Liegt da der Hund begraben? An aspect of post-funerary intrusions from the Wielbark culture cemetery in Czarnówko in Pomerania
DOI:
https://doi.org/10.23858/SA71.2019.005Słowa kluczowe:
Czarnówko, Wielbark culture, Roman Period, dog, grave opening, funeral rites, post-funerary intrusionAbstrakt
In comparison with other Wielbark Culture necropoles, the cemetery in Czarnówko is remarkable not only due to its size, but also because of a very high percentage of disturbed graves. It is estimated that nearly 90% of inhumation grave pits were disturbed in antiquity. This paper deals with the practice of deposition of a dog’s body into a grave in the course of post-funerary intrusion. This habit is unknown in other cemeteries of the Wielbark Culture. Bones of the animal underwent examinations using absolute dating methods. Possible reasons behind the deposition of the animal in the trench are discussed with reference to similar discoveries from the Central European Barbaricum in the Roman Period. The role of the dog in funerary rites in antiquity is stressed.
Pobrania
Bibliografia
Andrałojć M. 1986. Pochówki psów u pradziejowych społeczeństw Europy Środkowej. Inowrocław.
Bartosiewicz L. 2009. A comparison between Roman Period and Langobard Dogs from Western Hungary. In Sz. Bíró (ed.), Ex officina. Studia in honorem Dénes Gabler. Győr: Mursella Régészeti Egyesület, 159-171.
Bartosiewicz L. 2015. Animal remains from the Langobard cemetery of Ménfőcsanak (NW Hungary). Antaeus. Communicationes ex Instituto Archaeologico Academiae Scientiarum Hungaricae 33, 249-263.
Bednarczyk J. and Romańska A. 2015. Karczyn/Witowy stan. 21/22. Birytualne cmentarzysko kultury przeworskiej z Kujaw (= Studia i materiały do dziejów Kujaw 12). Poznań, Inowrocław: Instytut Prahistorii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Fundacja Ochrony Dziedzictwa Kulturowego Społeczeństw Kujaw „Cuiavia”.
Beilke-Voigt I. 2007. Das “Opfer” im archäologischen Befund. Studien zu den sog. Bauopfern, kultischen Niederlegungen und Bestattungen in ur- und frühgeschichtlichen Siedlungen Norddeutschlands und Dänemarks (= Berliner Archäologische Forschungen 4). Rahden/Westf.: Verlag Marie Leidorf.
Beneš Z. and Nývltová Fišáková M. 2009. „Pohřby psů“ na sidlištich doby řimske v Čechach: současny stav poznani. In M. Karwowski and E. Droberjar (eds), Archeologia Barbarzyńców 2008: powiązania i kontakty w świecie barbarzyńskim/Archäologie der Barbaren 2008. Beziehungen und Kontakte in der barbarischen Welt (= Collectio Archaeologica Resoviensis 13). Rzeszów: Fundacja Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego, Instytut Archeologii Uniwersytetu Rzeszowskiego, 531-542.
Bokiniec E., Gużyński P., Hoffmann M. and Kucharski L. 2012. Rogowo, stan. 23, gmina Lubicz, woj. kujawsko- pomorskie. Informator Archeologiczny. Badania 2000, 161-164.
Bokiniec E. 2016. Rogowo, gmina Lubicz, województwo kujawsko-pomorskie, stanowisko 23, osada kultury wielbarskiej, tom 2: Katalog: odcinki C i D. Pozostałości osadnictwa z okresów przedrzymskiego i rzymskiego w strefie przebiegu autostrady A-1 w województwie kujawsko-pomorskim. Toruń: Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Muzeum Okręgowe w Toruniu.
Čižmář M. 2011. Das Gräberfeld von Holubice. In J. Tejral, S. Stuchlík, M. Čižmář, Z. Klanica, S. Klanicová (eds), Langobardische Gräberfelder in Mähren I (= Schriften des Archäologischen Instituts der AW CR in Brno 39). Brno: Archäologisches Institut Akademie der Wissenschaften der Tschechische Republik Brno, 129-224.
Dannhorn T. 1992. Ein alt beraubtes Adelsgrab aus dem frühmittelalterlichen Friedhof von Viecht, „Unterfeld“. Das archäologische Jahr in Bayern 1992, 130-133.
