Podróże sentymentalne mennonitów i ich potomków na Żuławy jako przykład kształtowania pamięci o przodkach i ich dziedzictwie kulturowym

Aleksandra Paprot-Wielopolska

doi:10.23858/EP69.2025.4104

Published: 2025-12-15

Vol. 69 (2025)

Podróże sentymentalne mennonitów i ich potomków na Żuławy jako przykład kształtowania pamięci o przodkach i ich dziedzictwie kulturowym [Eng. Sentimental Journeys of Mennonites and their descendants to Żuławy as an example of shaping the memory of ancestors and their cultural heritage]

Aleksandra Paprot-Wielopolska

Etnografia Polska

Section: Thematic section "The Meanders of Local Heritage" edited by Anna Szymoszyn

https://doi.org/10.23858/EP69.2025.4104

Abstract

The article deals with the sentimental journeys of the descendants of Mennonites who migrated to Poland from the Netherlands and northern Germany in the 16th century, fleeing persecution. They settled mainly in Żuławy, where they improved the hydrographic network and engaged in agriculture and trade. As a result of the political situation – the partitions and the decisions ending World War II – they migrated from Żuławy to many countries around the world. From the end of the 1970s, Mennonites began to come to Poland as part of sentimental journeys and in search of their ancestral roots and co-religionists. The article analyses the formation of Polish-Mennonite relations on the example of the activities of several organisations, the International Mennonite Meeting and the sentimental journeys of individual Mennonite families and communities, which were juxtaposed with the statements of guides in Żuławy. The analysed data were presented in the context of the issue of post-memory and the negotiation of ancestral memory in the field of socio-cultural memory.

Keywords:

Mennonites, Żuławy, sentimental journeys, nostalgy, postmemory, migrations

Download files

PDF (Język Polski)

Citation rules

Paprot-Wielopolska, A. (2025). Podróże sentymentalne mennonitów i ich potomków na Żuławy jako przykład kształtowania pamięci o przodkach i ich dziedzictwie kulturowym [Eng. Sentimental Journeys of Mennonites and their descendants to Żuławy as an example of shaping the memory of ancestors and their cultural heritage]. Etnografia Polska, 69. https://doi.org/10.23858/EP69.2025.4104

Cited by / Share

Licence

This work is licensed under a Creative Commons Attribution 4.0 International License.

References

Appadurai Arjun 2005, Nowoczesność bez granic. Kulturowe wymiary globalizacji, tłum. Z. Pucek, Universitas, Kraków.
Google Scholar

Baraniecki Leszek 2001, Politics and Tourism. Sentimental Tourism Development in East-Central Europe, Geographica Slovenica, nr 34(1), s. 105–113.
Google Scholar

Barcz Andrzej 2020, Sprawa potwierdzenia granicy polsko-niemieckiej na Odrze i Nysie Łużyckiej w procesie zjednoczenia Niemiec, Stosunki Międzynarodowe, R. 56, nr 3, s. 53–71.
Google Scholar

Bergen Doris L., Jantzen Mark, Thiesen John D. 2020, Introduction – Neighbours, Killers, Enablers, Witnesses: The Many Roles of Mennonites in the Holocaust, [w:] M. Jantzen, J.D. Thiesen (red.), European Mennonites and the Holocaust, University of Toronto Press, Toronto, s. 3–34. DOI: https://doi.org/10.3138/9781487537241-003
Google Scholar

Bourdieu Pierre 2005, Dystynkcja. Społeczna krytyka władzy sądzenia, tłum. P. Biłos, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa.
Google Scholar

Brocki Marcin 2007, Antropologia zainfekowana aktywizmem, [w:] J. Kowalewski, W. Piasek (red.), Zaangażowanie czy izolacja? Współczesne strategie społecznej egzystencji humanistów, Instytut Filozofii Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn, s. 174–180.
Google Scholar

Cappelletto Francesca 2003, Long-term Memory of Extreme Events: From Autobiography to History, Journal of the Royal Anthropological Institute, nr 9, s. 241–260. DOI: https://doi.org/10.1111/1467-9655.00148
Google Scholar

