Cegielnie miejskie w Koronie od połowy XVI do połowy XVII w.

Izabela Brzostowska; Franciszek Skibiński

Opublikowane: 2018-01-01

Tom 66 Nr 4 (2018)

Cegielnie miejskie w Koronie od połowy XVI do połowy XVII w.

Izabela Brzostowska , Franciszek Skibiński

Abstrakt

Tematem artykułu są cegielnie miejskie działające w miastach Rzeczypospolitej w drugiej połowie XVI w. i pierwszej połowie XVII w. Odgrywały one bardzo ważną rolę w rozwoju architektury i budownictwa, ponieważ ich wyroby - cegły, dachówki i ceramiczne flizy podłogowe były podstawowym materiałem budowlanym w architekturze monumentalnej i w budownictwie miejskim. Warsztaty te były zarazem istotną częścią ekonomii miast, stanowiąc jedno ze źródeł ich dochodu. W tekście omówiono wybrane zagadnienia dotyczące organizacji cegielni, w tym procesu wytwarzania ceramicznego materiału budowlanego, zatrudnienia, urządzeń i budynków cegielni, używanych narzędzi i zaopatrzenia w surowce. Na podstawie dostępnych danych przedstawiono również skalę produkcji cegielni miejskich, a także wskazano odbiorców zaopatrujących się w tych warsztatach. Przedstawiono także, na wybranych przykładach, koszty prowadzenia cegielni i zarysowano problem ich dochodowości. Duże i trwałe warsztaty ceglarskie miały rozbudowaną infrastrukturę: piec (zazwyczaj zapewne obudowany), szopy cegielne i na drewno, a także zabudowania dla pracowników, zwłaszcza strycharza. Pracami kierował strycharz będący rzemieślnikiem, a zarazem przedsiębiorcą kierującym całym procesem produkcyjnym, łącznie z wypalaniem. Oprócz niego w cegielni zatrudnieni byli pomocnicy strycharscy oraz niewykwalifikowani robotnicy. W cegielniach pracowali także rzemieślnicy budujący i naprawiający zabudowania oraz dostarczający narzędzi, w tym murarze, cieśle, kowale, stolarze, a nawet grabarze, dzięki czemu stanowiły ważne ogniowo miejskiej gospodarki. Skala produkcji poszczególnych cegielni była różna. Duże cegielnie wytwarzały ok. 200.000 sztuk cegieł rocznie. Cegielnie takie istniały z pewnością w Krakowie, Kazimierzu, Lwowie i Gdańsku, a być może też w innych miastach, np. w Elblągu. W niektórych miastach, np. we Lwowie i w Elblągu, działały nawet trzy takie warsztaty. W miastach pruskich, zwłaszcza w Gdańsku, ceramiczny materiał budowlany był też sprowadzany z zagranicy drogą morską. Cegielnie miejskie dostarczały materiału na potrzeby publicznych przedsięwzięć budowlanych w miastach oraz mieszkańców. Zaopatrywali się w nich też inni odbiorcy, w tym szlachta, instytucje kościelne, a nawet dwór królewski. Warsztaty mogły też być dzierżawione na czas realizacji dużych inwestycji, jak miało to miejsce we Lwowie w czasie budowy kościoła i klasztoru bernardynów. Cegielnie miejskie stanowiły więc istotne ogniwo przemysłu budowlanego w Rzeczpospolitej, o znaczeniu wykraczającym poza same miasta.

Słowa kluczowe:

cegielnie, cegła, budownictwo, Rzeczpospolita Obojga Narodów, XVI w., XVII w.

Pobierz pliki

pdf

Zasady cytowania

Brzostowska, I., & Skibiński, F. (2018). Cegielnie miejskie w Koronie od połowy XVI do połowy XVII w. Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, 66(4), 449–474. Pobrano z https://journals.iaepan.pl/khkm/article/view/1028

Cited by / Share

Licencja

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.

