‘Houses of Graves’ of Central-East Europe: Archaeology about Jewish Funeral Rituals
DOI:
https://doi.org/10.23858/FAH36.2023.003Keywords:
Central-East Europe, Jewish Archaeology, Central-East European diaspora, Jewish burial rites, archaeology, folkloreAbstract
This article presents the state of archaeological research on Jewish cemeteries in Central-East Europe, mainly on the basis of excavations conducted in Poland, Czechia, and Lithuania). It presents the possibilities of reconstructing funerary rituals on the basis of archaeological findings: the organisation of the burial space, the dress and equipment of the deceased, the layout of the corpse and the arrangement of the interior of the burial pit. Possibilities for interdisciplinary studies of the funerary customs of the Central European diaspora were studied and further research needs were identified.
Downloads
References
Abrahams I. 1993. Jewish Life in the Middle Ages. The Jewish Publication Society Philadelphia and Jerusalem.
Adama Czerniakowa dziennik getta warszawskiego: 6 IX 1939-23 VII 1942 [Adam Czerniakow’s Warsaw ghetto diary], ed. Marian Fuks. Warszawa 1983.
Adamczyk-Garbowska M., Kopciowski A., Trzciński A. 2009. Księgi pamięci jako źródło wiedzy i historii, kulturze i Zagładzie polskich Żydów. In: Tam był kiedyś mój dom… Księgi pamięci gmin żydowskich. Wybór, opracowanie i przedmowa M. Adamczyk-Garbowska, A. Kopciowski, A. Trzciński. Lublin, 11-86.
Adamska D. 2018. W sprawie lokalizacji cmentarzy żydowskich na średniowiecznym Śląsku. “Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 66(1), 3-19.
Alder C., Matt Ch. Ph. 2010. Der mittelalterliche Friedhof der ersten jüdischen Gemeinde in Basel. Ausgrabungen in Kollegiengebäude der Universität. Mit einem numismatischen Beitrag von Beatrice Schärli und Michael Matzke. Materialhefte zur Archäologie in Basel 21. Basel. DOI: https://doi.org/10.12685/mh.21.2010.1-135
Andrałojć M. 2015. Wczesnopiastowskie cmentarzysko rzędowe w Gołuniu, gm. Pobiedziska, woj. Wielkopolskie. “Studia Lednickie” 14, 15-176.
Aust C. 2019. Covering the Female Jewish Body. Dress and Dress Regulations in Early Modern Ashkenaz. “Central Europe” 17(1), 5-21. DOI: https://doi.org/10.1080/14790963.2019.1684782
Baksik Ł. 2012. Macewy codziennego użytku. Wołowiec.
Bałaban M. 1929. Zabytki historyczne Żydów w Polsce. Warszawa.
Banasiewicz-Ossowska E. 2007. Między dwoma światami. Żydzi w polskiej kulturze ludowej. Wrocław.
Barnea S. 2020. Black Wedding. “Segula. The Jewish History Magazine” 53 / Av 5780.
Bibel P. 2021. Szebreszin / שעברעשין from English translated by T. Pańczyk. Kraków, Budapeszt, Syrakuzy.
Bednarek M. 2020. Sytuacja prawna cmentarzy żydowskich w Polsce 1944-2019. Kraków, Budapeszt, Syrakuzy.
Bergman E. 1997. Dokumentacja synagog i cmentarzy żydowskich w Polsce. In: K. Pilarczyk (ed.), Żydzi i judaizm we współczesnych badaniach polskich. Materiały z konferencji Kraków 21-23 X 1995. Kraków, 323-328.
Biegeleisen H. 1929. Lecznictwo ludu polskiego. Kraków.
Biegeleisen H. 1930. Śmierć w obrzędach, zwyczajach i wierzeniach ludu polskiego. Warszawa.
Bielawski K. n.d. Ohele w Polsce z uwzględnieniem ich występowania na cmentarzach wielkomiejskich. In: I. Gadowska (ed.), Wielkomiejskie cmentarze żydowskie w Europie Środkowo-Wschodniej / Urban Jewish Cemeteries in Central and Eastern Europe. Łódź, 97-120.
Bielawski K. 2020. Zagłada cmentarzy żydowskich. Biblioteka „Więzi” 359. Warszawa.
Bis W., Więckowski W. 2017. Cmentarz żydowski w Węgrowie w świetle sondażowych badań archeologicznych. “Rocznik Liwski” 9(2016/2017), 109-129.
Blanchard Ph., Georges P. 2010. Le cimetière juif de Châteauroux: informations historiques, résultats archéologiques et approche comparative. “Revue de l’Académie du Centre” 2010, 33-57.
Blanchard Ph., Livet J., Holzem N., Kacki S., Jesset S., Dhérin D., Breuer-Weil D. 2022. Le cimetière juif médiéval de l’avenue des marins à Châteauroux. Rapport final de fouille programmée 1: texte et figures. Rapport Final de fouille programmée, Maison des Sciences de l’Homme d’Aquitaine.
