Policentryczne struktury protomiast Europy Środkowo-Wschodniej

Jerzy Piekalski

Opublikowane: 2015-01-01

Tom 63 Nr 2 (2015)

Policentryczne struktury protomiast Europy Środkowo-Wschodniej

Jerzy Piekalski

Abstrakt

THE POLYCENTRIC STRUCTURES OF PROTO-CITIESIN CENTRAL AND EASTERN EUROPE

The problem in defining the phenomenon of proto-cities, which preceded the phase of intensive urbanization in Central and Eastern Europe in the 13th c., reflects their actual qualities, which differed from those of later towns. Proto-cities came in several varieties, including post--antiquity ones on the Rhine and the Danube near the limes, sea trade emporia, and proto-cities crystallized around prominent centres of government. Those of the last group were usually situated inland and characteristically divided into several parts.

Although it is difficult to differentiate proto-cities definitively from other types of urbani-zation phenomena, it is possible to point out examples of best developed ones. In inland Central and Eastern Europe these include Prague, Wrocław (Breslau) and Cracow. Each of them played the central role in its region and was a heterogeneous multipartite structure located on big river. Each included fortified seats of government and bishopric, centres of non-agricultural economy, residences of magnates and convents, as well as agricultural settlements. Determined by par-ticular natural conditions, each proto-city developed its own individual character. The development of a proto-city was always a long and complex process. Its subsequently emerging segments had different functions, depending on the current economic situation and on political, military and religious needs. A proto-city had no linear borders and it is difficult to decide which of the surrounding settlements should be treated as permanently linked with it. The oldest proto-city cemeteries were located outside the populated zone; they were burial fields with scattered graves. It seems that in Wrocław and Cracow churches were built on already existing cemeteries to extend control over them. On the basis of material facts and written sources it may be concluded that before the era of chartered towns proto-cities had communities of foreign guests; archaeological finds indicate that these were affluent groups. Western-style stone and wooden buildings can be linked with German, Romance and Jewish colonies, mentioned in written sources from the 2nd half of the 12th c. and the early decades of the 13th c. It was those communities that facilitated trade beyond the local level and transmitted information vital for economy, technology, crafts, building, lifestyle and general civilization progress. Functioning in this way, proto-cities were a phenomenon reflecting the needs, as well as demographic, political, legal and economic conditioning of their time. Changes in those conditions that occurred in the 13th c. led to their transformation into chartered towns, a form more suited to new needs.

Słowa kluczowe:

średniowiecze wczesne -- Europa środkowa i wschodnia, osadnictwo wczesnośredniowieczne -- Europa środkowa i wschodnia, urbanizacja w średniowieczu wczesnym, urbanizacja Europy środkowej i wschodniej, miasta -- początki, miasta wczesnośredniowieczne -- Europa środkowa i wschodnia, przestrzeń miejska

Inne teksty tego samego autora

Paweł Duma, Jerzy Piekalski, Agnieszka Latocha, Marta Pietruszka, Krzysztof Jaworski, Maksym Mackiewicz, Młyn Dolny w Bystrzycy na Pogórzu Kaczawskim. Zanik młynarstwa tradycyjnego w czasach industrializacji , Kwartalnik Historii Kultury Materialnej: Tom 68 Nr 4 (2020)

Pobierz pliki

PDF

Zasady cytowania

Piekalski, J. (2015). Policentryczne struktury protomiast Europy Środkowo-Wschodniej. Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, 63(2), 201–217. Pobrano z https://journals.iaepan.pl/khkm/article/view/841

Cited by / Share

Licencja

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.

Bibliografia

Badura J. 2010. Geomorfologiczne uwarunkowania lokalizacji lewobrzeżnego Wrocławia, [w:] Ulice średniowiecznego Wrocławia, red. J. Piekalski, K. Wachowski, Wratislavia Antiqua, t. 11, Wrocław.
Google Scholar

Bartlett R. 2003. Tworzenie Europy. Podbój, kolonizacja i przemiany kulturowe 950–1350, Poznań.
Google Scholar

Bicz-Suknarowska M., Niewalda W., Rojkowska H. 1996. Zabudowa ulicy Kanoniczej na tle urbanistyki średniowiecznego Okołu, [w:] Sztuka około 1400. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki. Poznań, listopad 1995, red. T. Frankowska, Warszawa.
Google Scholar

Beranová M. 1979. Kováři ve vyšehradském podhradí v 11.–13. století, „Archeologické rozhledy”, t. 31.
Google Scholar

Bober M. 2008. Architektura przedromańska i romańska w Krakowie. Badania i interpretacje, Rzeszów.
Google Scholar

