Depozyt przedmiotów metalowych z posesji przy ulicy Szerokiej w Płocku (z ok. połowy XIX–początku XX w.)

Autor

Słowa kluczowe:

Płock, XIX i XX wiek, srebra, platery, judaika

Abstrakt

Tytułowy depozyt tworzy jedenaście wyrobów metalowych – sztućce srebrne i platerowane oraz kubki srebrne i złocone (ryc. 1), złożone na przechowanie, datowane w przybliżeniu na połowę XIX – początek XX w. Celem artykułu jest charakterystyka poszczególnych egzemplarzy, podjęcie próby wyjaśnienia do kogo mogły one należeć, określenie ich proweniencji, a także przybliżenie okoliczności ich złożenia oraz czasu i miejsca ich znalezienia. Na depozyt składają się cztery łyżeczki (ryc. 2), dwie łyżki i dwa widelce (ryc. 4), używane podczas spożywania dań głównych oraz trzy kubki (ryc. 7). Te ostatnie to najprawdopodobniej naczynia kiduszowe przeznaczone na czerwone wino, używane przez Żydów do celów rytualnych, z okazji szabatu i świąt; nad takim wypełnionym winem naczyniem odmawiano modlitwę zwaną Kid(d)usz. Większość analizowanych wyrobów różni się pod względem wielkości oraz kształtu. Najbardziej podobne są trzy spośród łyżeczek, które przypuszczalnie stanowiły niegdyś elementy jednego kompletu. Dziewięć przedmiotów opatrzonych jest sygnaturami, w tym cztery dodatkowo monogramami (ryc. 5). Na tej podstawie można w przybliżeniu określić miejsce oraz czas ich produkcji. Wyroby te wykonane zostały przez odlewanie, ze srebra lub srebrzonego stopu metali zwanego nowym srebrem. Na każdym przedmiocie z nieszlachetnego materiału warstwa srebra uległa częściowemu starciu. Większość sztućców jest gładkich, o poprawnych proporcjach i niewyszukanym fasonie. Efektownie zdobionych jest pięć przedmiotów: jedna łyżeczka z platerowanego mosiądzu (ryc. 2:4), jedna z łyżek ze srebra (ryc. 4:1) oraz trzy kubki srebrne, w tym dwa pozłacane (ryc. 7:1; 7:3; 7:5). Opisywane ruchomości to zarówno wyroby powszechnego, codziennego użytku, produkcji seryjnej, jak i reprezentujące wyższy poziom techniczny, staranniej wykonane, w tym zapewne przeznaczone do domowego kultu religijnego. Siedem analizowanych, cechowanych wyrobów posiada znaki probierni warszawskiej. Są to produkty funkcjonujących tu zakładów, przy czym pięć to dzieła uznanych firm: Frageta, Norblina oraz Utrackiego. W dwóch innych przypadkach, tj. jednej łyżeczki z mosiądzu, platerowanej oraz jednego widelca z alpaki nie sprecyzowano, w której wytwórni zostały one wykonane. Dotyczy to także dwóch niesygnowanych sztućców z materiału nieszlachetnego. Dwa kubki pochodzą zapewne z warsztatów złotniczych w Rosji, z czego jeden z Moskwy, a drugi z Kijowa. To wyroby najbardziej wartościowe, ze złoconego srebra, najbardziej okazałe. Zabytki pozyskano w 2009 r. w Płocku, podczas badań archeologicznych o charakterze ratowniczym, w kwartale zabudowy między dzisiejszymi ulicami Bielską, Kwiatka i Sienkiewicza (ryc. 9). Obecnie to część Śródmieścia Płocka, historycznie zaś fragment Przedmieścia Bielskiego, położonego na północ od miasta lokacyjnego, za Bramą Bielską (ryc. 10). Depozyt znaleziono podczas oczyszczania reliktów oficyny, na działce przy ulicy Kwiatka 40 (dawna Szeroka 40) (ryc. 11). Umieszczony był w piwnicy, pod tynkiem, pierwotnie w tkaninie, z której zachowały się tylko strzępy. Oficynę tę zbudowano prawdopodobnie przed 1845 r. Przetrwała okres obu wojen i istniała do 1988 r., gdy została zburzona. W okresie od 1814 do 1941 r. parcela, na której odkryto depozyt, powstające na niej z zabudowania oraz prowadzona działalność gospodarcza znalazły się w rękach przedstawicieli wyznania mojżeszowego. W latach 1812-1862 posesja ta znajdowała się w Rewirze Żydowskim, tj. w utworzonej wtedy, odrębnej części miasta przeznaczonej dla starozakonnych. W czasie II wojny światowej, od 15 IX 1940 do 1 III 1941 r. włączono ją do wyznaczonego wtedy w Płocku getta o charakterze otwartym. Na dwóch zabytkach ze srebra – łyżce i kubku znajdują się daty roczne: 1873 i 1896. Oznaczają one czas wybicia znaku probierczego, a zarazem przybliżony czas wykonania wyrobów. Ta druga wskazuje też terminus post quem złożenia depozytu. Na podstawie zebranych danych dotyczących też pozostałych przedmiotów można stwierdzić, że wyprodukowano je mniej więcej pomiędzy rokiem 1850 a 1915. Być może zatem stanowią zbiór przedmiotów gromadzonych w miarę potrzeb i możliwości przez lata, użytkowanych przez niejedno pokolenie. Wyroby te przedstawiały określoną, choć zróżnicowaną wartość materialną. Najprawdopodobniej jako przedmioty cenne, lecz nawet bardziej z uwagi na ich wartość sentymentalną, zostały celowo ukryte w czasie zagrożenia, przypuszczalnie podczas II wojny światowej, pomiędzy rokiem 1939 a 1941. Osoba, która schowała te wyroby, nie odnalazła ich już później. Nietknięte leżały w skrytce w budynku funkcjonującym w latach 1941-1988. Natomiast po rozbiórce oficyny przetrwały w ziemi do 2009 r. Pozostały więc w schowku prawdopodobnie przez około 70 lat.

