Znaleziska nowożytnych naczyń kamionkowych z badań wykopaliskowych z terenu Polski

Abstrakt

W trakcie prac archeologicznych na obiektach późnośredniowiecznych i młodszych wśród ułamków naczyń ceramicznych znajduje się także fragmenty kamionek. Stanowią one już od ponad czterdziestu lat przedmiot zainteresowania stale zwiększającego się grona polskich archeologów badających czasy historyczne. Z terenu dzisiejszej Polski nowożytną ceramikę kamionkową opublikowano dotychczas z 51 miejscowości (ryc. 1). Analizując mapę dyspersji kamionki, można stwierdzić, że jest ona znajdowana przede wszystkim w zachodniej Polsce i w miastach nadbałtyckich. W zdecydowanej większości odkryto ją w obrębie miast (ponad 49%) (ryc. 3), często znajdowana była w klasztorach (ponad 14%) i na zamkach (12,28%). Najwięcej naczyń kamionkowych, wyłączając ośrodki produkcyjne (m.in. w Bolesławcu, Trzebielu), odkryto w miastach nadmorskich. Natomiast do miejscowości położonych w głębi lądu, znacznie oddalonych od ośrodków garncarskich i strefy nadmorskiej, nowożytne wyroby kamionkowe docierały w ograniczonych ilościach. Dlatego też o zorganizowanym handlu nowożytną kamionką, przynajmniej do połowy XVIII w., można mówić wyłącznie w największych miastach na Pomorzu (Gdańsk, Elbląg, Szczecin, Kołobrzeg) i w najbliższej okolicy ośrodków garncarskich na Łużycach  oraz Dolnym Śląsku. Występowanie kamionki wzdłuż zachodniej granicy Polski związane jest z jej dystrybucją głównie z pracowni saksońskich, łużyckich i dolnośląskich Bobrem, Nysą Łużycką, dalej zaś Odrą na północ. Na obszarze dzisiejszej Polski odkrywane są nowożytne naczynia kamionkowe produkowane w kilkunastu najważniejszych europejskich ośrodkach zlokalizowanych w Nadrenii, Westerwaldzie, Hesji, południowej Dolnej Saksonii, Saksonii, na Łużycach, Dolnym Śląsku i w środkowo-zachodniej Anglii (ryc. 1). W północno-centralnej Polsce w czasach nowożytnych najczęściej użytkowano kamionkę westerwaldzką. W miastach nad Zatoką Gdańską ceramice westerwaldzkiej towarzyszą naczynia produkowane w Nadrenii, w niewielkiej liczbie wykonane na Dolnym Śląsku i w środkowo-zachodniej Anglii oraz w pojedynczych egzemplarzach kamionka dolnosaksońska i łużycka. Natomiast w północno-zachodniej Polsce z kamionką łużycką i dolnośląską współwystępuje westerwaldzka. W środkowo-zachodniej Polsce wraz z kamionką łużycką i dolnośląską znajdowane są naczynia z Westerwaldu i środkowo-zachodniej Anglii, oraz pojedyncze z zachodniej Saksonii, Nadrenii i Hesji. W południowo-zachodniej Polsce, z racji bliskości ośrodków garncarskich w Bolesławcu, Trzebielu i Mużakowie, dominują znaleziska fragmentów naczyń kamionkowych produkowanych w tych miejscowościach. We wschodniej części kraju kamionkę nowożytną znaleziono w niewielkich ilościach, w niewielu miejscowościach. Przedstawione ustalenia oparto głównie na materiałach publikowanych. W związku z tym, w miarę prezentacji nowych lub dotychczas nieopublikowanych zbiorów ceramiki zawierających ułamki nowożytnych naczyń kamionkowych, wnioski co do zasięgu i skali występowania wyrobów z poszczególnych ośrodków garncarskich na terenie dzisiejszej Polski mogą ulec korekcie. Niemniej już uzyskane dane pozwalają wskazać obszary, na których wśród różnych kategorii zabytków archeologicznych można się spodziewać także tego gatunku ceramiki.