Dannhorn T. 1994. Beobachtungen zu den antiken Beraubungsmethoden im frühmittelalterlichen Reihengräberfeld von Viecht, „Unterfeld,” Gde. Eching, Lkr. Landshut. In K. Schmotz (ed.), Vorträge des 12. Niederbayerischer Archäologentag (= Vorträge des Niederbayerischer Archäologentag 12). Deggendorf: Verlag Marie Leidorf GmbH, 295-306.
Dąbrowska T. 1997. Kamieńczyk. Ein Gräberfeld der Przeworsk-Kultur in Ostmasowien (= Monumenta Archaeologica Barbarica 3). Kraków: Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk, Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie.
De Grossi Mazzorin J. and Minniti C. 2006. Dog Sacrifice in the Ancient World: A Ritual Passage? In L. M. Snyder and E. A. Moore (eds), Dogs and People in Social, Working, Economic or Symbolic Interaction. 9th ICAZ Conference, Durham 2002. Oxford: Oxbow Books, 62-66.
Ferreira M. T. and Cunha E. 2013. Can we infer post mortem interval on the basis of decomposition rate? A case from a Portuguese cemetery. Forensic Science International 226, 298.e1-298e6.
Gałęzowska A. 2007. Obrządek pogrzebowy kultury wielbarskiej w Wielkopolsce. Acta Universitatis Lodziensis. Fola Archaeologica 25, 155-234.
Gardeła L. 2012. Pies w świecie wikingów. In T. Borkowski (ed.), Człowiek spotyka psa. Katalog wystawy. Wrocław: Muzeum Miejskie Wrocławia, 11-22.
Gładykowska-Rzeczycka J. J., Sokół A., Pudło A. and Zientek A. 2003. Stan zdrowotny mieszkańców Pruszcza Gdańskiego z okresu rzymskiego, pochowanych na cmentarzysku, stanowisko 7. In M. Fudziński and H. Paner (eds), XIII Sesja Pomorzoznawcza, vol. 1: Od epoki kamienia do okresu rzymskiego. Gdańsk: Muzeum Archeologiczne w Gdańsku, 335-347.
Gralak T. 2012. „Użył jak pies w studni“, czyli o pochówkach zwierzęcych z osady w Polwicy-Skrzypniku, pow. Oława, z późnego okresu wpływów rzymskich i początku okresu wędrówek ludów. Przegląd Archeologiczny 60, 107-132.
Gräslund A.-S. 2004. Dogs in graves a question of symbolism? In B. Santillo Fitzell (ed.), Pecus. Man and Animal in Antiquity. Proceedings of the conference at the Swedish Institute in Rome, September 9-12, 2002. Rome: The Swedish Institute, 167-176.
Gräslund A.-S. 2014. En hund begraven Hunden från stenålder till medeltid. In A.-S. Gräslund and I. Svanberg (eds), Från renhållningshjon tillmodeaccessoar .10 000 år av relationer människa–hund i Sverige. Föredrag vid ett symposium i Uppsala 15 februari 2013 (= Acta Academiae Regiae Gustavi Adolphi 133). Uppsala: Kungl. Gustav Adolfs Akademien för svensk folkkultur, 31-47.
Grumeza L. 2013. Animal inhumations within settlements during the Sarmatian period on the western plain (end of the 2nd century – first half of the 5th century AD). In A. Stavila, D. Micle, A. Cîntar, C. Floca and S. Forţiu (eds), Arheovest 1: In memoriam Liviu Măruia, Interdisciplinaritate în Arheologie şi Istorie, Timişoara, 7 decembrie 2013. Szeged: JATEPress Kiadó, 413-435.
Grünewald M. 2009. Eine römische Hundebestattung mit zugehörigem Fressnapf aus Mayen. Archäologisches Korrespondenzblatt 39(2), 251-261.
Hahuła K. and Wołągiewicz R. 2001. Grzybnica. Ein Gräberfeld mit Steinkreisen der Wielbark-Kultur in Pommern (= Monumenta Archaeologica Barbarica 8). Warszawa, Koszalin: Muzeum w Koszalinie, Fundacja Przyjaciół Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego, Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie.