Bibliografia

Adamczyk Władysław. 1939. Gospodarka finansowa Lublina w latach 1569–1580, Lublin.
Google Scholar

Arntz W. J. A. 1947. Export van Nederlandsche baksteen in vroegere eeuwen, „Economisch-Historisch Jaarboek”, t. 23, s. 57–133.
Google Scholar

Arszyński Marian. 1970. Technika i organizacja budownictwa ceglanego w Prusach w końcu XIV i w I poł. XV wieku, [w:] Studia do dziejów rzemiosła i przemysłu, t. 9, red. Z. Kamieńska, Wrocław, s. 7–139.
Google Scholar

Arszyński Marian. 1989. Das Bauwesen im Wirtschaftssystem des Deutschen Ordens in Preusen, [w:] Zur Wirtschaftsentwicklung des Deutschen Ordens im Mittelalter, red. U. Arnold, Marburg, s. 163–179.
Google Scholar

Arszyński Marian. 2016. Organizacja i technika średniowiecznego budownictwa ceglanego w Prusach w kontekście europejskim, Malbork.
Google Scholar

Atlas. 2014. Ukrainian Historic Towns Atlas, vol. 1. Lviv, wyd. M. Kapral, Lviv.
Google Scholar

Baranowski Ignacy Tadeusz. 1919. Przemysł polski w XVI wieku, Warszawa.
Google Scholar

Barclay John. 2013. Icon Animorum or the Mirror of Minds, wyd. M. Riley, Leuven.
Google Scholar

Bartetzky Arnold. 2000. Das Grosse Zeughaus in Danzig. Baugeschichte. Architekturgeschichtliche Stellung. Reprasentative Funktion, Stuttgart.
Google Scholar

Binding Gunther. 1993. Baubetrieb in Mittelalter, Darmstadt.
Google Scholar

Bogucka Maria. 1961. Cegielnia gdańska w XVI w., [w:] Studia do dziejów rzemiosła i przemysłu, t. 1, red. Z. Kamieńska, Wrocław, s. 125–140.
Google Scholar

Bukal Grzegorz. 2012. Fortyfikacje Gdańska i ujścia Wisły 1454–1793. Studium z dziejów nowożytnej architektury militarnej, Sopot.
Google Scholar

Burszta Józef. 1954. Budownictwo wiejskie w kluczu runowskim pod Nakłem w 1 połowie XVII wieku, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. II, nr 1–2, s. 104–139.
Google Scholar

Cackowski Stefan. 1994. Życie gospodarcze, [w:] Historia Torunia, II/2, W czasach renesansu, reformacji i wczesnego baroku (1548–1660), red. M. Biskup, Toruń, 47–92.
Google Scholar

Cuny Georg. 1910. Danzigs Kunst und Kultur in 16. und 17. Jahrhundert, Frankfurt am Main.
Google Scholar

Dybaś Bogusław. 1995. Henryka Strobanda projekt organizacji „fabryki wałów” (walgebewde) w Toruniu w końcu XVI w., „Studia i Materiały do Historii Wojskowości”, R. 37, s. 17–30.
Google Scholar

Dybaś Bogusław. 1998. Fortece Rzeczpospolitej. Studium z dziejów budowy fortyfikacji stałych w państwie polsko-litewskim w XVII wieku, Toruń.
Google Scholar

Foltz Max. 1912. Geschichte des Danziger Stadthaushalt, Danzig.
Google Scholar

Frazik Józef T. 1974. Sztuka ziemi przemyskiej i sanockiej około roku 1600. Uwagi o wykonawcach, [w:] Sztuka około 1600, red. T. Hrankowska, Warszawa, s. 201–224.
Google Scholar

Frazik Józef T. 2004. Ratusz w Przemyślu w świetle źródeł, [w:] Sztuka Przemyśla i ziemi przemyskiej. Zbiór studiów, red. M. Dłutek, J. Kowalczyk, Przemyśl, s. 59–82.
Google Scholar

Gierszewski Stanisław. 1966. Struktura gospodarcza i funkcje rynkowe mniejszych miast województwa pomorskiego w XVI i XVII wieku, Gdańsk.
Google Scholar

Gębarowicz Mieczysław. 1957. Z dziejów przemysłu budowlanego XVI–XIX wieku, [w:] Księga ku czci Władysława Podlachy, red. W. Floryan, Wrocław, s. 143–159.
Google Scholar

