Późnośredniowieczna zabudowa wschodniej części dzielnicy nadodrzańskiej w Szczecinie. Analiza stratygraficzna nawarstwień wykopu na kwartale 6

Abstrakt

Osiedlenie się w Szczecinie około połowy XII wieku obcej etnicznie ludności doprowadziło już w połowie kolejnego stulecia do zasadniczych zmian w mieście. Proces lokacji zakończony w 1243 r. był niejako pisemnym potwierdzeniem wcześniejszych zmian, sankcjonował także zapewne funkcjonujące już prawo magdeburskie. Od tego momentu do początku drugiej połowy XIV wieku wykształciły się zasadnicze zręby samorządu średniowiecznego Szczecina. Wówczas też istotnie zmieniło się oblicze miasta i to zarówno społeczno-gospodarcze, kulturowe, jak i przede wszystkim urbanistyczne. Do dzisiaj jednak nie wiadomo, czy do przekształceń rozplanowania przestrzeni doszło na skutek jednorazowej akcji, czy też do tych zmian dochodzono stopniowo. Na wyjaśnienie tej niezmiernie istotnej kwestii dla dziejów ośrodka przynajmniej częściowo pozwoliły wyniki zakrojonych na dość szeroką skalę badań wykopaliskowych prowadzonych na Starym Mieście od lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku, w związku z odbudową obecnego Podzamcza (ryc. 1). Badania przeprowadzono również we wschodniej części tego terenu, w wykopie usytuowanym w obrębie kwartału 6, znajdującego się pomiędzy dzisiejszymi ulicami: Rybaki, Małą Odrzańską i Środową a Rynkiem Warzywnym (ryc. 2). Odkryte w tym wykopie pozostałości warstw kulturowych i zabudowy powstałe po lokacji ośrodka zostały już dawniej zaprezentowane w formie wstępnego sprawozdania. Jednak ponowna analiza stratygraficzna nawarstwień pozwala w nieco odmienny sposób spojrzeć na moment pojawienia się zmian związanych z funkcjonowaniem miasta komunalnego oraz na dynamikę przekształceń w rozplanowaniu przestrzennym tej części późnośredniowiecznego Szczecina. Przeobrażenia te obejmują stosunkowo krótki czas – od około połowy XIII do pierwszej połowy XIV wieku. Datowanie to określono przede wszystkim na podstawie wyników analiz dendrochronologicznych próbek pobranych z konstrukcji drewnianych (tab. 1). Wspomniana ocena stratygraficzna, wsparta datowaniami bezwzględnymi próbek drewna, umożliwiła wydzielenie sześciu faz zabudowy powstałej po lokacji ośrodka na prawie magdeburskim (ryc. 3). Obraz tych zmian wskazuje, że bezpośrednio po akcie lokacyjnym, bo już około połowy piątej dekady XIII wieku, doszło tu do nowej regulacji przestrzennej. W tym właśnie czasie teren został zniwelowany, co najpewniej związane było z nową parcelacją. Już wówczas wytyczone tu były co najmniej dwie działki usytuowane szczytami do Rynku Rybnego, zwanego później Warzywnym. Jedną z nich zlokalizowano w południowej części badanego wykopu i nazwano umownie Rynek Warzywny nr 1A. W jej obrębie odkryto budynki oznaczone jako 1A, 1B, 1D oraz domniemane domostwo nr 1C. Drugą z parcel, określona jako Rynek Warzywny 1B, na której znajdował się budynek nr 1E, zarejestrowano w północnej części wykopu. Na podstawie odkrytej tu zabudowy, a przede wszystkim jej rozplanowania oraz późniejszego szwedzkiego planu katastralnego, można przypuszczać, że pierwotne działki mogły mieć kształt prostokątów o powierzchniach około 200 m2, których długości boków wynosiły około 20 m, a szerokości około 10 m. Podobne rozmiary miała trzecia z odsłoniętych działek – Środowa nr 25. Ustalenia, dotyczące czasu wytyczenia parcel budowlanych we wschodniej części dzielnicy nadodrzańskiej średniowiecznego Szczecina, są zbieżne z aktem lokacyjnym z 1243 r. i odpowiadają wynikom badań uzyskanym w innych częściach tego rejonu miasta. Wydaje się zatem, że plany nowego rozmierzenia miasta powstały już w momencie jego lokacji w latach 1237-1243. Plany te najpewniej zostały ostatecznie zrealizowane przynajmniej w dzielnicy nadodrzańskiej w roku 1243 lub nieco później, jednak jeszcze w latach czterdziestych XIII stulecia.