Hopkalo O. V. and Rudych T. O. 2017. Tv aryny na mohylʹnykakh kulʹtury Chernyakhiv — Syntana-de-Muresh. In: A. V. Skyba and S. A. Horbanenko (eds), Yevropeysʹka Arkheolohiya I tysyacholittya n. e. Zbirnyk naukovykh pratsʹ na chestʹ Liany Vasylivny Vakulenko. Kyyiv: Instytut Arkheolohiyi NAN Ukrayiny, 75-86.
Istvánovits E. and Kulcsár V. 2015. Animals of the Sarmatians in the Carpathian Basin
(Archaeozoology through the eyes of archaeologists). Materialy po Arkheologii, Istorii i Etnografii Tavrii (Materials in Archaeology, History and Ethnography of Tauria) 20, 49-78.
Iversen R. 2011. Ellekilde – en gravplads fra yngre romersk jernalder med fyrstegrav og cirkusbægre. Aarbøger for Nordisk old kyndighed og historie 2009, 69-102.
Iversen R. 2014. The chamber grave at Ellekilde – A late Roman Iron Age princely burial and cemetery from Torslunde, East Zealand, Denmark. In A. Abegg-Wigg and N. Lau (eds), Kammergräber im Barbaricum. Zu Einflüssen und Übergangsphänomenen von der vorrömischen Eisenzeit bis in die Völkerwanderungszeit, Internationale Tagung, Schleswig 25.–27. November 2010. Neumünster, Hamburg: Wachholtz Verlag, 133-144.
Jankuhn H. 1967. Archäologische Beobachtungen zu Tier- und Menschenopfern bei den Germanen in der Römischen Kaiserzeit. Nachrichten der Akademie der Wissenschaften in Göttingen, Philologisch-Historische Klasse 6, 117-147.
Jaskanis J. 2012. Wodzowskie kurhany kultury wielbarskiej na Podlasiu. Białystok: Muzeum Podlaskie w Białymstoku, Instytucja Kultury Samorządu Województwa Podlaskiego.
Kajkowski K. 2015. The Dog in Pagan Beliefs of Early Medieval North-Western Slavs. Pies w wierzeniach pogańskich wczesnośredniowiecznych Słowian Północno-Zachodnich. In L. Gardeła and A. Pulpánová-Reszczyńska (eds), Rituals in the Past (= Analecta Archaeologica Ressoviensia 10). Rzeszów: Instytut Archeologii Uniwersytetu Rzeszowskiego, 199-240.
Klanica Z. and Klanicová S. 2011. Das langobardische Gräberfeld von Lužice (Bez. Hodonín). In: J. Tejral, S. Stuchlík, M. Čižmář, Z. Klanica and S. Klanicová (eds), Langobardische Gräberfelder in Mähren I (= Schriften des Archäologischen Instituts der AW CR in Brno 39). Brno: Archäologisches Institut Akademie der Wissenschaften der Tschechische Republik Brno, 225-312.
Klevnäs A. M. 2013. Whodunnit? Grave robbery in Anglo-Saxon England and the Merovingian Kingdoms (= British Archaeological Reports. International Series 2582). Oxford: Archaeopress.
Kokowski A. 1993. Gródek nad Bugiem. Cmentarzysko grupy masłomęckiej, 1-3 (= Lubelskie Materiały Archeologiczne 7(1)). Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
Kokowski A. 2007. Goci. Od Skandzy do Campi Gothorum (od Skandynawii do Półwyspu Iberyjskiego). Warszawa: Wydawnictwo Trio.
Khrapunov I. N. 2013. Osobennosti mogil'nika Neyzats. In I. N. Khrapunov (ed.), Krym v sarmatskuyu epokhu (II v. do n.e. - IV v. n.e.)/The Crimea in the Age of the Sarmatians (200 BC - AD 400) (= Sbornik nauchnykh statey 1). Simferopol', Bakhchisaray: Izdatel'stvo „Dolya”, 188-207.
Krzysiak A. and Andrzejowski J. 2015. Czarnówko – największe cmentarzysko z późnej
starożytności na ziemiach polskich. In J. Andrzejowski (ed.), Czarnówko, stan. 5.
Cmentarzyska z późnej starożytności na Pomorzu 1 (= Monumenta Archaeologica Barbarica,
Series Gemina 5). Lębork, Warszawa: Muzeum w Lęborku, Fundacja Monumenta
Archaeologica Barbarica, 7-13.