Borkovský I. 1948. Pohřebiště obchodníků z doby knížeci v Praze I. “Slavia Antiqua” 1, 460-484.
Borowska-Strugińska B. 2005. Uwagi na temat niektórych elementów obrządku pogrzebowego ludności żydowskiej pochowanej na cmentarzysku w Brześciu Kujawskim. In: W. Dzieduszycki, J. Wrzesiński (eds.), Do, ut des – dar, pochówek, tradycja. Funeralia Lednickie 7. Poznań, 233-237.
Cała A. 1989. Asymilacja Żydów w Królestwie Polskim (1864-1897). Warszawa.
Chajes Ch. 1928. גלייבונגען און מנהגים אין פארבינדונג מיטן טויט [Glejbungen un minhogim in farbindung mitn tojt].פילאלאגישע שריפטן “ ” [Filologishe Shriftn] 2, 281-328.
Čižmář Z. 1999. Prostějov (okr. Prostějov). Hlaváčkovo nám./Šerhovní ul. – centrum města. “Přehled Výzkumů” 40, 366-369.
Cluse Ch. 2018. The Jews of Medieval Ashkenaz: Topographies of Memory. In: Rostros judíos del Occidente medieval XLV Semana Internacional de Estudios Medievales. Estella-Lizarra 17/20 de julio de 2018. Navarra, 137-165.
Cymbalak T., Staňková V. 2014. Židovská zahrada na Novém Městě pražském. Poslední poznatky na základě archeologického výzkumu. “Staletá Praha” 30(2), 86-110. DOI: https://doi.org/10.56112/sp.2014.2.05
Cymbalak T., Staňková V., Polakovič D. 2015. The Jewish Garden in the New Town of Prague. New Lessons Learned from the Archaeological Investigations undertaken by the National Heritage Institute in the Capital City of Prague. In: E. Doležalová et al. (eds.), Juden in der mittelalterlichen Stadt. Der städtische Raum im Mittelalter – Ort des Zusammenlebens und des Konflikts. Jews in the medieval Town. Urban space in the Middle Ages – a Place of Coexistence and Conflicts. Colloquia mediaevalia Pragensia 7. Prague, 149-168.
Dekiert D. n.d. The Jewish Cemetery in Łódź: at the Crossroads of the Two Worlds. In: I. Gadowska (ed.), Wielkomiejskie cmentarze żydowskie w Europie Środkowo-Wschodniej / Urban Jewish Cemeteries in Central and Eastern Europe. Łódź, 19-35.
Dragoun Z. 2002. K otazce tzv. pohřebiště cizich kupců v Bartolomějske ulici na Starem Městě pražskem. In: C. Buśko, J. Klápště, L. Leciejewicz, S. Moździoch (eds.), Civitas & villa. Miasto i wieś w średniowiecznej Europie Środkowej. Wrocław, Praha, 235-240.
Dragoun Z. 2003. Zachranny vyzkum ve Staronove synagoze v Praze a posouzeni jeho vysledkůz hlediska etnickeho určeni zdejšiho osidleni. “Archaeologia historica” 28(1), 255-266.
Ehl P., Pařik A., Fiedler J. 1991. Staré židovské hřbitovy Čech a Moravy. Praha.
Fiedler J. 1992. Židovské památky v Čechách a na Moravě. Praha.
Fiedler J. 1995. Żydowskie gminy wyznaniowe na Śląsku czeskim (morawskim) oraz ich cmentarze. In: J. Woronczak (ed.), Studia z dziejów kultury żydowskiej w Polsce. Studia z dziejów kultury żydowskiej w Polsce 2: Cmentarze żydowskie. Bibliotheca Judaica. Wrocław, 167-192.
Fijałkowski P. 1989. Obrządek pogrzebowy Żydów polskich w świetle badań archeologicznych. O potrzebie badań archeologicznych nad historią i kulturą Żydów w Polsce. “Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” 3(151), lipiec-wrzesień 1989, 25-42.
Fijałkowski P. 1993. Dzieje Żydów w Polsce. Wybór tekstów źródłowych XI-XVIII wiek. Warszawa.
Fijałkowski P. 2003. Obrządek pogrzebowy Żydów polskich w XVI-XIX w. w świetle badań archeologicznych. In: W. Dzieduszycki, J. Wrzesiński (eds.), Kobieta - śmierć - mężczyzna, Funeralia Lednickie. Spotkanie 5. Poznań, 361-371.
Fijałkowski P. 2014. Uchwytne archeologicznie elementy żydowskiego obrządku pogrzebowego na ziemiach polskich w XVI-XIX wieku. Konfrontacja ze źródłami historycznymi i etnograficznymi, “Kwartalnik Historii Żydów” 2014(1), 60-98.
Fischer A. 1921. Zwyczaje pogrzebowe ludu polskiego. Lwów.
Friedhaber Z. 1990. ‘Plague Marriages’ as Reflected in Hebrew Literature and the Hebrew Press. "Dappim: Research in Literature" 7, 305-316 ,7.