Fieguth Rolf 2016, Impresje żuławskie. Notatki z podróży potomków Agaty i Petera Wiebe, Prowincja. Kwartalnik Społeczno-Kulturalny Żuław i Powiśla, nr 4 (26), s. 64–69.
Google Scholar

Frow John 1991, Tourism and the Semiotics of Nostalgia, October, vol. 57, s. 123–151. DOI: https://doi.org/10.2307/778875
Google Scholar

Goossen Benjamin W. 2017, Chosen Nation: Mennonites and Germany in a Global Era, Princeton University Press, Princeton. DOI: https://doi.org/10.23943/princeton/9780691174280.001.0001
Google Scholar

Hazevoet Antoinette 2016, Menonici we współczesnej Europie w perspektywie projektu „Menno-Tour”, [w:] A. Pabian, M. Targowski (red.), Olędrzy. Osadnictwo znad Wisły. Sąsiedzi bliscy i obcy, Fundacja Ośrodek Inicjatyw Społecznych ANRO, Toruń, s. 173–179.
Google Scholar

Hirsch Marianne 1997, Family Frames: Photography, Narrative, and Postmemory, Harvard University Press, Cambridge.
Google Scholar

Holman Jones Stacy, Adams Tony E., Ellis Carolyn 2016, Introduction: Coming to Know, Autoethnography as More than a Method, [w:] S. Holman Jones, T.E. Adams, C. Ellis (red.), Handbook of Autoethnography, Routledge, London–New York, s. 17–49.
Google Scholar

Kacperczyk Anna 2014, Autoetnografia – technika, metoda, nowy paradygmat? O metodologicznym statusie autoetnografii, Przegląd Socjologii Jakościowej, nr 10(3), s. 32–74. DOI: https://doi.org/10.18778/1733-8069.10.3.03
Google Scholar

Kaniowska Katarzyna 2003, Antropologia i problem pamięci, Polska Sztuka Ludowa – Konteksty, t. 57, z. 3, s. 57–65.
Google Scholar

Kaniowska Katarzyna 2004, Memoria i postpamięć a antropologiczne badanie wspólnoty Łódzkie Studia Etnograficzne, t. 43, s. 9–27.
Google Scholar

Kapralska Łucja 2020, Kresonostalgia – krajobraz i pamięć, [w:] M. Dziewierski, B. Pactwa (red.), Kultury i krajobrazy pamięci, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice, s. 175–188.
Google Scholar

Kizik Edmund 1994, Mennonici w Gdańsku, Elblągu i na Żuławach Wiślanych w drugiej połowie XVII i w XVIII wieku: studium z dziejów małej społeczności wyznaniowej, Gdańskie Towarzystwo Naukowe, Gdańsk.
Google Scholar

Kizik Edmund 2007, Ziemia obiecana – ziemia utracona. Społeczne dzieje mennonitów w Gdańsku, Elblągu i na Żuławach Wiślanych od drugiej połowy XVII wieku do 1945 roku, [w:] E. Szcześniak, I. Ziętkiewicz (red.), Mennonici na Żuławach, Muzeum Narodowe w Gdańsku, Gdańsk, s. 24–51.
Google Scholar

Klassen Peter J. 2002, Ojczyzna dla przybyszów. Wprowadzenie do historii mennonitów w Polsce i Prusach, tłum. A. Borodin, Abora, Warszawa.
Google Scholar

Klassen Peter J. 2007, Mennonici na Żuławach, [w:] E. Szcześniak, I. Ziętkiewicz (red.), Mennonici na Żuławach, Muzeum Narodowe w Gdańsku, Gdańsk, s. 13–23.
Google Scholar

Klassen Peter J. 2016, Menonici w Polsce i w Prusach w XVI–XIX w., tłum. E. Pawlikowska, Muzeum Etnograficzne w Toruniu, Toruń.
Google Scholar