Kümmel Ch. 2009. Ur- und frühgeschichtlicher Grabraub. Archäologische Interpretation
und kulturanthropologische Erklärung (= Tübinger Schriften zur Ur- und Frühgeschichtlichen Archäologie 9). Münster: Waxmann.
Kuziak B. 2009. Szczątki zwierzęce z wybranych cmentarzysk strefy wschodniej kultury przeworskiej. Studia i Materiały Archeologiczne 14, 75-92.
Lau N. and Pieta K. 2017. Die antike Öffnung des Kammergrabes von Poprad-Matejovce. In Ústav archeologie a muzeologie FF MU (ed.), Na hranicích impéria. Extra fines imperii. Jaroslavu Tejralovi k 80. narozeninám. Brno: Masarykova Univerzita, Archeologický Ústav Akademie Věd, 255-265.
Lasota-Moskalewska A. 2005. Zwierzęta udomowione w dziejach ludzkości. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego.
Lund Hansen U. (ed.) 1995. Himlingøje – Seeland – Europa. Ein Gräberfeld der jüngeren römischen Kaiserzeit auf Seeland, seine Bedeutung und internationalen Beziehungen (= Nordiske Fortidsminder Serie B, 13). København: Det Kongelige Nordiske oldskriftselskab.
Lurke M. 1983. Der Hund als Symboltier für den Übergang vom Diesseits in das Jenseits. Zeitschrift für Religions- und Geistesgeschichte 35 (2), 132-144.
Madyda-Legutko R. 1987. Die Gürtelschnallen der Römischen Kaiserzeit und der frühen Völkerwanderungszeit im mitteleuropäischen Barbaricum (= British Archaeological Reports International Series 360). Oxford: Archaeopress.
Mainoldi C. 1981. Cani mitici e rituali tra il regno dei morti e il mondo dei viventi. Quaderni Urbinati di Cultura Classica, New Series 8, 7-41.
Makiewicz T. 1987. Znaczenie sakralne tak zwanych “pochówków psów” na terenie środkowoeuropejskiego Barbaricum. Folia Praehistorica Posnaniensia 2, 239-276.
Makiewicz T. 2000. Hund und Hundegräber. 4. Archäologisches. In R. Müller (ed.), (= Reallexikon der Germanischen Altertumskunde 15). Berlin, New York: Walter de Gruyter, 219-232.
Makowiecki D. 2006. Remarks on the ‘Breeds’ of Dog (Canis lupus f. familiaris) in the Polish Lowland in the Roman Period, the Middle Ages and Post-Medieval Times in the Light of Archeolozoological Research. Fasciculi Archaeologiae Historicae 18, 63-73.
Makowiecki D. 2015. Wyniki badań archeozoologicznych z Czarnówka, pow. lęborski, stan. 5 (materiały z lat 2008-2015). In J. Andrzejowski (ed.), Czarnówko, stan. 5. Cmentarzyska z późnej starożytności na Pomorzu 1 (= Monumenta Archaeologica Barbarica. Series Gemina 5). Lębork, Warszawa: Muzeum w Lęborku, Fundacja Monumenta Archaeologica Barbarica, 139-144.
Makowiecki D., Makowiecka M. and Wiejacka M. 2015. Analiza archeozoologiczna kości zwierzęcych i zabytków z cmentarzyska z okresu wpływów rzymskich w Karczynie/Witowach, stan. 21/22. In J. Bednarczyk and A. Romańska (eds), Karczyn/Witowy stan. 21/22. Birytualne cmentarzysko kultury przeworskiej z Kujaw (= Studia i materiały do dziejów Kujaw 12). Poznań, Inowrocław: Instytut Prahistorii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Fundacja Ochrony Dziedzictwa Kulturowego Społeczeństw Kujaw „Cuiavia”, 197-217.
Maringer J. 1981. Der Hund in der Mythologie der vorgeschichtlichen Menschen. Acta Praehistorica et Archaeologica 11/12, 37-42.
Mazur G. 2012. Ekspertyza antropologiczna szczątków kostnych z Waplewa, stan. 1. Wiadomości Archeologiczne 63, 158-159.