Fuks M., Skotnicki A. B., Podolska J., Szukalak M. 2012. Historia Statutu Kaliskiego księcia Bolesława Pobożnego z roku 1264 i jego iluminacji przez Artura Szyka w latach 1926-1928. Warszawa.
Germania Judaica III: 1350–1519, 3. Teilband: Gebietsartikel, Einleitungsartikel und Indices, hg. von Arye Maimon s. A., Mordechai Breuer und Yacov Guggenheim, im Auftrag der Hebräischen Universität in Jerusalem. Tübingen 2003.
Glikl. 2021. Siedem ksiąg. Pamiętniki z lat 1691-1719. Introduction and translation from Yiddish A. Rutkowski, ed. A. Jakimyszyn-Gadocha. Warszawa.
Goldberg S.-A. 1989. Les deux rives du Yabbok. La maladie et la mort dans le judaïsme ashkénaze: Prague XVIe-XIXe siècle. Paris.
Goldberg-Mulkiewicz O. 1986. Obrzędy żałobne i pogrzebowe Żydów polskich. “Polska Sztuka Ludowa” 40(1-2), 103-107.
Gorlińska D. 2015. Żydzi w administracji skarbowej polskich władców czasu rozbicia dzielnicowego. Kraków.
Haisig M. 1962. Rzemiosła kowalsko-ślusarskie na Śląsku do połowy XVIII wieku. Wrocław, Opole.
Härtel S. 2016. Vom geraubten jüdischen Grabmal zum Zeichen der Völkerverständigung. Zum Bedeutungspotential einiger Regensburger Steine. In: Stadt Regensburg. Amt für Archiv und Denkmalpflege (Hrsg.), Spolien – steinerne Zitate der Geschichte. Von Romersteinen, Judensteinen und falschen
Gräbern. Beitrage des 30. Regensburger Herbstsymposions für Kunst, Geschichte und Denkmalpflege vom 20. bis 22. November 2015. Regensburger Herbstsymposion für Kunst, Geschichte und Denkmalpflege 30. Regensburg, 48-61.
Härtel S. 2017a. Jüdische Friedhöfe im mittelalterlichen Reich. Europa im Mittelalter Abhandlungen und Beiträge zur historischen Komparatistik 27, M. Borgolte, W. Huschner (eds.). Berlin, Boston. DOI: https://doi.org/10.1515/9783110536362
Härtel S. 2017b. Auf Spurensuche. Die Friedhofe der Juden nach ihrer Vertreibung. In: D. Weltecke (ed.), Zu Gast bei Juden. Leben in der mittelalterlichen Stadt. Konstanz, 109-115.
Heilman S. 2001. When a Jew Dies: the Ethnography of a Bereaved Son. Berkley. DOI: https://doi.org/10.1525/9780520353503
Holašova T. 2019. Nejstarší židovský hřbitov v Prostějově. Bachelor thesis. Univerzita Palackého v Olomouci Filozofická fakulta Katedra historie – sekce archeologie. Olomouc.
Hońdo L. 1999. Stary cmentarz żydowski w Krakowie. Historia cmentarza. Analiza hebrajskich inskrypcji. Kraków.
Hońdo L. 2010. Cmentarz jako obraz dokonujących się przemian społeczności żydowskiej na przestrzeni XIX i XX wieku. In: L. Hońdo (ed.), 200 lat Nowego Cmentarza Żydowskiego w Krakowie. Kraków, 55‑67.
Hońdo L. 2011. Dom przedpogrzebowy przy Żydowskim Nowym Cmentarzu w Krakowie. Kraków.
Hońdo L. 2016. Sposoby pochówku Żydów na przykładzie krakowskich cmentarzy. In: D. Quirini-Popławska, Ł. Burkiewicz (eds.), Sacrum w mieście 2. Epoka nowożytna i czasy współczesne, wymiar religijny, kulturalny i społeczny. Kraków, 233-244.
Horovitz M. 1901. Die Inschriften des alten Friedhofes der israelitischen Gemeinde zu Frankfurt a. M., Frankfurt am Main.
Izraelita Lubelski. Wybór pism i korespondencji z Lublina do warszawskiego tygodnika „Izraelita” z lat 1866–1906 oraz esej „ O lecznictwie i przesądach leczniczych ludu żydowskiego” Henryka Lwa, z dziewięcioma pracami Aleksandra Gierymskiego. P. Nazaruk (ed.), Lublin 2021.
Jacobs J. 2008. Houses of Life. Jewish Cemeteries of Europe. London.
Jagielski J. 1995. Obecny stan cmentarzy żydowskich w Polsce. In: J. Woronczak (ed.), Studia z dziejów kultury żydowskiej w Polsce 2: Cmentarze żydowskie. Bibliotheca Judaica. Wrocław, 229-235.
Jagielski J. Cemeteries. https://sztetl.org.pl/en/tradycja-i-kultura-zydowska/religia/cmentarze-zydowskie-w-polsce-najwazniejsze-informacje. Available on-line 26.04.2022.