Kurpiel Anna, Maniak Katarzyna 2023, Porządek rzeczy. Relacje z przedwojennymi przedmiotami na ziemiach zachodnich (przypadek Wrocławia i Szczecina), Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
Google Scholar

Lewicka Maria, Monika Prusik, Marek Zaleski 2014, Nostalgia, [w:] M. Saryusz-Wolska, R. Traba (red.), Modi memorandi. Leksykon kultury pamięci, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa, s. 274–278.
Google Scholar

Łukianow-Tukalo M., Maciejewski M. 2017, Pamięć Kresowian i o Kresach w kontekście przemian pamięci na Ziemiach Zachodnich i Północnych, Opuscula Sociologica, nr 2(20), s. 3–33.
Google Scholar

Marchlewski Wojciech, Neufeld Collin P. 2022, Divided Loyalties: The Political Radicalization of Wymyśle Niemieckie Mennonites in Interwar Poland (1918–1939), Rocznik Teologiczny, t. 64, z. 1, s. 175–229. DOI: https://doi.org/10.36124/rt.2022.06
Google Scholar

Mężyński Kazimierz 1961, O mennonitach w Polsce, Rocznik Gdański, t. 19/20, s. 185–255.
Google Scholar

Napolitano Valentina 2015, Anthropology and Traces, Anthropological Theory, vol. 15(1), s. 47–67. DOI: https://doi.org/10.1177/1463499614554239
Google Scholar

Paprot Aleksandra 2012, Nekropolia mennonicka w Stogach Malborskich jako źródło tradycji i informacji o byłych mieszkańcach Żuław, [w:] A. Wierucka (red.), Re-wizje regionalne. Studenckie badania naukowe 2011, Uniwersytet Gdański, Gdańsk, s. 67–98.
Google Scholar

Paprot Aleksandra 2016, Spotkanie z potomkami mennonitów z Żuław i Powiśla. Wizyta rodziny Wiebe w Stogach, Prowincja. Kwartalnik Społeczno-Kulturalny Żuław i Powiśla, nr 4(26), s. 70–74.
Google Scholar

Radekop John H. 1987, A People Apart. Ethnicity and the Mennonite Brethren, Kindred Press, Winnipeg.
Google Scholar

Romanow Andrzej 1998, Rozwój przestrzenny i demograficzny, [w:] E. Cieślak (red.), Historia Gdańska, t. IV/2, 1815–1920, Wydawnictwo Lex, Sopot, s. 19–32.
Google Scholar

Sawisz Anna 1990, Transmisja pamięci przeszłości, [w:] A. Sawisz, B. Szacka, Czas przeszły i pamięć społeczna, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, s. 121–137.
Google Scholar

Simons Menno 1869, Foundation and Plain Instruction of the Savig Doctrine of Our Lord Christ, tłum. I.D. Rupp, J.R. Barr&Co, Lancaster PA.
Google Scholar

Targowski Michał 2016, Osadnictwo olęderskie w Polsce – jego rozwój i specyfika, [w:] A. Pabian, M. Targowski (red.), Olędrzy. Osadnicy znad Wisły. Sąsiedzi bliscy i obcy, Fundacja Ośrodek Inicjatyw Społecznych ANRO, Toruń, s. 11–26.
Google Scholar

Toews Paul 1987, A People Apart or Pulling Apart a People, Journal of Mennonite Studies, vol. 5, s. 144–148.
Google Scholar

Tomczewska-Popowicz Natalia 2024, Turystyka sentymentalna Polaków do Ukrainy Zachodniej, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice. DOI: https://doi.org/10.31261/PN.4194
Google Scholar

Topp Izolda 2010, Pamięć i nostalgia: sentymentalne podróże Dolnoślązaków na Kresy, Kultura Współczesna, nr 1, s. 110–125.
Google Scholar

Traba Robert 2013, Kresy: miejsce pamięci w procesie reprodukcji kulturowej, [w:] T. Zarycki (red.), Polska Wschodnia i orientalizm, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa, s. 146–170.
Google Scholar