Mączyńska M. 2013. Światło z popiołu. Wędrówki ludów w Europie w IV i V wieku. Warszawa: Wydawnictwo Trio.
Mączyńska M. and Rudnicka D. 2004. Ein Grab mit römischen Importen aus Czarnówko, Kr. Lębork (Pommern). Germania 82 (2), 397-429.
Morawiecki L. 1996. „Święte psy”. Pies w życiu człowieka i kulcie religijnym w starożytności. In M. Salamon and Z. J. Kapera (eds), Studia classica et byzantina Alexandro Krawczuk oblata. Kraków : Uniwersytet Jagielloński, Instytut Historii, Enigma Press, 57-78,
Nadachowski A. and Wolsan M. 1989. Ocena archeozoologiczna szczątków zwierzęcych ze stanowisk grupy masłomęckiej (młodszy okres wpływów rzymskich, południowo-wschodnia Polska). In: J. Gurba and A. Kokowski (eds), Kultura wielbarska w młodszym okresie rzymskim (materiały z konferencji), 2. Lublin: UMCS, 63-72.
Nohálová H., Vávra J. and Kuchařík M. 2016. Dog Burial and Animal Bone Remains from the Human Graves in Prague-Zličín. Interdisciplinaria Archaeologica. Natural Sciences in Archaeology 7(1), 71-86.
Ørsnes M. 1988. Ejsbøj I. Waffenopferfunde des 4.-5 (= Jahrh. nach Chr. Nordiske Fortidsminder. Serie B 11). København: Det Kongelige Nordiske Oldskriftselskab.
Ostasz A. 2015. Osada kultury oksywskiej i wielbarskiej w Lipiankach, gm. Kwidzyn, stan. 3 (część I – źródła nieruchome). In M. Fudziński and H. Paner (eds), Kontakty ponadregionalne kultury wielbarskiej. Przemiany kulturowe w okresie wpływów rzymskich na Pomorzu. Gdańsk: Muzeum Archeologiczne w Gdańsku, 51-124.
Peters J. 1997. Der Hund in der Antike aus archäozoologischer Sicht. Anthropozoologica 25-26, 511-523.
Petrauskas O. V. 2014. Razrushennye pohrebenyya na mohylʹnykakh chernyakhovskoy kulʹtury Podneprovʹya: analyz arkheolohycheskoy struktury. In H. Yu. Ivakin (ed.), Vid Venediv do Rusi. Zbirnyk naukovykh pratsʹ na poshanu doktora istorychnykh nauk, profesora Denysa Nykodymovycha Kozaka z nahody yoho 70-littya. Kyyiv: Instytut Arkheolohiyi NAN Ukrayiny, 125-152.
Petrauskas O. V. and Shishkin R. G. 2013. Mogil'nik i poseleniye chernyakhovskoy kul'tury u s. Velikaya Bugayevka (arkheologicheskiy istochnik) (= Oium 2). Kiyev: Institut arkheologii NAN Ukrainy, Institut istoricheskogo obrazovaniya NPU im. M.P. Dragomanova.
Pospieszny Ł. and Bełka Z. 2015. Dieta i mobilność u schyłku starożytności. Szczątki ludzkie z cmentarzyska w Karczynie/Witowach stan. 21/22 w świetle badań izotopowych. In: J. Bednarczyk and A. Romańska (eds), Karczyn/Witowy stan. 21/22. Birytualne cmentarzysko kultury przeworskiej z Kujaw (= Studia i materiały do dziejów Kujaw 12). Poznań, Inowrocław: Instytut Prahistorii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Fundacja Ochrony Dziedzictwa Kulturowego Społeczeństw Kujaw „Cuiavia”, 179-195.
Prummel W. 1992. Early medieval dog burials among the Germanic Tribes. Helinium 32 (1-2), 132-194.
Rasch M. (ed.) 2001. Ölands järnåldersgravfält 4. Böda, Högby, Källa, Persnäs, Föra, Smedby, Södra Möckleby, Ventlinge, Segerstad, Gräsgård och Ås. Stockholm: Riksantikvarieämbetet och Statens historiska museer.
Rogatko J. 1991. Znaleziska szczątków zwierzęcych na cmentarzyskach grupy masłomęckiej i kultury czerniachowskiej. Archeologia Polski 36 (1-2), 151-191.