Gębarowicz Mieczysław. 1962. Studia nad dziejami kultury artystycznej późnego renesansu w Polsce, Toruń.
Google Scholar

Goldthwaite Richard A. 1980. The Building of Renaissance Florence. An Economic and Social History, Baltimore–London.
Google Scholar

Groth Andrzej. 1996. Handel, [w:] Historia Elbląga. II/1. 1466–1626, red. A. Groth, Gdańsk, s. 42–69.
Google Scholar

Hahlweg Werner. 1982. Das Kriegswesen der Stadt Danzig, t. 1: Die Grundzüge der Danziger Wehrverfassung 1454–1793, Osnabrück.
Google Scholar

Hennrich Claudia. 2003. Mittelalterliche Ziegelbrenntechniken, [w:] Backsteintechnologien in Mittelalter und Neuzeit, red. E. Badstübner, D. Schumann, Berlin.
Google Scholar

Herbst Stanisław. 1933. Toruńskie cechy rzemieślnicze. Zarys przeszłości, Toruń.
Google Scholar

Hollestelle Johanna. 1961. „De steenbakkereij in de Nederlanden tot omstreeks 1560“, Proefschrift. Letteren, Utrecht.
Google Scholar

Inwentarz. 1927. Inwentarz dóbr biskupstwa chełmińskiego z r. 1614, z uwzględnieniem późniejszych do r. 1759 inwentarzy, wyd. A. Mańkowski, Toruń.
Google Scholar

Inwentarze. 1957. Inwentarze dóbr stołowych biskupstwa włocławskiego z XVII w., wyd. L. Żytkowicz, Toruń.
Google Scholar

Januszek Agnieszka. 2006. Rezydencja królewska w Niepołomicach w czasach panowania Zygmunta Augusta. 1548–1572, Lublin.
Google Scholar

Kapral Myron. 2008. Urzędnicy miasta Lwowa w XIII–XVIII wieku, Toruń.
Google Scholar

Kądziołka Jerzy. 1960. Finanse miasta Poznania 1501–1648, Poznań.
Google Scholar

Kerstan Eugen Gustav. 1925. Die Geschichte des Landkreises Elbing, Elbing.
Google Scholar

Keyser Erich. 1972. Die Baugeschichte der Stadt Danzig, Köln–Wien.
Google Scholar

Korotyński Władysław. 1909. Adama Jarzębskiego Gościniec, albo opisanie Warszawy, 1643 r., Warszawa.
Google Scholar

Kowalczyk Jerzy. 1962. Turobińsko-zamojski murator Jan Wolff oraz jego dzieła na Lubelszczyźnie, „Biuletyn Historii Sztuki”, R. 24, nr 1, s. 123–127.
Google Scholar

Kowalska Halina. 1964. Kampian (Campianus, Novicampianus) Marcin (ok. 1574–1629), [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. XI, z. 1, Wrocław–Warszawa–Kraków, s. 592–594.
Google Scholar

Krótka nauka. 1957. Krótka nauka budownicza dworów, pałaców i zamków podług nieba i zwyczaju polskiego, wyd. A. Miłobędzki, Wrocław.
Google Scholar

Gottfried Lengnich. 1900. Ius publicum civitatis Gedanensis, oder Der Stadt Danzig Verfassung und Rechte, nach der Originalhandschrift des Danziger Stadtsarchivs, wyd. O. Günther, Danzig.
Google Scholar

Leśniak Franciszek. 1999. Rzemieślnicy i kupcy w Krośnie (XVI — pierwsza połowa XVII wieku), Kraków.
Google Scholar

Liggeren. 1864. De Liggeren en andere historische archieven der Antwerpsche Sint Lucasgilde, Liggere 1453–1615, Volledige Rekeningen van 1585–1586 en 1588- 1589, Rekeningen van ontvangsten van 1616–1629, wyd. Ph.-F. Rombouts, Th. van Lerius, Antwerp–Den Haag.
Google Scholar

Lustracja. 1961. Lustracja dóbr królewskich województw malborskiego i chełmińskiego 1565, wyd. S. Hoszowski. Gdańsk.
Google Scholar

Lustracja. 1962. Lustracja województw malborskiego i chełmińskiego 1570, wyd. S. Hoszowski, Gdańsk.
Google Scholar