Venger Nataliya, Martynenko Volodymyr 2022, Mennonite Heritage Cruises and Cities of Southern Ukraine: Emotional, Cultural, and Worldview Dialogue with the Fatherland Lost and Regained, 1995–2018, Ideology and Politics Journal, nr 2(21), s. 125–144.
Google Scholar

Vinga 2002, To ziemia naszych przodków, Dziennik Bałtycki. Żuławy i Mierzeja, nr 25 (416), s. 8.
Google Scholar

Wiehler Frank 2007, Mennonici dzisiaj, [w:] E. Szcześniak, I. Ziętkiewicz (red.), Mennonici na Żuławach, Muzeum Narodowe w Gdańsku, Gdańsk, s. 150–159.
Google Scholar

Wilson Janelle L. 1999, „Remember When...”. A Consideration of the Concept of Nostalgia, ETC: A Review of General Semantics, vol. 56, nr 3, s. 296–304.
Google Scholar

Źródła internetowe
Google Scholar

De Mennonitencultur in Polen: Doopsgezinde Stichting Nederland-Polen, http://mennoinpolen.doopsgezind.nl/ (dostęp: 24.03.2025).
Google Scholar

Facebook: Mennonite Genealogy History, https://www.facebook.com/groups/MennoniteGenealogyHistory (dostęp: 10.11.2025).
Google Scholar

Global Anabaptist Mannonite Encyclopedia Online: Mennonite-Polish Studies Association, https://gameo.org/index.php?title=Mennonite-Polish_Studies_Association&oldid=161419 (dostęp: 22.03.2025).
Google Scholar

Goossen Ben 2021, Anabaptist Historians. Bringing the Anabaptist Past into a Digital Century: Hitler’s Mennonite Voters, https://anabaptisthistorians.org/2021/10/07/hitlers-mennonite-voters/ (dostęp: 09.11.2025).
Google Scholar

Katalog osadnictwa holenderskiego w Polsce: Charakterystyka osadnictwa, http://holland.org.pl/art.php?kat=art&dzial=polska&id=2_1 (dostęp: 14.03.2025).
Google Scholar

Skibicka Izabela 2013, Kochamy Żuławy: Kawa z Frankiem Wiehlerem – wywiad, https://kochamyzulawy.wordpress.com/2013/07/08/kawa-z-frankiem-wiehlerem-wywiad/ (dostęp: 24.03.2025).
Google Scholar

Menno Tour, https://mennotour.wordpress.com/curious-in-english/ (dostęp: 27.03.2025).
Google Scholar

Mennonici w Polsce, https://www.mennoniciwpolsce.pl/ (dostęp: 14.03.2025).
Google Scholar

Mennonite Library and Archives, Bethel College: The Mennonite Experience in Poland History Tour 2025, https://mla.bethelks.edu/information/mpsa/Menno.Exper.Poland.History%20Tour%202025.pdf (dostęp: 27.03.2025).
Google Scholar

Mennonitischer Arbeitskreis Polen, https://www.mennonitischerarbeitskreispolen.de/ (dostęp: 24.03.2025).
Google Scholar

Szade Anna 2023, Mennonici wracają na Żuławy. Goście z Ameryki i Europy przyjechali do ojczyzny przodków, Dziennik Bałtycki, https://dziennikbaltycki.pl/mennonici-wracaja-na-zulawy-goscie-z-ameryki-i-europy-przyjechali-do-ojczyzny-przodkow/ar/c1-17718153 (dostęp: 28.02.2025).
Google Scholar

TourMagination, https://www.tourmagination.com/about-us/history-and-values (dostęp: 27.03.2025).
Google Scholar

Wiebe World Wide. Genealogy. Wiebe – Fieguth – Dieball, http://www.wiebeworldwide.net/ (dostęp: 21.03.2025).
Google Scholar

Żuławski Park Historyczny: Zbiory Muzeum Żuławskiego, https://zph.org.pl/zbiory-muzeum-zulawskiego/ (dostęp: 22.03.2025).
Google Scholar