Pobrania

Download data is not yet available.

Bibliografia

Adamska Barbara. 1990. Srebra w zbiorach Muzeum Okręgowego w Rzeszowie, Rzeszów

Bartoszewicz Henryk. 2006. Projekty rewirów dla ludności żydowskiej w miastach mazowieckich 1807-1830, Rocznik Mazowiecki 18, 104-120

Bendowska Magdalena. 2008-2018. Lulaw. In: Polski Słownik Judaistyczny, Warszawa, http://www.jhi.pl/psj/lulaw (dostęp 09.01.2018 r.)

Bendowska Magdalena, Borzymińska Zofia, Żebrowski Rafał. Etrog. In: Polski Słownik Judaistyczny, Warszawa, http://www.jhi.pl/psj/etrog (dostęp 09.01.2018 r.)

Bergman Eleonora. 1999. Ludność żydowska w miasteczkach Mazowsza w XIX i XX w. In: A. Stawarz (ed.), Mazowieckie miasteczka na przestrzeni wieków. Wybrane zagadnienia rozwoju gospodarczego, społecznego i kulturowego, Warszawa, 82-101

Bis Magdalena, Bis Wojciech. 2011. Wyniki badań archeologicznych na stanowisku «Złoty Róg» w Płocku w 2009 r. Warszawa, (Maszynopis w archiwum Miejskiego Konserwatora Zabytków w Płocku)

Bobrow Ryszard. 1996. Cechowanie sreber warszawskich w XVIII-XX wieku. In: Z. Samusik-Zaremba (oprac.), Warszawskie srebra i platery w zbiorach Muzeum Mazowieckiego w Płocku, Płock, 23-26

Bobrow Ryszard (oprac.). 1997a. Srebra warszawskie 1851-1939. Część pierwsza: srebra ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie, Warszawa

Bobrow Ryszard (oprac.). 1997b. Srebra warszawskie 1851-1939. Część druga: srebra ze zbiorów muzeów polskich kościelnych i prywatnych, Warszawa

Borzymińska Zofia, Żebrowski Rafał (oprac.). 2003. Polski Słownik Judaistyczny. Dzieje, kultura, religia, ludzie 1, Warszawa