Kafrissen R. 2020. Śluby w czasie zarazy. “Chidusz” 2020(3), 4-8.
Kaizer A. 2009. Kapines. In: L. Lempertienė, J. Šiaučiūnaitė-Verbickienė (eds.), Žydai Lietuvoje. Istorija kultūra paveldas. Vilnius, 203-207.
Kalush Memorial Book / Unger S. 1980. Ḳalush: ḥayeha ṿe-ḥurbanah shel ha-ḳehilah. Yerushalayim.
Kitzur Shulchan Aruch. https://www.chabad.org/library/article_cdo/aid/4297832/jewish/Kitzur-Shulchan-Aruch.htm. Available on-line 12.12.2022.
Klein R. n.d. Ashkenazi-Sephardi Cultural Dialogue in Funerary Art. of 19th-20th Century Metropolitan Cemeteries of the Balkans. In: I. Gadowska (ed.), Wielkomiejskie cmentarze żydowskie w Europie Środkowo-Wschodniej / Urban Jewish Cemeteries in Central and Eastern Europe. Łódź, 9-18.
Kolatch A. 1993. The Jewish Mourner’s Book of Why. New York.
Kolbuszewski J. 1981. Cmentarz jako tekst kultury. “Odra” 1981(11), 29-36.
Kolbuszewski J. 1996. Cmentarze. Wrocław.
Kotik J. 2018. Moje wspomnienia 1. Żydzi. Polska. Autobiografia 2. Warszawa.
Krajewska M. 1989. Cmentarze żydowskie w Polsce: nagrobki i epitafia. “Polska Sztuka Ludowa – Konteksty” 43, 27-44.
Krajewska M. 2000. Symbolika płaskorzeźb na cmentarzach żydowskich w Polsce. In: P. Blachetta-Madajczyk (ed.), „Lebn will ich” – „Ja chcę żyć”. To co pozostało: cmentarze żydowskie w Polsce. Białystok, 33-76.
Król H. 1974. Dawne kowalstwo i ślusarstwo w zbiorach Muzeum Górnośląskiego w Bytomie. Rocznik Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu. Sztuka 7. Bytom.
Krügel M., Kirsch E. 2007. Der „Judenkirchhof“ zu Buckow, Lkr. Märkisch-Oderland. “Veröffentlichungen zur brandenburgischen Landesarchäologie” 39/40(2005/2006), 289-297.
Krul Ch. 1954. Ksovim fun Hayim Krul, I. H. Radoszycki (ed.). New York.
Kulik A., Kalik J. 2021. The Beginnings of Polish Jewry: Reevaluating the Evidence for the Eleventh to Fourteenth Centuries. “Zeitschrift für Ostmitteleuropa-Forschung/Journal of East Central European Studies” 70(2), 139-185.
Kurasiński T. 2011. Podkowa jako element wyposażenia grobowego na cmentarzyskach z terenów słowiańskich. Wstęp do problematyki. In: T. Grabarczyk, A. Kowalska-Pietrzak, T. Nowak (eds.), In tempore belli et pacis. Ludzie – Miejsca – Przedmioty. Księga pamiątkowa dedykowana prof. dr. hab. Janowi Szymczakowi w 65-lecie urodzin i 40-lecie pracy naukowo-dydaktycznej. Warszawa, 587-596.
Kurasiński T. 2018. Razem czy osobno? Naczynia drewniane i gliniane na cmentarzyskach doby wczesnopiastowskiej. In: T. Nowakiewicz, M. Trzeciecki, D. Błaszczyk (eds.), Animos labor nutrit. Studia ofiarowane Profesorowi Andrzejowi Buko w siedemdziesiątą rocznicę urodzin. Warszawa, 247-270.
Lämmerhirt M. 2007. Juden in den wettinischen Herrschaftsgebieten. Recht, Verwaltung und Wirtschaft im Spätmittelalter. Köln, Weimar, Wien.
Lawrence R. M. 1896. The Folk-Lore of the Horseshoe. “The Journal of American Folklore” 9(35: Oct.- Dec.), 288-292. DOI: https://doi.org/10.2307/534117
Lazard L. 1888. Les Juifs de Touraine. “Revue des Etudes Juives” 17(34/octobre-décembre), 210-234. DOI: https://doi.org/10.3406/rjuiv.1888.6432
Leenen S. 2020. Jüdische Grabsteine als Baumaterial in den Burgen Hülchrath und Lechenich nach der Pest 1349/1350. “Burgen und Schlösser” 61(4), 194-213.
Levinski Y. 1963 ‘Hatunot mageifah’ be-minhagei Ashkenaz. “Mahanayim” 83.
Levy A. 1923. Jüdische Grabmalkunst in Osteuropa. Eine Sammlung. Berlin.
Lew H. 2021. O lecznictwie i przesądach leczniczych ludu żydowskiego. In: P. Nazaruk (ed.), Izraelita Lubelski. Wybór pism i korespondencji z Lublina do warszawskiego tygodnika „Izraelita” z lat 1866–1906 oraz esej “O lecznictwie i przesądach leczniczych ludu żydowskiego” Henryka Lwa, z dziewięcioma pracami Aleksandra Gierymskiego. Lublin.