Rożnowski F. and Cymek L. 2015. Analizy antropologiczne szczątków kostnych z cmentarzyska w Czarnówku, stan. 5, pow. lęborski (materiały z lat 2008-2015). In J. Andrzejowski (ed.), Czarnówko, stan. 5. Cmentarzyska z późnej starożytności na Pomorzu 1 (= Monumenta Archaeologica Barbarica, Series Gemina 5). Lębork, Warszawa: Muzeum w Lęborku, Fundacja Monumenta Archaeologica Barbarica, 69-137.
Rybová A. 1979. Plotiště nad Labem. Eine Nekropole aus dem 2.-5. Jahrhundert u. Z. I.
Teil. Památky archeologické 70(2), 353-489.
Scheibner A. 2013. Der Hund in der mitteleuropäischen Eisenzeit. Wirtschaftliche, rituelle und soziale Aspekt (= Berliner Archäologische Forschungen 12). Rahden/Westf.: Verlag Marie Leidorf GmbH.
Schuster J. 2014. Złoty wiek – Czarnówko w okresie wpływów rzymskich i w okresie wędrówek ludów. In J. Andrzejowski and J. Schuster (eds), Okruch złota w popiele ogniska. Starożytne nekropole w Czarnówku i ich tajemnice. Lębork, Warszawa: Muzeum w Lębroku, Fundacja Monumenta Archaeologica Barbarica, 53-89.
Schuster J. 2015. Przybysze ze Skandynawii – małe cmentarzysko z okresu wędrówek ludów. In J. Andrzejowski (ed.), Czarnówko, stan. 5. Cmentarzyska z późnej starożytności na Pomorzu 1 (= Monumenta Archaeologica Barbarica, Series Gemina 5). Lębork, Warszawa: Muzeum w Lębroku, Fundacja Monumenta Archaeologica Barbarica, 15-42.
Schuster J. 2018. Czarnówko, stan. 5. Osiem grobów okazałych – narodziny nowych elit w II wieku po Chr. w basenie Morza Bałtyckiego. In J. Andrzejowski, M. Pruska and J. Schuster (eds), Czarnówko, stan. 5. Cmentarzyska z późnej starożytności na Pomorzu 2 (= Monumenta Archaeologica Barbarica. Series Gemina 8). Lębork, Warszawa: Muzeum w Lębroku, Fundacja Monumenta Archaeologica Barbarica.
Šedo O. 2004. K výkladu nálezů koster zvířat na sídlišti z doby římské ve Vyškově. In E. Kazdová, Z. Měřínský and K. Šabatová (eds), K poctě Vladimíru Podborskému : přátelé a žáci k sedmdesátým narozeninám. Zu Ehren von Vladimír Podborský: von Freunden und Schülern zum siebzigsten Geburtstag. Brno: Ústav archeologie a muzeologie, Filozofická fakulta Masarykovy univerzity v Brně, 473-478.
Shishkin R. H. and Petrauskas O. V. 2010. Doslidzhennya mohylʹnyka chernyakhivsʹkoyi kulʹtury Chervone-2. In Zbirka tez dopovidey na konferentsiyi „Chernyakhivsʹka kulʹtura: aktualʹni problemy doslidzhennya”, 15-17 zhovtnya 2010 r. Kyev: Natsional’nyy Pedahohichnyy Universytet im. M. P. Drahomanova, Instytut Istorychnoyi Osvity Kafedra Istoriyi ta Arkheolohiyi Slovʺyan, Laboratoriya Arkheolohichnykh Doslidzhenʹ, 85-87.
Sielicka K. 2015. Przyczynek do badań nad rolą psów w społecznościach środkowoeuropejskiego Barbaricum. Przegląd Archeologiczny 63, 147-175.
Skóra K. 2017. Opening of graves in the cemetery of the Wielbark Culture in Kowalewko. A preliminary analysis. Fasciculi Archaeologiae Historicae 30, 193-210.
Skóra K. 2018. How much do we know about the opening of graves in the cemetery of the Wielbark Culture in Czarnówko? Some remarks on the basis of research in 2017. Przegląd Archeologiczny 66, 193-223.
