnych praktykach leczniczych wsi polskiej. Wrocław: Wydawnictwo UWr.
Paluch A. 1989. Zerwij ziele z dziewięciu miedz…”. Ziołolecznictwo ludowe w Polsce w XIX i początku XX wieku. Wrocław: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze.
Pawlak E. and Pawlak P. 2007. Badania archeologiczne na wczesnośredniowiecznym cmentarzysku „szkieletowym” z Poznania-Śródki (Rynek Śródce 4). Wielkopolskie Sprawozdania Archeologiczne 8, 63–93.
Pawlak L. 2014. Zwyczaje i obrzędy pogrzebowe regionu Podlasia. Literatura Ludowa 58(4–5), 25–37.
Pawlak P. 1998. Wczesnośredniowieczne cmentarzysko „szkieletowe” w Poznaniu-Śródce w świetle badań w 1994 roku. Slavia Antiqua 39, 215–282.
Pełka L .J. 1987. Polska demonologia ludowa, Warszawa: Iskry.
Perszon J. 1999. Na brzegu życia i śmierci. Zwyczaje, obrzędy oraz wierzenia pogrzebowe i zaduszkowe na Kaszubach. Pelplin: Towarzystwo Naukowe KUL.
Petrycka A. 2003. „Umrzeć w wianku”. Próba interpretacji nowożytnych pochówków z wiankami. Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 51(1), 17–26.
Piątkowska L. 1894. Lecznictwo ludowe w okolicach Sieradza. Wisła 8, 135–143.
Pińska K. 2010. Rola badań archeobotanicznych. W poszukiwaniu śladów pożywienia roślinnego w obrzędach i rytuałach magicznych na terenie średniowiecznej Słowiańszczyzny. In R. Stolična and A. Drożdż (eds), Historie kuchenne. Rola i znaczenie pożywienia w kulturze (= Bibliotheca Ethnologiae Europeae Centralis 2). Cieszyn, Katowice, Brno Uniwersytet Śląski w Katowicach, 145–159.
Piotrowicz S. 1907. Znachorka i wróżka Jewdokia Bojczuk. Materyały folklorystyczne ze wsi Bortnik na Pokuciu. Lud 13, 118–129, 216–232.
Piwowarczyk D. 1988. Święto Matki Bożej Zielnej w polskich obrzędach i wierzeniach ludowych. In H. Zimoń (ed.), Z badań nad religią i religijnością ludową. Warszawa: Verbinum Wydawnictwo Księży Werbistów, 132–148.
Podbielkowski Z. 1989. Słownik roślin użytkowych. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne.
Pokropek A. 1993. Sen – brat śmierci. Konteksty. Polska Sztuka Ludowa 47(3–4), 110–112.
Pol W. 1966. Prace z etnografii północnych stoków Karpat (= Archiwum Etnograficzne 29). Wrocław: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze.
Polcyn M. 1993. Żyto z wczesnośredniowiecznego naczynia znalezionego na Ostrowie Lednickim, gm. Łubowo, woj. poznańskie, stan. 2. Wielkopolskie Sprawozdania Archeologiczne 2, 255–262.
Profantová Z. 2011. Sen a cesta posledná. Naratívna každodennost’ podvedomia. In J. Adamowski and K. Smyk (eds), Droga w języku i kulturze. Analizy antropologiczne. Lublin: Wydawnictwo UMCS, 81–92.
Ralston W. R. S. 1872. The Songs of the Russian people as illustrative of slavonic mythology and russian social life. London: Ellis & Green.
Reinfuss S. 1984. O łemkowskich worożkach, baczach i czarownikach. Materiały Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku 28, 23–35.
Rohde Sloth P., Lund Hansen U. and Karg S. 2012. Viking Age garden plants from southern Scandinavia – diversity, taphonomy and cultural aspects. Danish Journal of Archaeology 1(1), 2012, 27–38.
Rostafiński J. and Seidl O. 1965. Przewodnik do oznaczania roślin, wyd. 18. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne.
Rotter L. 2007. Symbolika kwiatów i ziół. In J. Marecki and L. Rotter (eds), Symbolika roślin. Heraldyka i symbolika chrześcijańska. Kraków: Wydawnictwo Naukowe PAT, 147–158.