Lieben S. H. 1933. Jüdische Grabsteine in den historischen Ländern. In: Die jüdischen Denkmäler in der Tschechoslowakei. Veröffentlichungen der Denkmalskommission des Obersten Rates der jüdischen Kulturgemeinde – Verbände in Böhmen, Mähren und Schlesien. Prag, 19-30.
Majewska A. n.d. Cmentarz a nekropolia – „tradycja” a asymilacja? Cmentarze żydowskie w przestrzeni miast województwa śląskiego. In: I. Gadowska (ed.), Wielkomiejskie cmentarze żydowskie w Europie Środkowo-Wschodniej / Urban Jewish Cemeteries in Central and Eastern Europe. Łódź, 37-62.
Majewska A. 2017. Surface Prospection of Burial Grounds and New Research Tools (on the Example of the Study of Changes in Cemetery Boundaries). “Journal of Geography, Politics and Society” 7(1), 60-69. DOI: https://doi.org/10.4467/24512249JG.17.008.6207
Meilus E. 2007. The History of Vilnius Old Jewish Cemetery at Šnipiškės in the Period of the Grand Duchy of Lithuania. “Lithuanian Historical Studies” 12, 63-92. DOI: https://doi.org/10.30965/25386565-01201004
Meir N. M. 2020. Stepchildren of the Shtetl. The Destitute, Disabled, and Mad of Jewish Eastern Europe, 1800–1939. Stanford. DOI: https://doi.org/10.1515/9781503613065
Memorial Book of the Community of Zelechow (Żelechów, Poland). Translation of Yisker-bukh fun der Zhelekhover yidisher kehile, W. Yassni (ed.). Chicago 1953.
Michałowska-Mycielska A. 2008. The Jewish Community. Authority and Social Control in Poznań and Swarzędz, 1650-1793. Bibliotheca Judaica 3. Wrocław.
Michałowska-Mycielska A. 2018. Bractwa pogrzebowe w gminach żydowskich Rzeczypospolitej (XVI–XVIII w.). “Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 66(4), 439-448.
Mieszkowski Ł. 2020. Największa. Pandemia hiszpanki u progu niepodległej Polski. Warszawa.
Mikulková B. 2011. Slavkov u Brna (okr. Vyškov), ul. Čs. Armády. In: Výroční zpráva 2010. Ústav Archeologické Památkové Péče Brno, V.V.I. Brno.
Minsk Memorial Book: Kohen D. 1975. Minsk, Jewish Mother-City: a memorial anthology, vol. 2 / Minsḳ ‘ir ṿe-ʼem, ḳorot, ma’asim, ishim, havai. Tel-Aviv.
Młynarska-Kaletynowa M. 1986. Wrocław w XII-XIII wieku. Przemiany społeczne i osadnicze. Prace Komisji Archeologicznej 4. Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk, Łódź.
Mochalova V. 2002. Yevreyskaya demonologiya: fol’klor i literaturnaya traditsiya. In: O. V. Belova (ed.), Mezhdu dvumya mirami: predstavleniya o demonicheskom i potustoronnem v slavyanskoy i yevreyskoy kul’turnoy traditsii: Sb. st., Sefer. Akademicheskaya seriya 9. Moskva, 101-135.
Mochalova V. 2007. Istseleniye, spaseniye, izbavleniye v yevreyskoy traditsii i magicheskaya praktika (yevreyskiy obryad kladbishchenskoy svad’by i yego slavyanskiye paralleli). In: O. V. Belova (ed.), Narodnaya meditsina i magiya v slavyanskoy i yevreyskoy kul’turnoy traditsii: Sb. st. Sefer. Akademicheskaya seriya 21. Moskva, 89-109.
Modrzewska K. 1955. Czaszka z monetami z XVIII wieku z Lublina-Kalinowszczyzny. “Wiadomości Archeologiczne” 22(2), 214-216.
Nekanda-Trepka E. 2011. Jewish Cemeteries in Warsaw. In: ICOMOS – Hefte des Deutschen Nationalkomitees 53 (2011): Jüdische Friedhöfe und Bestattungskultur in Europa / Jewish Cemeteries and Burial Culture in Europe, 120-124.
Niemiec D. 2016. Średniowieczna geneza Starej Synagogi z krakowskiego Kazimierza. In: E. Duda, A. Jodłowiec-Dziedzic, D. Niemiec (eds.), Ostoja tradycji. Katalog wystawy w Muzeum Synagoga w Krakowie, Kraków, 15-48.
Niemiec D. 2017. Stara Synagoga z krakowskiego Kazimierza w świetle badań archeologicznych z lat 2014–2016. “Krzysztofory. Zeszyty Naukowe Muzeum Historycznego Miasta Krakowa” 35: Zeszyt z okazji 60-lecia istnienia muzeum w Starej Synagodze w Krakowie / Volume Issued on the Occasion of the 60th Anniversary of the Museum in the Old Synagogue in Kraków, 125-154.