Boháčová I., Frolík J., Smetánka Z., Nechvátal B., Hrdlička L. 1994. Prague Castle, Vyšehrad Castle and the Prague Agglomeration, [w:] 25 Years of Archaeological Research in Bohemia, „Památky archeologické”, Supplementum 1, Praha.
Google Scholar

Bojęś-Białasik A., Niemiec D. 2013. Kościół i klasztor dominikanów w Krakowie w świetle badań archeologiczno-architektonicznych w latach 2010–2012, [w:] Sztuka w kręgu kra-kowskich dominikanów, red. A. Markiewicz, M. Szyma, M. Walczak, Kraków.
Google Scholar

Buśko C. 2007. Z badań archeologicznych nad miastami południowej Polski. Rynek Główny w Krakowie w świetle prac przeprowadzonych w latach 2005–2007, „Archaeologia Historica”, t. 32.
Google Scholar

Buśko C., Głowa W. 2010. Osada przedkolacyjna na Rynku krakowskim, „Krzysztofory...”, t. 28, cz. 1.
Google Scholar

Čiháková J., Zavřel J. 1995. Přirodní poměry a počátky osídlení jádra pražské Malé Strany, „Archaeologia Historica”, t. 20.
Google Scholar

Čiháková J., Zavřel J. 1997. Ibráhimův text a archeologické poznáni Malé Strany, „Archaelogica Pragensia”, t. 13.
Google Scholar

Čiháková J., Havrda J. 2008. Malá Strana v raném středo-věku. Stav výzkumu a rekapitulace poznání — Malá Strana (Lesser Town), [w:] Prague in the Early Middle Age. The current status of archaeological excavations, „Archeologické rozhledy”, t. 60.
Google Scholar

Cymbalak T., Podliska J. 2011. New Discoveries of Early Medieval Streets in Lesser Town in Prague. Contribu-tion to Knowledge of Communications Network of Suburbium of the Prague Castle, [w:] Ulica, plac i cmentarz w publicznej przestrzeni średniowiecznego i nowożytnego miasta Europy Środkowej. Strasse, Platz und Friedhof in dem öffentlichen Raum der Mittelalterlichen Stadt Mitteleuropas, red. S. Krabath, J. Piekalski, K. Wachowski, Wratislavia Antiqua, t. 13, Wrocław.
Google Scholar

Czopek B. 1995. Das frühmittelalterliche Kraków als städtisches Zentrum der Fürstenmacht — im Lichte der Ortsnamen, [w:] Burg. Burgstadt. Stadt. Zur Genese mittelalterlicher nichtagrarischer Zentren in Ostmitteleuropa, red. H. Brachmann, Berlin.
Google Scholar

Dragoun Z. 1979. Záchranný výzkum v kostele sv. Martina ve Zdi na Starém Měste pražském, „Archaeologia Historica”, t. 4.
Google Scholar

Dragoun Z. 1997. Zur Frage der frühmittelalterlichen Kirchen auf dem Gebiet der Prager Altstadt, [w:] Život v archeologi středo-věku. Sborník příspěvků věnovaných Miroslavu Richterovi a Zděnku Smetánkovi, red. J. Kubková, J. Klápště, M. Ježek, P. Meduna, Praha.
Google Scholar

Dragoun Z. 2005. Zur Frage der frühmittelalterlichen Kirchen...; J. Klápště, Proměna v českých zemí ve stře-dověku, Praha.
Google Scholar

Durdík T., Chotěbor P., Muk J. 1984. Klášter kostela pražského na Pražském hradě, „Archaeologica Pragensia”, t. 5.
Google Scholar

Firlet J., Pianowski Z. 2007. Wawel do roku 1300, [w:] Kraków. Nowe studia nad rozwojem miasta, red. J. Wy-rozumski, Kraków.
Google Scholar

Firlet J., Pianowski Z. 2009. Nowe odkrycia i interpretacje architektury przedromańskiej i romańskiej na Wawelu, [w:] Architektura romańska w Polsce. Nowe odkrycia i interpretacje, red. T. Janiak, Gniezno.
Google Scholar

Foltyn D. 1997. Encyklopedie českých klášteru, Praha.
Google Scholar

Goliński M. 2007. W poszukiwaniu korzeni mieszkańców Ulicy Galijskiej w XIV i na początku XV w., [w:] Dzieje parafii św. Maurycego na Przedmieściu Oławskim we Wrocławiu. Od początków osady walońskiej — poprzez czas Festung Breslau — do współczesności, red. R. Żerelik, Wrocław.
Google Scholar