Czajkowska Barbara (ed.). 2017. Złotnictwo lubelskie ze zbiorów muzealnych i kolekcji prywatnych. Katalog wystawy, Lublin

Gołembnik Andrzej (ed.). 2011. Płock wczesnośredniowieczny. Origines Polonorum 4, Warszawa

Gradowski Michał. 1980. Dawne złotnictwo technika i terminologia, Warszawa

Gradowski Michał. 1994. Znaki na srebrze. Znaki miejskie i państwowe używane na terenie Polski w obecnych jej granicach, Warszawa

Kowalska-Glikman Stefania. 1978a. Norblin Aleksander Jan Konstanty. In: S. Kieniewicz (ed.), Polski Słownik Biograficzny 23, Wrocław, 182-183

Kowalska-Glikman Stefania. 1978b. Norblin Wincenty Konstanty. In: S. Kieniewicz (ed.), Polski Słownik Biograficzny 23, Wrocław, 185

Kowecka Elżbieta. 1998. Sprzedać! Kupić! Sklepy warszawskie z artykułami domowymi 1830-1870, Warszawa

Lileyko Halina. 1979. Srebra warszawskie w zbiorach Muzeum Historycznego m.st. Warszawy, Warszawa

Lileyko Halina. 1996. Wstęp. In: Z. Samusik-Zaremba (oprac.), Warszawskie srebra i platery w zbiorach Muzeum Mazowieckiego w Płocku, Płock, 7-21

Martyna Ewa (oprac.). 1993. Judaica w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie, Warszawa

Milewska Marta. 2012. Problem ochrony zdrowia na Mazowszu w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku. In: J. Szczepański (ed.), Dzieje Mazowsza 3: lata 1795-1918, Pułtusk, 535-563

Nelkenowa Stanisława. 1948. Fraget Józef. In: W. Konopczyński (ed.), Polski Słownik Biograficzny 7, Kraków, 74

Nowak Gabriela. 2015. Żydzi płoccy. Album pamięci, Płock

Nowowiejski Antoni Julian. 1991. Płock. Monografia historyczna, napisana podczas wojny wszechświatowej, poprawiona i uzupełniona w roku 1930, Katowice (Reprint)

Paprocka Joanna. 1992. Srebra i platery firmy Józef Fraget, Warszawa

Paprocka-Gajek Joanna. 2010. Platery warszawskie. Katalogi i cenniki firmowe, Warszawa

Paprocka-Gajek Joanna. 2012a. Platerowana zastawa stołowa na terenach ziem polskich zaboru rosyjskiego w XIX i na początku XX wieku. Producenci i oferta. In: J. Kamień (ed.), Historia naturalna jedzenia. Między antykiem a XIX wiekiem, Gdańsk, 374-382

Paprocka-Gajek Joanna. 2012b. Wyroby. In: K. Wittels (ed.), Fabryka Norblina. Opowieść o niezwykłej fabryce, Warszawa, 107-181

Paprocka-Gajek Joanna. 2015. Platery warszawskie w latach 1822-1914. Asortyment, odbiorca i obyczaj, Warszawa

Piechotkowie Maria i Kazimierz. 1991. Dzielnice żydowskie w strukturze przestrzennej miast polskich. In: A. Link-Lenczowski (ed.), T. Polański (współpr.), Żydzi w dawnej Rzeczypospolitej, Wrocław-Warszawa-Kraków, 306-320

Piechotkowie Maria i Kazimierz. 2004. Oppidum Judaeorum. Żydzi w przestrzeni miejskiej dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa

Piwocka Elżbieta (oprac.). 1991. Dyskretny urok platerów warszawskich. Wystawa platerów ze zbiorów Muzeum Historycznego m.st. Warszawy, Siedlce

Postnikova-Losieva Marina Michajlovna. 1974. Russkoie iuvelirnoie iskusstvo, iego centry i mastera XVI-XIX ww., Moskva

Przedpełski Jan. 1991. Żydzi w Płocku podczas okupacji (do czasu wysiedlenia), Notatki Płockie 36/2-147, 32-39

