Jak uczynić płeć piękną? Środki pielęgnacyjne według Marcina z Urzędowa
DOI:
https://doi.org/10.23858/KHKM71.2023.2.001Słowa kluczowe:
Marcin z Urzędowa, Herbarz polski, zielnik drukowany, środki pielęgnacyjne, kultura renesansuAbstrakt
Artykuł dotyczy środków pielęgnacyjnych opisanych przez Marcina z Urzędowa w Herbarzu polskim z 1595 r. Składa się on z opisów 549 gatunków roślin oraz środków leczniczych pochodzenia mineralnego i zwierzęcego. Analiza jego treści pozwoliła na identyfikację 68 opisów zawierających porady w zakresie dbania o higienę ciała, a zwłaszcza twarzy. Zostały one usystematyzowane pod względem dolegliwości i potrzeb pielęgnacyjnych, wśród których najważniejsze dotyczą rozjaśnienia skóry, pozbywania się piegów, zmarszczek, blizn, opalenizny oraz barwienia włosów i brwi, a także upiększenia twarzy. Umożliwiło to rozpoznanie wyznawanego przez Marcina ideału piękna i zarysowanie inspiracji kulturowych autora sięgających do wzorców estetycznych obowiązujących wśród elit włoskiego renesansu.
Pobrania
Bibliografia
Acta graduum. 1971. Acta graduum academicorum Gymnasii Patavini, 3, 3 Ab anno 1538 ad annum 1550, red. E. Martellozzo Forin, Padova.
Bela Zbigniew. 2002. Uniwersytecka kariera Marcina z Urzędowa, „Farmacja Polska”, 58, 24, s. 1135–1146.
Bolewski Andrzej, Manecki Andrzej. 1993. Mineralogia szczegółowa, Warszawa.
Burckhardt Jakub. 1961. Kultura Odrodzenia we Włoszech. Próba ujęcia, Warszawa.
Burdzy Dominika. 2012. Szesnastowieczny Sandomierz. Kościół i miasto, Kielce.
Bywalec Agnieszka. 2015. Lice czystą wodą i ręce umyj, czystym ręcznikiem otrzyj — pierwsze poradniki medyczne w Rzeczpospolitej Obojga Narodów, [w:] Czystość i brud. Higiena nowożytna (XV–XVIII w.), red. W. Korpalska, W. Ślusarczyk, Bydgoszcz, s. 187–198.
Bywalec Agnieszka. 2017. Medykamenty i środki pielęgnacyjne pochodzenia zwierzęcego stosowane w polskim lecznictwie od XVI do XVIII wieku, [w:] Zwierzęta w historii, literaturze i sztuce Europy, red. S. Konarska-Zimnicka, L. Kostuch, B. Wojciechowska, Kielce, s. 275–287.
Cegielska Marta. 1996. Płeć, [w:] Słownik polszczyzny XVI wieku, 24: Pi–Pniowy, red. F. Pepłowski, L. Woronczakowa, K. Wilczewska, Warszawa, s. 406, https://kpbc.umk.pl/dlibra/publication/18633/edition/34026/content (dostęp 17.06.2022).
Chłędowska Krystyna. 1979. Ług, [w:] Słownik polszczyzny XVI wieku, 12: L–Łżywy, red. H. Górska, L. Woronczakowa, Wrocław, s. 606–607, https://kpbc.umk.pl/dlibra/publication/18621/edition/29933/content (dostęp 17.06.2022).
Ciosmak Małgorzata Anna. 2008. 10 stycznia 1538 roku w Padwie, „Głos Ziemi Urzędowskiej”, s. 31–32.
Czerwiakowski Ignacy Rafał. 1863. Opisanie roślin dwulistniowych lékarskich i przemysłowych, Botanika szczególna, 6, Kraków, https://kpbc.umk.pl/dlibra/publication/30339/edition/39565/content (dostęp 17.06.2022).
Ćwikliński Ludwik. 1893. Klemens Janicki. Poeta uwieńczony (1516–1543), Kraków.
Danel Dariusz, Pawłowski Bogusław. 2018. Biologiczne znaczenie atrakcyjności twarzy, [w:] Biologia atrakcyjności człowieka, red. B. Pawłowski, Warszawa, s. 166–205.
Dolce Lodovico. 1557. Dialogo della pittura, intitolato l’Aretino, Venetia, https://openmlol.it/media/lodovico-dolce/dialogo-della-pittvra/275464 (dostęp 17.06.2022).
Dziadowicz-Jezioro Danuta. 2016. Ruso, [w:] Słownik polszczyzny XVI wieku, 37: Rozum–Rżysko, red. K. Wilczewska i in., Warszawa, s. 145, https://kpbc.umk.pl/dlibra/publication/211500/edition/211044/content (dostęp 17.06.2022).
Dziechcińska Hanna. 1996. Ciało, strój, gest w czasach renesansu i baroku, Warszawa.
Eldridge Lisa. 2017. Face paint. Historia makijażu, Kraków.
Falimirz Stefan. 1534. O ziołach i o mocy ich, Kraków, https://www.dbc.wroc.pl/dlibra/publication/2167/edition/2228/content (dostęp 17.06.2022).
Firenzuola Agnolo. 1552. Dialogo delle Bellezze delle donne, Venetia, https://archive.org/details/dialogodellebell00fire/mode/2up (dostęp 17.06.2022).
Furmanowa Mirosława, Michalska Zofia, Parczewski Andrzej, Zarębska Irena. 1959. Lecznictwo renesansowe w Polsce na podstawie Herbarza Marcina z Urzędowa, „Studia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej”, B, Historia nauk biologicznych i medycznych, 2, s. 233–313.