Havrda J. 1996. Přispěvek k osídlení jihozápadního předpolí Pražského Hradu v 9.–10. stoleti, tamże, t. 12.
Google Scholar

Havrda J., Tryml M. 2013. Nebovidy. Středověka osada v pražském podhradi, Archeologické Prameny k Ději-nam Prahy, 6, Praha.
Google Scholar

Herichová I. 1996. Rekonstrukce původniho reliéfu jižního svahu v centralní části Pražského hradu, „Archaeologia Pragensia”, t. 12.
Google Scholar

Hrdlička L. 1997. K výpovědi stratigrafického vývoje Pražského hradu, „Archeologické rozhledy”, t. 49.
Google Scholar

Hrdlička L. 2001. Jak se měnila a rostla středověká Praha, [w:] Neživá příroda Prahy, red. J. Kovanda, Praha.
Google Scholar

Huml V. 1978. K počátkům kostela sv. Klimenta na Novém Městě pražském, „Archaeologia historica”, t. 3.
Google Scholar

Ježek M. 2011. A Mass for the Slaves: from Early Medieval Prague, [w:] Frühgeschichtliche Zentralorte in Mitteleuropa, red. J. Machaček, Š. Ungerman, Studien zur Archäologie Europas, t. 14, Bonn.
Google Scholar

Juřina P. 2005. Předlokačni zástavba v Klimentské ulici na Novém Městě Pražském, Forum Urbes Medii Aevi, t. II, Brno.
Google Scholar

Juřina P. 2006. Objev kamenného románského paláce na Novém Městě pražském — Entdeckung eines steiner-nen romanischen Palastes in der Prager Neustadt, Forum Urbes Medii Aevi, t. III, Brno.
Google Scholar

Kaźmierczyk J. 1966-1970. Wrocław lewobrzeżny we wczesnym średniowieczu, Wrocław.
Google Scholar

Kaźmierczyk J. 1991-1995. Ku początkom Wrocławia, cz. 1: Warsztat budowlany i kultura mieszkalna Ostrowa Tumskiego od X do połowy XI wieku, Wrocław–Warszawa.
Google Scholar

Krasnowolski B. 2004. Lokacyjne układy urbanistyczne na obszarze ziemi krakowskiej w XIII i XIV w., Kraków.
Google Scholar

Konczewska M., Piekalski J. 2008. Problem lokalizacji średniowiecznej osady Walonów we Wrocławiu w świe-tle ostatnich badań archeologicznych, „Śląskie Sprawozdania Archeologiczne”, t. 50.
Google Scholar

Lasota C., Piekalski J. 1990/1991. Der Bauplatz der romanischen Benediktinerabtei in Wrocław-Ołbin (Breslau--Elbing), „Zeitschrift für Archäologie des Mittelalters”, t. 18/19.
Google Scholar

Limisiewicz A., Mruczek R. 2010., Fara św. Magdaleny na tle przemian przestrzennych wczesnego Wrocławia, [w:] Śródmiejska katedra. Kościół św. Marii Magdaleny w dziejach i kulturze Wrocławia. Dom der Innenstadt, Magdalenenkirche in Breslaus Kultur und Geschichte, red. B. Czechowicz, Wrocław.
Google Scholar

Marcinkiewicz K., Mackiewicz M., Piekalski J. 2013. Excavations at Nowy Targ (New Market) Square in Wrocław, prelimirary report, „Śląskie Sprawozdania Archeologiczne”, t. 55.
Google Scholar

Młynarska-Kaletynowa M. 1986. Wrocław w XII–XIII wieku. Przemiany społeczne i osadnicze, Wrocław.
Google Scholar

Nechvátal B. 2004. Kapitulni chrám sv. Petra a Pavla na Vyšehradě. Archeologický výzkum, Praha.
Google Scholar

Nechvátal B. 2009. Rotunda sv. Martina a bazilika sv. Vavřince na Vyšehradě. Archeologický výzkum, Praha.
Google Scholar

Pianowski Z. 1991. Wawel obronny. Zarys przemian fortyfikacji grodu i zamku krakowskiego w X–XIX w., Kraków.
Google Scholar

Piekalski J. 1991. Wrocław średnio wieczny. Studium kompleksu osadniczego na Ołbinie w wiekach VII–XIII, Wrocław.
Google Scholar

Piekalski J. 2001. Von Köln nach Krakau. Der topographische Wandel früher Städte, „Zeitschrift für Archäologie des Mittelalters”, Beiheft 13, Bonn.
Google Scholar