Skóra K. and Troszczyńska-Antosik M. 2012. Cmentarzysko z okresu rzymskiego w Waplewie, pow. olsztyński. Wiadomości Archeologiczne 63, 145-159.
Słupecki L. 2003. Mitologia skandynawska w epoce wikingów. Kraków: Zakład Wydawniczy „NOMOS”.
Słupecki L. 2017. Wróżby i wyrocznie pogańskich Skandynawów. Kraków: Zakład Wydawniczy „NOMOS”.
Sobociński M. 1975. Zwierzęce szczątki kostne z osad otwartych okresu wpływów rzymskich na Pomorzu Wschodnim. Pomorania Antiqua 6, 505-530.
Suprunenko O. B. and Hopkalo O. V. 2014. Divochyy kostyum finalʹnoho etapu chernyakhivsʹkoyi kulʹtury (za materialamy pokhovannya u Lavrykivtsi). In H. Yu. Ivakin (ed.), Vid Venediv do Rusi. Zbirnyk naukovykh pratsʹ na poshanu doktora istorychnykh nauk, profesora Denysa Nykodymovycha Kozaka z nahody yoho 70-littya. Kyyiv: Instytut Arkheolohiyi NAN Ukrayiny, 205-224.
Svoboda B. 1965. Čechy v době stěhovani narodů (= Monumenta Archaeologica 13). Praha: Nakladatelství Československé Akademie věd.
Szyndlar Z. 1989. Szczątki żółwi błotnych Emys orbicularis (L 1758) ze stanowiska grupy masłomęckiej. In J. Gurba and A. Kokowski (eds), Kultura wielbarska w młodszym okresie rzymskim (materiały z konferencji) 2. Lublin: UMCS, 73-74.
Tejral J. 2004. Mušov und Czarnówko – Bemerkungen zu weiträumigen Verbindungen zwischen germanischen Herrschaftszentren. In H. Friesinger and A. Stuppner (eds), Zentrum und Peripherie – gesellschaftliche Phänomene in der Frühgeschichte. Materialien des 13. Internationalen Symposiums: Grundprobleme der frühgeschichtlichen Entwicklung im mittleren Donauraum, Zwettl, 4. - 8. Dezember 2000 (= Mitteilungen der Prähistorischen Kommission der Österreichischen Akademie der Wissenschaften 57). Wien: Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften, 327-384.
Tomka P. 2005. Langobardenforschung in Nordwestungarn. In W. Pohl and P. Erhart (eds), Die Langobarden. Herrschaft und Identität (= Forschungen zur Geschichte des Mittelalters 9). Wien: Österreichische Akademie der Wissenschaften, 247-264.
Tuszyńska M. 1995. Cmentarzysko płaskie kultury oksywskiej i kultuyr wielbarskiej z młodszego okresu przedrzymskiego i okresu wpływów rzymskich w Pruszczu Gdańskim, woj. gdańskie, stanowisko 7. In W. Filipowiak (ed.), Najnowsze kierunki badań najdawniejszych dziejów Pomorza. Szczecin: Muzeum Narodowe, 211-219.
Vaday A. 2015. The Langobard cemetery from Ménfőcsanak. Antaeus. Communicationes ex Instituto Archaeologico Academiae Scientiarum Hungaricae 33, 163-242.
Werner J. 1962. Die Langobarden in Pannonien. Beiträge zur Kenntnis der langobardischen Bodenfunde vor 568 (= Abhandlungen – Neue Folge 55A: Textteil). München: Verlag der Bayerischen Akademie der Wissenschaften.
Węgrzynowicz T. 1982. Szczątki zwierzęce jako wyraz wierzeń w czasach ciałopalenia zwłok. Warszawa: Państwowe Muzeum Archeologiczne.
Zhuravlev O. P. 2013. Opredeleniye osteologicheskikh materialov. In O.V. Petrauskas and R. G. Shishkin (eds), Mogil'nik i poseleniye chernyakhovskoy kul'tury u s. Velikaya Bugayevka (arkheologicheskiy istochnik) (= Oium 2). Kiyev: Institut arkheologii NAN Ukrainy, Institut istoricheskogo obrazovaniya NPU im. M. P. Dragomanova, 383.
Zwolska P. 2014. Pies. Antyczny przyjaciel. Kraków: Wydawnictwo Avalon.