Sawicka I. 2007. Chrześcijan obrządku wschodniego stosunek do śmierci. In M. Lubańska (ed.), Religijność chrześcijan obrządku wschodniego na pograniczu polsko-ukraińskim. Warszawa: Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej UW, Wydawnictwo DiG, 95–109.
Sedakova O. A. 2004. Poetika obryada. Pogrebalnaya obryadnost vostochnykh i yuzhnykh slavyan. Moskva: Indrik.
Seefried-Gulkowski E. 1911. Von einem unbekannten Volke in Deutschland. Ein Beitrag zur Volks- und Landeskunde der Kaschubei. Berlin: Deutsche Landbuchhandlung G.m.b.H.
Serebryakova O. 2004. Mak v zhitti, obryadovosti ta folklori ukrainciv. Narodoznavchi zoshiti 1–2, 67–72.
Serkowska D. 2003. Kontakty świata żywych ze światem zmarłych we wspólnocie wielowyznaniowej. In Ł. Smyrski and M. Zowczak (eds), Podole i Wołyń. Szkice etnograficzne. Warszawa: Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej UW, Wydawnictwo DiG, 189–203.
Siarkowski W. 1892. Mak. Wisła 6, 228-230.
Sienkiewicz J. and Wasila J. 2010. Demonologia pogranicza kultur w Polsce północno-wschodniej. Białystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku.
Simonides D. 1988. Od kolebki do grobu. Śląskie wierzenia, zwyczaje i obrzędy rodzinne w XIX wieku. Opole: Instytut Śląski w Opolu.
Skóra K. and Kurasiński T. 2009. Od ziarnka do ziarnka.... O przydatności analiz archeobotanicznych w badaniach nad wczesnośrednio¬wieczną obrzędowością pogrzebową (na przykładzie cmentarzyska w Lubieniu). In W. Dzieduszycki and J. Wrzesiń¬ski (eds), Metody. Źródła. Doku¬mentacja (= Funeralia Lednickie 11). Poznań: SNAP Oddział w Poznaniu, 301–308.
Strzetelska-Grynberowa Z. 1899. Staromiejskie. Ziemia i ludność. Lwów: Muzeum im. Dzieduszyckich.
Smykowska E. 2006. Zwyczaje i obrzędy prawosławne. Mały słownik. Warszawa: Verbinum Wydawnictwo Księży Werbistów.
Sobotka P. 1879. Rostlinstvo a jeho význam v národních písních, pověstech, bájích, obřadech a pověrách slovanských. Příspěvek k slovanské symbolice. Praha: Matice české.
Stanaszek Ł. M. 1998 Praktyki antywampiryczne w XI wieku sto¬sowane na terenie cmentarzyska szkieletowego na Wzgórzu Świętojakubskim w Sandomierzu. Biuletyn Antropologiczny 2, 18–31.
Stanaszek Ł. M. 2007. Znaczenie cech morfofunkcjonalnych osobnika dla sposobu jego pochówku na przykładzie tzw. pochówków antywampirycznych. In W. Dzieduszycki and J. Wrzesiński (eds.), Środowisko pośmiertne człowieka (= Funeralia Lednickie 9). Poznań: SNAP Oddział w Poznaniu, 283–289.
Stanaszek Ł.M. 2016. Wampiry w średniowiecznej Polsce. Warszawa: Narodowe Centrum Kultury.
Sudnik T. M. and Civyan T. V. 1981. Mak v rastitelnom kode okhovnogo mifa (balto-balcanica). In V. V. Ivanov (ed.), Balto-slavyanskie issledovaniya 1980. Moskva: Nauka, 300–317.
Szcześniak K. 2008. Świat roślin światem ludzi na pograniczu wschodniej i zachodniej Słowiańszczyzny. Gdańsk: Wydawnictwo UG.
Sznajderman M. 1994. Zaraza. Mitologia dżumy, cholery i AIDS. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Semper.
Szot-Radziszewska E. 2005. Sekrety ziół. Wiedza ludowa, magia, obrzędy, leczenie. Warszawa: Wydawnictwo Trio.