Piekalski J. 2002. Städtebildende Funktion der religiösen Zentren im binnenländischen Teil Mitteleuropas bis zum 14. Jahrhundert, „Siedlungsforschung. Archäologie — Geschichte — Geographie”, t. 20.
Google Scholar

Piekalski J. 2011. Die Lokation Breslaus als archäologisches Forschungsproblem, [w:] Rechtsstadtgründungen im mittelalterlichen Polen, red. E. Mühle, Köln–Weimar–Wien.
Google Scholar

Piekalski J. 2014. Praga, Wrocław i Kraków. Przestrzeń publiczna i prywatna w czasach średniowiecznego przełomu, Wrocław.
Google Scholar

Pitz E. 1991. Europäisches Städtewesen und Bürgertum: von der Spätantike bis zum hohen Mittelalter, Darmstadt.
Google Scholar

Podliska J. 2008. Herstellung und Bearbeitung von Eisen in der vorlokationszeitlichen Siedlungsagglomeration von Prag. Ein archäologischer Beitrag zur Erkenntnis der nichtagrarischen Produktion des 9.–13. Jahrhunderts, [w:] Das wirtschaftliche Hinterland der frühmittelalterlichen Zentren. Internationale Tagungen in Mikulčice VI, red. L. Poláček, Brno.
Google Scholar

Poleski J. 2004. Wczesnośredniowieczne grody w dorzeczu Dunajca, Kraków.
Google Scholar

Poleski J. 2013. Małopolska w VI–X wieku. Studium archeologiczne, Kraków.
Google Scholar

Rabęcka-Brykczyńska I. 1984. Jatki rzeźnicze w Polsce w XIII–XIV w., [w:] I. Rabęcka-Brykczyńska, T. Sobczak, Z problematyki badań nad produkcją i konsumpcjążywności w Polsce, Wrocław.
Google Scholar

Radwańska T. 1993. Krakowski kościół Najświętszego Salwatora po badaniach archeologicznych w latach osiemdziesiątych, „Materiały Archeologiczne”, t. 27, z. 1.
Google Scholar

Radwański K. 1995. 40 lat istnienia archeologicznej służby konserwatorskiej oraz 40 lat badań archeologicznych w Krakowie, „Materiały Archeologiczne”, t. 28.
Google Scholar

Rajman J. 2004. Kraków. Zespół osadniczy, proces lokacji, mieszczanie do roku 1333, Kraków.
Google Scholar

Schofield J., Steuer H. 2007. Urban settlement, [w:] The Archaeology of Medieval Europe, red. J. Graham--Campbell, M. Valor, Aarhus.
Google Scholar

Słoń M. 2007. Początki osady walońskiej i kościoła Św. Maurycego we Wrocławiu, [w:] Dzieje parafii św. Maurycego na Przedmieściu Oławskim we Wrocławiu. Od początków osady walońskiej — po-przez czas Festung Breslau — do współczesności, red. R. Żerelik, Wrocław.
Google Scholar

Špaček L. 1983. Archeologický výzkum Petrské čtvrti, „Zpravodaj pražského střediska státni památkove peče a ochrany přírody”, t. 20.
Google Scholar

Szyma M. 2004. Kościół i klasztor dominikanów w Krakowie. Architektura zespołu klasztornego do lat dwudziestych XIV wieku, Kraków.
Google Scholar

Szyma M. 2005. Relikty kamiennej budowli pod zachodnim skrzydłem klasztoru Franciszkanów w Krakowie, [w:] LAPIDES VIVENTES. Zaginiony Kraków wieków średnich. Księga dedykowana Profesor Klementynie Żurowskiej, Kraków.
Google Scholar

Urbańczyk P. 1994. The origins of towns on the outskirts of medieval Europe — Poland, Norway and Ireland, „Archaeologia Polona”, t. 32.
Google Scholar

Wodziński M. 1996. Hebrajskie inskrypcje na Śląsku XIII–XVIII wieku, Wrocław.
Google Scholar

Zaitz E. 1990. Wczesnośredniowieczne grzywny siekieropodobne z Małopolski, „Materiały Archeologiczne”, t. 25.
Google Scholar

Zaitz E. 2006. Early slavic and Vistulian tribal settlements on the left bank of Krakow, [w:] Kraków w chrześcijańskiej Europie X–XIII w. Katalog wystawy (Krakow in Christian Europe, 10th–13th c. Cataloque of the exhibition), Kraków.
Google Scholar

Zavřel J., Žegklitz J. 2007. Zlatý prsten s gemou, „Kámen”, t. 13, nr 3.
Google Scholar