Lustracja. 1967. Lustracja województw Prus Królewskich 1624, z fragmentami lustracji 1615 roku, wyd. S. Hoszowski, Gdańsk.
Google Scholar

Łoziński Władysław. 1898. Sztuka lwowska x XVI i XVII wieku, Lwów.
Google Scholar

Maciakowska Zofia. 2011. Przepisy budowlane w wilkierzach gdańskich i ich wpływ na kształtowanie zabudowy w mieście od średniowiecza do końca XVIII w., [w:] Studia i materiały do dziejów domu gdańskiego, t. 2, red. E. Kizik, Gdańsk- Warszawa, s. 15–52.
Google Scholar

Maciejewski Tadeusz. 1997. Wilkierze miasta Torunia, Poznań.
Google Scholar

Mager Friedrich. 1960. Der Wald in Altpreussen als Wirtschaftsraum, Köln–Graz.
Google Scholar

Majewski Jan. 1957. Gospodarstwo folwarczne we wsiach miasta Poznania 1582–1644, Poznań.
Google Scholar

Mańkowski Tadeusz. 1946. Kaplica Boimów we Lwowie, „Prace Komisji Historii Sztuki”, t. 8, z. 2, s. 308–317.
Google Scholar

Mączyński Ryszard. 2013. Ekonomia zakonnego budowania w realiach Rzeczpospolitej XVII i XVIII w., [w:] Klasztor w gospodarce średniowiecznej i nowożytnej, red. M. Derwich, Wrocław, 513–552.
Google Scholar

Mikulski Krzysztof. 2010. Urzędnicy miejscy Elbląga w latach 1524–1772, Elbląg.
Google Scholar

Miłobędzki Adam. 1980. Architektura polska XVII wieku, Warszawa.
Google Scholar

Møller Nielsen Heidi Maria. 2007. Krogen/Kronborg in the 16th Century: The Transformation of a Medieval Danish Royal Castle into an Early Modern Fortress, Castella Maris Baltici, t. 8, red. A. Caune, Riga, s. 119–130.
Google Scholar

Najstarszy zbiór. 1936. Najstarszy zbiór przywilejów i wilkierzy miasta Krakowa, wyd. S. Estreicher, Kraków.
Google Scholar

Noga Zdzisław. 2003. Krakowska rada miejska w XVI wieku. Studium o elicie władzy, Kraków.
Google Scholar

Nowak Andrzej. 1977. Okres do połowy XVII w., [w:] Dzieje Kalisza, red. W. Rusiński, Poznań, s. 168–183.
Google Scholar

Obuchowska-Pysiowa Honorata. 1964. Handel wiślany w pierwszej połowie XVII wieku, Wrocław–Warszawa–Kraków.
Google Scholar

Opaliński Łukasz. 1959. Obrona Polski, [w:] Łukasz Opaliński, Wybór pism, wyd. S. Grzeszczuk, Wrocław.
Google Scholar

Ottenheym Konrad. 2013. Travelling Architects from the Low Countries and Their Patrons, [w:] The Low Countries at the Crossroads: Netherlandish Architecture as an Export Product in Early Modern Europe (1480–1680), red. K. de Jonge, K. Ottenheym, Turnhout, s. 54–88.
Google Scholar

Paszenda Jerzy. 1999. Fundacja prymasa Karnkowskiego dla jezuitów w Kaliszu, [w:] J. Paszenda, Budowle jezuickie w Polsce XVI–XVIII w., t. 1, Kraków, s. 101–138.
Google Scholar

Perlich Barbara. 2007. Mittelalterlicher Backsteinbau. Zur Frage nach der Herkunft der Backsteintechnik, Petersberg.
Google Scholar

Piątkowski Andrzej. 1972. Posiadłości ziemskie miasta Elbląga w XVII–XVIII wieku, Wrocław.
Google Scholar

Polaszewski Leon. 1976. Własność feudalna w województwie kaliskim w XVI w., Poznań.
Google Scholar

Praetorius Karl Gotthelf. 1832. Beschreibung der Stadt Thorn und ihres Gebiets, Culm.
Google Scholar