Nordman A. 1906. Über den Judenfriedhof in Zwingen und Judenniederlassungen im Fürstbistum Basel. “Basler Zeitschrift für Geschichte und Altertumskunde” 6(1), 1-33.
Nowakowski D. 2017. Śląskie obiekty typu motte. Studium archeologiczno-historyczne. Wrocław.
Nosonovsky M. 2009. Old Jewish Cemeteries in Ukraine: History, Monuments, Epitaphs. In: M. Chlenov (ed.), Euro-Asian Jewish Yearbook 5768 (2007/2008). Moscow, 237-261.
Nosonovsky M. 2021. Hebrew Gravestone Inscriptions from Jewish Cemeteries in the Raysn Region (Belarus and Ukraine). In: Materialy z Arkheolohiyi ta Istoriyi Antychnoho ta Serednʹovichnoho Prychornomor’ya 13 / Proceedings in Archaeology and History of Ancient and Medieval Black Sea Region 13. Nizhnevartovsk, 954-970. DOI: https://doi.org/10.53737/2713-2021.2021.25.38.036
Pakentreger A. 1987. Od kolebki do zgonu. “Kalendarz Żydowski” 1987-1988, 34-43.
Piechotkowie M. and K. 2021. Oppidum Judaeorum. Żydzi w przestrzeni miejskiej dawnej Rzeczypospolitej. Sztuka żydowska w Polsce i Europie Środkowo-Wschodniej. Warszawa.
Piotrowski M. 1987. Próba rekonstrukcji obrządku pogrzebowego ludności żydowskiej na podstawie badań archeologicznych cmentarza w Wyszogrodzie. “Rocznik Mazowiecki” 9, 213-240.
Piotrowski M. 2017. Wyszogród. Cmentarz na skarpie. “Tygodnik Ciechanowski” 12 września 2017 r., 3.
Pisarkiewicz K. 1998. O potrzebie badań archeologicznych nad kulturą Żydów wschodnioeuropejskich (na przykładzie Polski). “Eastern Review: Biuletyn Informacyjny” 2, 49-54.
Pisarkiewicz K. 1999. Pogrzeb w kulturze Żydów polskich – rzeczywistość archeologiczna, etnologiczna i historyczna (XVI-XX wiek). Typescript of doctoral thesis. Faculty of Humanities, UMCS. Lublin.
Polakovič D. 2008. Documentation of the Old Jewish Cemetery in Prague. “Judaica Bohemiae” 43 (2007-2008), 167-192.
Polonovski M. 2010. Jewish Graves in Europe: Public Commemoration or Ritual Space? “Museum International” 62(1-2, 245-246), 69-74. DOI: https://doi.org/10.1111/j.1468-0033.2010.01726.x
Potthoff T., Wiehen M. 2018. „da man die Juden zu Colne sluch […] inde die hus in der Judengassen verbrannt wurden“. Das Kölner Judenpogrom von 1349. “Mitteilungen der DGAMN 31: Archäologie des Glaubens - Umbrüche und Konflikte”, 21-36.
Procházka R. 2000. Zrod středověkého města na příkladu Brna (k otázce od razu společenské změny v archeologických pramenech). “Mediaevalia archaeologica” 2: Brno a jeho region, 7-158.
Przybyłok A. 2014. Mury miejskie na Górnym Śląsku w późnym średniowieczu. Typescript of doctoral thesis, Institute of Archaeology of the University of Lodz.
Qualmann K. 2018. The Western Suburb. The Jewish Cemetery. In: P. Ottaway, K. Qualmann (eds.), Winchester’s Anglo-Saxon, Medieval and Later Suburbs: Excavations 1971-86. Winchester Museums Service / Historic England Reports. Winchester, 224-241.
Rabin I. 1926. Die Juden in Zülz, In: J. Chrząszcz (ed.), Geschichte der Stadt Zülz in Oberschlesien von den ältesten Zeiten bis zur Gegenwart. Zülz, 117-161.
Raskin A. L. n.d. Tav. The Twenty-second Letter of the Hebrew Alphabet. https://www.chabad.org/library/article_cdo/aid/137287/jewish/Tav.htm. Available on-line 12.10.2022.
Reichman E. 2021. Od cholery po koronawirusa. Rabiniczne responsy na problemy pandemii. “Chidusz” 5(79), 8-20.
Rechtman A. 2017. Żydowska etnografia i folklor. Wspomnienia o ekspedycji etnograficznej prowadzonej przez Sz. An-skiego. Stowarzyszenie imienia Szymona An-skiego. Warszawa. Available on-line: www.anski.org.
Ringelblum E. 1932. Żydzi w Warszawie. Część pierwsza: od czasów najdawniejszych do ostatniego wygnania w r. 1527. Warszawa.
Rosenthal F. 1960. Najstarsze osiedla żydowskie na Śląsku. “Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” 34, 3-27.