Szot-Radziszewska E. 2007a. Lecznictwo ludowe Ukraińców na przełomie XIX i XX wieku. Analecta. Studia i Materiały do Dziejów Nauki Polskiej 16(1–2), 69–107.
Szot-Radziszewska E. 2007b. Stosowanie roślin o właściwościach odurzających w polskiej tradycji ludowej w XIX i XX wieku. In B. Kuźnicka (ed.), Historia leków naturalnych 6: Rośliny odurzające w polskiej literaturze naukowej XIX w. Warszawa: Instytut Historii Nauki PAN, 83–102.
Szymanderska H. 2003. Polskie tradycje świąteczne. Warszawa: Świat Książki.
Tolstaya S. M. 2001. Polesskie poverya o khodyachikh pokoynikakh. In A. A. Plotnikova (ed.), Vostochnoslavyanskiy etnolingvisticheskiy sbornik. Issledovaniya i materialy. Moskva: Indrik, 151–205.
Trojanowska A. 2008. Święci i zioła w wierzeniach i praktykach polskiej wsi. In A. Zemanek and B. Zemanek (eds), Przyroda – Nauka – Kultura 2 (W poszukiwaniu jedności nauki i sztuki). Kraków: Ogród Botaniczny – Instytut Botaniki UJ, 311–322.
Turek K. 1993. Ludowe zwyczaje, obrzędy i pieśni pogrzebowe na Górnym Śląsku. Katowice: Uniwersytet Śląski.
Tuszewicki M. 2015. Żaba pod językiem. Medycyna ludowa Medycyna ludowa Żydów aszkenazyjskich przełomu XIX i XX wieku. Kraków, Budapeszt: Wydawnictwo Austeria.
Twarowska E. 1983. Zdobywanie pożywienia (zbieractwo wczesnośredniowieczne w Polsce). In J. K. Kozłowski and S. K. Kozłowski (eds), Człowiek i środowisko w pradziejach. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 218–231.
Tymochowicz M. 2005. Zaopatrywanie na śmierć (na przykładzie badań z obszaru woj. lubelskiego). Okolice 3–4, 100–112.
Tymochowicz M. 2016. Pieczywo obrzędowe na Lubelszczyźnie i jego współczesne uwarunkowania. Łódzkie Studia Etnograficzne 55, 80–98.
Usacheva V. V. 2004a. Mak. In N. I. Tolstoy (ed.), Slavyanskie drevnosti. Etnolingvicheskiy slovar 3. Moskva: Mezhdunarodnye otnosheniya, 170–174.
Usacheva V. V. 2004b. Len. In N. I. Tolstoy (ed.), Slavyanskie drevnosti. Etnolingvicheskiy slovar 3. Moskva: Mezhdunarodnye otnosheniya, 91–96.
Usacheva V. V. 2004c. Oves. In N. I. Tolstoy (ed.), Slavyanskie drevnosti. Etnolingvicheskiy slovar 3. Moskva: Mezhdunarodnye otnosheniya, 489–493.
Usacheva V. V. 2009a. Proso. In. N. I. Tolstoy (ed.), Slavyanskie drevnosti. Etnolingvicheskiy slovar 4. Moskva: Mezhdunarodnye otnosheniya, 300–304.
Usacheva V. V. 2009b. Pshenica. In. N. I. Tolstoy (ed.), Slavyanskie drevnosti. Etnolingvicheskiy slovar 4. Moskva: Mezhdunarodnye otnosheniya, 373–377.
Uzenyova E. S. 2011. Zaprety i predpisanya v tradicionnoy kulture Zakarpatya (s. Kolochava Mezhgorskogo r-na Zakarpatskoy oblasti). In A. V. Gura (ed.), Slavyanskiy i balkanskiy folklor, Vinograde. K yubileyu Lyudmily Nikolaevny Vinogradovoy. Moskva: Indrik, 290–298.
Vinogradova L. N. 1993. Chtoby pokoynik „ne khodil”: kompleks mer v sostave pogrebalnogo obryada. In A. V. Chernecov (ed.), Konferencja Istoki russkoy kultury. Moskva: Institut arkheologii RAN, Institut slavyanovedeniya i balkanistiki RAN, 39–42.
Vojtovich N. 2015. Narodna demonologiya Boykivshchini. Lviv: SPOLOM.