Przedpełski Jan. 1999. Żydzi płoccy w okresie okupacji niemieckiej, Płocki Rocznik Historyczno-Archiwalny 5, 83-105

Przedpełski Jan. 2006. Zagłada Żydów płockich, In: M. Krajewski (ed.), Dzieje Płocka 2: Dzieje miasta w latach 1793-1945, Płock, 863-892

Pustuła Zbigniew. 1978. Norblin Stanisław Ignacy. In: S. Kieniewicz (ed.), Polski Słownik Biograficzny 23, Wrocław, 183

Rejduch-Samkowa Irena, Samek Jan. 2001. Dawna sztuka żydowska w Polsce, Warszawa

Samusik-Zaremba Zofia. (oprac.). 1996. Warszawskie srebra i platery w zbiorach Muzeum Mazowieckiego w Płocku, Płock

Sieramska Magdalena. 2008-2018a. Balsaminka. In: Polski Słownik Judaistyczny, Warszawa, http://www.jhi.pl/psj/balsaminka (dostęp 09.01.2018 r.)

Sieramska Magdalena. 2008-2018b. Chanukowy świecznik. In: Polski Słownik Judaistyczny, Warszawa, http://www.jhi.pl/psj/chanukowy_swiecznik (dostęp 09.01.2018 r.)

Sieramska Magdalena. 2008-2018c. Kiduszowe pucharki. In: Polski Słownik Judaistyczny, Warszawa, http://www.jhi.pl/psj/kiduszowe_pucharki (dostęp 01.10.2017 r.)

Tokarski Jan (ed.). 1980. Słownik Wyrazów Obcych PWN, Warszawa

Stogowska Anna Maria. 1998. Opis topograficzny i statystyczno-historyczny miasta gubernialnego Płocka z 1860 r., Płocki Rocznik Historyczno-Archiwalny 4, 63-112

Stogowska Anna Maria. 2006. Życie społeczno-gospodarcze Płocka w latach 1793-1918. In: M. Krajewski (ed.), Dzieje Płocka 2: Dzieje miasta w latach 1793-1945, Płock, 137-197

Szacherska Stella Maria. 1986. Racław Paweł. In: S. Kieniewicz (ed.), Polski Słownik Biograficzny 29, Wrocław, 605-607

Szacherska Stella Maria (ed.). 1987. Zbiór dokumentów i listów miasta Płocka 2: 1495-1586, Warszawa

Szczepański Janusz. 2009. Żydowscy mieszkańcy Mazowsza w okresie międzywojennym, Rocznik Mazowiecki 21, 127-139

Szczepański Janusz. 2005. Społeczność żydowska Mazowsza w XIX-XX wieku, Pułtusk

Tomaszewski Jerzy, Żbikowski Andrzej (eds.). 2001. Żydzi w Polsce. Dzieje i kultura. Leksykon, Warszawa

Wielka Encyklopedia Gutenberga. 1929-1938. Wielka Ilustrowana Encyklopedia Powszechna Wydawnictwa «Gutenberga» 11, Kraków

Zaremba Dorota. 2011. Dzieje «Złotego Rogu». In: M. Bis, W. Bis. Wyniki badań archeologicznych na stanowisku «Złoty Róg» w Płocku w 2009 r., Warszawa, 103-135, (Maszynopis w archiwum Miejskiego Konserwatora Zabytków w Płocku)

Żebrowski Rafał. 2008-2017. Rewiry żydowskie. In: Polski Słownik Judaistyczny, Warszawa, http://www.jhi.pl/psj/rewiry_zydowskie (dostęp 19.03.2017 r.)

Żuławnik Mariusz. 2002. Żydzi płoccy w XVI i XVII wieku, Notatki Płockie 2/191, 3-7

Pobrania

Opublikowane

2018-01-01

Jak cytować

Bis, M. (2018). Depozyt przedmiotów metalowych z posesji przy ulicy Szerokiej w Płocku (z ok. połowy XIX–początku XX w.). Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, 66(1), 75–97. Pobrano z https://journals.iaepan.pl/khkm/article/view/993

Numer

Dział

Studia i materiały