Rozmus D. 2015. Przestrzenne zastosowanie obyczajowego prawa religijnego na przykładzie cmentarza żydowskiego. “Roczniki Prawa i Administracji” 15, 99-111.
Santana Falcon I., Mantero Tocino A. 1995. La muerte en la aljama judía de Sevilla. In: I. Santana Falcon (ed.), De la muerte en Sefarad. La excavación arqueologica en la Nueva Sede. Diputación de Sevilla, Sevilla.
Schiller R. 2011. Ceremonia “czarnego wesela” i jej opisy w księgach pamięci. „Midrasz” 6(164): listopad-grudzień, 36-39.
Sefer Riki. Ryki A Memorial to the Community of Ryki (Poland) [in Hebrew and Yiddish]. Tel Aviv: Irgun Yatz’e Ryki 1973.
Scholem G. 1969. On the Kabbalah and Its Symbolism. New York.
Segel B. W. 1897. Wierzenia i lecznictwo ludowe Żydów. “Lud” 3(1), 49-61.
Shenderovich I., Litin A. 2017. Mogilov, Belarus’. Yevreyskiye kladbishcha Mogilevskoy oblasti. Wschód Europy. “Vostok Yevropy” / “East of Europe” 3(1), 138-153.
Skóra K. 2016. A Habit of Providing the Dead with Padlocks against the Background of Ashkenazi Funeral Rites. “Fasciculi Archaeologiae Historicae” 29, 135-149. DOI: https://doi.org/10.23858/FAH29.2016.014
Skrok Z. 1991. Kłódki symboliczne. Przyczynek do zwyczajów pogrzebowych Żydów polskich. “Polska Sztuka Ludowa” 45(2)(213), 18-20.
Sláma J. 1977. Mittelböhmen im frühen Mittelalter I. Katalog der Grabfunde. Praha.
Staňková V. 2013. Raně středověké pohřebiště v ulici Na Perštýně. “Staletá Praha” 29(2), 50-63. DOI: https://doi.org/10.56112/sp.2013.2.04
Stawiarski B. 2010. Cmentarze Żydów aszkenazyjskich w średniowieczu. Przykład Wrocławia. In: K. Wachowski (ed.), Średniowieczne i nowożytne nekropolie Wrocławia. Wratislavia Antiqua 12. Studia z Dziejów Wrocławia 12 (1). Wrocław, 261-190.
Steinová I. 2011. Jewish Cemeteries and Burial Heritage in the Czech Republic. In: ICOMOS – Hefte des Deutschen Nationalkomitees 53: Jüdische Friedhöfe und Bestattungskultur in Europa / Jewish Cemeteries and Burial Culture in Europe, 136-142.
Stoffels P. 2012. Die Wiederverwendung jüdischer Grabsteine im spätmittelalterlichen Reich. Arye Maimon-Institut für Geschichte der Juden. Studien und Texte 5. Trier.
Sygowski P. 2010. Prace badawcze na cmentarzach żydowskich zachodniej Białorusi (1992-2000). In: A. S. Czyż, B. Gutowski (eds.), Sztuka cmentarzy w XIX i XX wieku. Warszawa, 283-306.
Szuchta R. n.d. 1000 lat historii Żydów polskich. Podróż przez wieki. Warszawa.
Szymczak G. 2009. Historia ludności żydowskiej w Żelechowie. “Zeszyty Wiejskie” 14, 198-237.
Temesváry F. 1961. Kulcstípusok és zár-mechanizmusok fejlődése a XV. században. “Folia Archaeologica” 13, 151-181.
Tokarska-Bakir J. 2008. Legendy o krwi. Antropologia przesądu. Warszawa.
Trzciński A. 1999. O „piętnastowiecznych” macewach z Chełma (weryfikacja ustaleń Szymona Milnera). “Rocznik Chełmski” 5, 283-295.
Trzciński A. 2007. Hebrajskie inskrypcje na materiale kamiennym w Polsce w XIII-XX wieku. Studium paleograficzno-epigraficzne. Lublin.
Trzciński A. 2010. Cmentarze żydowskie w XIX i XX wieku (do Holokaustu) w Europie Środkowo-Wschodniej jako tekst kultury. In: A. S. Czyż, B. Gutowski (eds.), Sztuka cmentarzy w XIX i XX wieku. Warszawa, 265-281.
Trzciński A. 2017. Świadkiem jest stela. Stary cmentarz żydowski w Lublinie. Lublin.
Trzciński A., Woronczak J. P. 1997. Nagrobki z XVI wieku na cmentarzu żydowskim w Szczebrzeszynie. In: K. Pilarczyk (ed.), Żydzi i judaizm we współczesnych badaniach polskich. Materiały z konferencji Kraków 21-23 X 1995. Kraków, 349-365.
Tuszewicki M. 2015. Żaba pod językiem. Medycyna ludowa Żydów aszkenazyjskich przełomu XIX i XX wieku. Kraków, Budapest.
Unger J. 2002. Pohřbívání v šestnáctém století. “Sborník prací Filozofické Fakulty Brněnskě Univerzity. Studia minora Facultatis Philosophicae Universitatis Brunensis” C49, 41-48.