Wachcińska O. 2013. Samobójstwo w kulturze ludowej w świetle przekazów folklorystycznych i etnograficznych. Literatura Ludowa 57 (6), 3–13.
Walęciuk-Dejneka B. 2003. „Dialog z duchami” – mediacyjna funkcja chleba w tradycyjnej obrzędowości dziadów. In W. Książek-Bryłowa and H. Duda (eds), Język polski. Współczesność – historia 4. Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL, 343–354.
Wojciechowska B. 2000. Od godów do świętej Łucji. Obrzędy doroczne w Polsce późnego średniowiecza. Kielce: Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. J. Kochanowskiego.
Wojciechowska B. 2014. Pamięć zmarłych w obrzędowości dorocznej polskiego średniowiecza. Saeculum Christianum 21, 42–50.
Wrzesińska A. 2000. Wczesnośredniowieczny pochówek szkieletowy z grobu 17/98 z Dziekanowic, stanowisko 22, gm. Łubowo, woj. wielkopolskie. Studia Lednickie 6, 179–184.
Wrzesińska A. and Wrzesiński J. 1999. Wykorzystanie analiz gatunkowych drewna z grobów wczesnośredniowiecznych (przykład Dziekanowic, stanowisko 22). In L. Babiński (ed.), Drewno archeologiczne. Badania i konserwacja. Sympozjum Biskupin-Wenecja, 22-24 czerwca 1999. Biskupin: Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie, Muzeum w Biskupinie, 237–245.
Wrzesińska A. and Wrzesiński J. 2000. Grób z misą brązową z wczesnośredniowiecznego cmentarzyska w Dziekanowicach, stan. 22, gm. Łubowo, byłe woj. poznańskie. Wielkopolskie Sprawozdania Archeologiczne 5, 273–276.
Wrzesiński J. 2000. Misa brązowa z cmentarzyska w Dziekanowicach – próba interpretacji. Studia Lednickie 6, 185–201.
Wyrwa A. M. 2008. Zabobony, „wampiry” i remedia antywampiryczne. Przyczynek do poznania zachowań funeralnych. In J. Wrzesiński (ed.), Czarownice (= Funeralia Lednickie 2). Poznań; SNAP Oddział w Poznaniu, 43–66.
Zyablyuk N. 2000. Mak u viruvannyakh, obryadakh i zvichayakh Ukrainciv. In L. Orel (ed.), Ukrainska rodina. Rodinniy i gromadskiy pobut. Kiiv: Vidavnictvo im. O. Teligi, 355–369.
Zadrożyńska A. 2000. Światy, zaświaty. O tradycji świętowania w Polsce. Warszawa: Wydawnictwo Książkowe Twój Styl.
Zadrożyńska A. and Braun K. 2003. Zielnik świętowań polskich. Warszawa: Wydawnictwo Książkowe Twój Styl.
Zemanek A., Zemanek B., Klepacki P. and Madeja J. 2009. The poppy (Papaver) in old Polish botanical literature and culture. In J. P. Morel and A. M. Mercuri (eds), Plants and Culture: seeds of the cultural heritage of Europe. Bari: Centro Europeo per i Beni Culturali Ravello, 217–226.
Zoll-Adamikowa H. 1971. Wczesnośredniowieczne cmentarzyska szkieletowe Małopolski 2 (Analiza). Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo PAN.
Żuraw B., Haratym W., Tietze M. and Weryszko-Chmielewska E. 2014. Rośliny dziko rosnące o właściwościach toksycznych. Alergoprofil 10(1), 19–27.
Żurek E. 2012–2013. Wpływ obrzędów grzebalnych na pośmiertny spokój duszy oraz ludowe wierzenia demonologiczne. Studia Filologiczne Uniwersytetu Jana Kochanowskiego 25/26, 329–341.
Żydok P. 2004. Wczesnośredniowieczne pochówki antywampiryczne. In Z. Kobyliński (ed.), Hereditatem cognoscere. Studia i szkice dedykowane Profesor Marii Miśkiewicz, Warszawa: Wydział Nauk Społecznych UKSW, Państwowe Muzeum Archeologiczne, Instytut Archeologii UW, 38–66.