Rachwał Stanisław. 1930. Jan Alnpek i jego Opis miasta Lwowa z początku XVII wieku, Lwów.
Google Scholar

Rożek Michał. 1977. Mecenat artystyczny mieszczaństwa krakowskiego w XVII w., Kraków.
Google Scholar

Starzyński Maciej. 2010. Krakowska rada miejska w średniowieczu, Kraków.
Google Scholar

Szczygieł Ryszard. 1980. Ruch budowlany w Zamościu w XVII wieku, [w:] Zamość. Miasto idealne. Studia z dziejów rozwoju przestrzennego i architektury, red. J. Kowalczyk, Lublin, s. 103–119.
Google Scholar

Szymański Andrzej. 2015. Rzemiosło i przemysł miejski w Wielkopolsce w drugiej połowie XVIII wieku, Poznań–Pleszew.
Google Scholar

Tomkiewicz Władysław. 1975. Dolabella (Dolobella, Dolibella, Della Bella) Tomaso, [w:] Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających. Malarze. Rzeźbiarze. Graficy, t. 2, red. J. Maurin-Białostocka, Wrocław, s. 72–77.
Google Scholar

Toruń. 1998. Toruń i miasta Ziemi Chełmińskiej na rysunkach Jerzego Fryderyka Steinera z pierwszej połowy XVIII w. (tzw. Album Steinera), red. M. Arszyński, Toruń.
Google Scholar

Wanscher Vilhelm. 1939. Kronborgs historie, Copenhagen.
Google Scholar

Wilkierze. 1968. Wilkierze poznańskie, t. 2: Handel, rzemiosło i rolnictwo, wyd. W. Maisel, Wrocław–Warszawa–Kraków.
Google Scholar

Wilkierze. 1969. Wilkierze poznańskie. t. 3: Organizacja cechowa, wyd. W. Maisel, Wrocław–Warszawa–Kraków.
Google Scholar

Wrede Marek. 2013. Rozbudowa Zamku Królewskiego w Warszawie przez Zygmunta III, Warszawa.
Google Scholar

Wyrobisz Andrzej. 1961. Średniowieczne cegielnie w większych ośrodkach miejskich w Polsce, Studia z dziejów rzemiosła i przemysłu, t. 1, red. Z. Kamieńska, Wrocław, s. 55–82.
Google Scholar

Wyrobisz Andrzej. 1972. Próby znormalizowania wymiarów ceramiki budowlanej w Polsce w XVI wieku, „Kwartalnik Historii Kultury materialnej”, R. XX, nr 1, s. 62–70.
Google Scholar

Wyrobisz Andrzej. 1978. Przetwórstwo surowców mineralnych i organicznych, [w:] Historia kultury materialnej Polski w zarysie, t. 3 : Od XVI do połowy XVII w., red. A. Keckowa, D. Molenda, Wrocław, s. 145–205.
Google Scholar

Wyrozumski Jerzy. 1984. U początków prawa budowlanego w Polsce, „Przegląd Historyczny”, R. 75, z. 3, s. 543–549.
Google Scholar

Zieliński Marek G. 2007. Chełmno. Civitas totius Prussiae metropolis XVI–XVIII w., Bydgoszcz.
Google Scholar

Zubyk Roman. 1930. Gospodarka finansowa miasta Lwowa w latach 1624–1635, Lwów.
Google Scholar

Źródła. 1959. Źródła do dziejów ekonomii malborskiej, t. 1, wyd. W. Hejnosz, Toruń.
Google Scholar

Źródła. 1960. Źródła do dziejów ekonomii malborskiej, t. 2, wyd. W. Hejnosz, J. Gronowski, Toruń.
Google Scholar

Żemigała Maria. 2008. Cegła w budownictwie wielkopolskim w średniowieczu, Warszawa.
Google Scholar

Izabela Brzostowska

kwartalnik@iaepan.edu.pl

Afiliacja:

Wydział Sztuk Pięknych, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, ul. Sienkiewicza 30/32, 87-100 Toruń, Poland

Franciszek Skibiński

https://orcid.org/0000-0002-5084-9745

Afiliacja:

Wydział Sztuk Pięknych, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, ul. Sienkiewicza 30/32, 87-100 Toruń, Poland