Urban K. 2006. Cmentarze żydowskie, synagogi i domy modlitwy w Polsce w latach 1944-1966 (wybór materiałów). Kraków.
Wallisová M. S. 1998. Předběžná zpráva o 1. etapě záchranného archeologického výzkumu v prostoru býv. židovského hřbitova ve Vladislavově ul. na Novém Městě pražském. “Archaeologica Pragensia” 14, 141-148.
Wallisová M. S. 2002. Předběžna zprava o zachrannem archeologickem vyzkumu v letech 1997–2000 na židovskem hřbitově ve Vladislavově ulici na Novem Městě pražskem. “Archaeologica Pragensia” 16, 73-98.
Wallisová M. S. 2009. Židovsky hřbitov ve Vladislavově ulici. “Staletá Praha” 25(2), 54-65. DOI: https://doi.org/10.56112/sp.2009.2.05
Wallisová M. S. 2011. Le cimetière juif medieval du quartier de Nové Město à Prague. In: P. Salmona, L. Sigal (eds.), L`Archéologie du Judaïsme en France et en Europe. Paris, 273-286. DOI: https://doi.org/10.3917/dec.salmo.2011.01.0273
Wasilewska-Klamka B. 2012. Żydzi w Szadku – fragmenty wspomnień. “Biuletyn Szadkowski” 12, 87-106. DOI: https://doi.org/10.18778/1643-0700.12.05
Węgrzynek H. 2011. Shvartze Khasene: Black Weddings among Polish Jews. In: G. Dynner (ed.), Holy Dissent. Jewish and Christian Mystics in Eastern Europe. Detroit, 55-68.
Witkowski R. 2011. Jews in Medieval Poland. Culture, Religion and Language as Reflected in Sources. “Studia Historica Slavo-Germanica” 28(2008-2009), 87-139.
Wodziński M. 1994. Średniowieczny cmentarz żydowski we Wrocławiu. “Śląski Kwartalnik Historyczny «Sobótka»” 49(3-4), 341-344.
Wodziński M. 1995. Macewy drewniane z Miejsca. In: J. Woronczak (ed.), Studia z dziejów kultury żydowskiej w Polsce. Studia z dziejów kultury żydowskiej w Polsce 2: Cmentarze żydowskie. Bibliotheca Judaica. Wrocław, 39-45.
Wodziński M. 1996. Hebrajskie inskrypcje na Śląsku XIII-XVIII wieku. Wrocław.
Wodziński M. 2004. Najstarszy żydowski nagrobek na Śląsku. Reinterpretacja. “Śląski Kwartalnik Historyczny «Sobótka»” 59(4), 583-589.
Wodziński M. 2008. Jakie tak naprawdę były wyobrażenia eschatologiczne ludu żydowskiego w Europie Wschodniej? Rekonesans badawczy. “Theologica Wratislaviensia” 2008(3), 47-53.
Wołczyk A. 1983. Cmentarze Bodzentyna: 1801-1980. Kielce.
Woronczak J.P. 1993. Specyfika kulturowa cmentarzy żydowskich. Katowice.
Wysokiński P., Wdowiak L. 2021. Cholera w lecznictwie ludowym dawnych ziem polskich pod zaborami w oglądzie badaczy kultury. In: B. Płonka-Syroka, M. Dąsal (eds.), Ciało, choroby i praktyki lecznicze w różnych kulturach świata. Doświadczenie choroby w perspektywie badań interdyscyplinarnych 8. Wrocław, 55-70.
Zaremska H. 2004. Migracje Żydów aszkenazyjskich w średniowiecznej Europie. In: M. Salamon, J. Strzelczyk (eds.), Wędrówka i etnogeneza w starożytności i w średniowieczu. Kraków, 292-303.
Zaremska H. 2005. Żydzi w średniowiecznej Europie Środkowej: w Czechach, Polsce i na Węgrzech. Mała Biblioteka PTPN 16. Poznań.
Zaremska H. 2010. Początki żydowskiej obecności i osadnictwa na ziemiach polskich (X–XV wiek). In: W. Sienkiewicz (ed.), Atlas historii Żydów polskich. Warszawa, 23-58.
Zaremska H. 2011. Żydzi w średniowiecznej Polsce. Gmina krakowska. Warszawa.
Zaremska H. 2018. Przeszłość w tożsamości diaspory żydowskiej. In: H. Manikowska (ed.), Przeszłość w kulturze średniowiecznej Polski 2. Warszawa, 477-498.
Žukovskis R. 1998. Žvalgomieji tyrinejimai Vilniuje, tarp Rinktines ir Zveju gatviu. “Archeologiniai tyrinejimai Lietuvoje 1996 ir 1997 metais”. Vilnius, 441-443.
Žukovskis R. 2000. Žvalgomieji archeologijos tyrimai istoriniame Vilniaus žvejų priemiestyje (1996, 1998 m). “Kultūros paminklai. Mokslinių straipsnių rinkinys” 7, 62-68.