Glinka Ryszard, Glinka Marzena. 2008. Receptura kosmetyczna z elementami kosmetologii, 1, Łódź.
Hajdukiewicz Leszek. 1974. Marcin z Urzędowa, [w:] Polski słownik biograficzny, 19, 4, red. E. Rostworowski, Wrocław, s. 575–577.
Jędrzejko Krzysztof, Kowalczyk Bożena, Żbikowska-Bacler Barbara. 2012. Rośliny kosmetyczne, Katowice, https://dysk.sum.edu.pl/s/koARJWGcXnGJnio (dostęp 17.06.2022).
Justyniarska-Chojak Katarzyna. 2017. „O rzeczach żywych ku lekarstwam służących” — zwierzęta w polskich poradnikach medycznych z XVI wieku, [w:] Zwierzęta w historii, literaturze i sztuce Europy, red. S. Konarska-Zimnicka, L. Kostuch, B. Wojciechowska, Kielce, s. 257–273.
Konarska-Zimnicka Sylwia. 2011. Herbaria in 16th and Early 17th Century Poland. Survey of Sources, [w:] Human, Health, Environment. Psychosocial Factors and Historical Background, red. A. Anczyk, Sosnowiec, s. 161–188.
Konarska-Zimnicka Sylwia. 2013. Porady gospodarcze w Herbarzu polskim Marcina z Urzędowa, [w:] Rycerze, wędrowcy, kacerze. Studia z historii średniowiecznej i wczesnonowożytnej Europy Środkowej, red. B. Wojciechowska, W. Kowalski, Kielce, s. 467–477.
Konarska-Zimnicka Sylwia. 2018. „Wenus panią roku, Mars towarzyszem...”. Astrologia w Krakowie XV i początku XVI wieku, Kielce.
Kottówna Aniela. 1982. Mirabolan, [w:] Słownik polszczyzny XVI wieku, 14: Miejsce–Monument, red. K. Wilczewska, M. Karpluk, Wrocław, s. 296–297, https://kpbc.umk.pl/dlibra/publication/18623/edition/29955/content (dostęp 17.06.2022).
Kowalczyk Daria. 2017. Kontakty Pietra Bemba z Polakami, „Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis”, Studia Historicolitteraria, 17, s. 17–25, https://doi.org/10.24917/20811853.17.2
Lamer-Zarawska Eliza, Niedworok Jan. 2014. Fitoterapia. Terapeutyczne zastosowanie surowców zielarskich i ich składników, [w:] Fitoterapia i leki roślinne, red. E. Lamer-Zarawska, B. Kowal-Gierczak, J. Niedworok, Warszawa, s. 107–449.
Lanoë Catherine. 2002. La céruse dans la fabrication des cosmétiques sous l’Ancien Régime (XVI e–XVIII e siècles), „Techniques & Culture”, 38, 1, s. 1–16, https://doi.org/10.4000/tc.224
Lanoë Catherine. 2007. L’invention de la peau. Les techniques de blanchiment du visage à l’époque moderne, XVI e–XVIII e siècle, „Communications”, 81, s. 107–120.
Łukaszewicz-Chantry Maria. 2014. Kobieta jako postać literacka w łacińskiej poezji renesansu. Italia i Polska, Wrocław, https://www.repozytorium.uni.wroc.pl/dlibra/publication/144101/edition/133607/content (dostęp 17.06.2022).
Marcin z Urzędowa. 1595. Herbarz polski, To iest o przyrodzeniv zioł y drzew rozmaitych […], Kraków, https://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/doccontent?id=100817 (dostęp 17.06.2022).
Miazek-Męczyńska Monika. 2017. Poetyckie reminiscencje Klemensa Janickiego z pobytu w Italii, „Symbolae Philologorum Posnaniensium Graecae et Latinae”, 27, 1, s. 131–142, https://pressto.amu.edu.pl/index.php/sppgl/article/view/9573/9238 (dostęp 17.06.2022).
Morsztyn Jan Andrzej (Morstin). 1998. Wybór poezji, oprac. W. Weintraub, Wrocław–Kraków.
Raubo Agnieszka. 2016. Medyczne aspekty teorii humoralnej na podstawie wybranych pozycji polskiego piśmiennictwa medycznego z XVI w., „Medycyna Nowożytna”, 22, 2, s. 47–86.
Rembieliński Robert, Kuźnicka Barbara. 1972. Historia farmacji, Warszawa.
Rostafiński Józef. 1888. Nasza literatura botaniczna XVI w. oraz jej autorowie lub tłomacze. Studyjum krytyczne, „Pamiętnik Akademii Umiejętności w Krakowie. Wydział Matematyczno-Przyrodniczy”, 14, s. 152–207, https://www.pbc.rzeszow.pl/dlibra/publication/11355/edition/10444/content?ref=desc (dostęp 17.06.2022).
Rostafiński Józef. 1893. Zielnik czarodziejski to jest zbiór przesądów o roślinach, Kraków, https://polona.pl/item/zielnik-czarodziejski-to-jest-zbior-przesadow-o-roslinach,MzA5NzEzMTg/6/#info:metadata (dostęp 17.06.2022).
Rostafiński Józef. 1900. Słownik polskich imion rodzajów oraz wyższych skupień roślin poprzedzony historyczną rozprawą o źródłach, Kraków, https://polona.pl/item/slownik-polskich-imion-rodzajow-oraz-wyzszych-skupien-roslin-poprzedzony-historyczna,ODk3NjM0NjA/8/#info:metadata (dostęp 17.06.2022).
Rzepińska Maria. 1989. Historia koloru w dziejach malarstwa europejskiego, 1, Warszawa.
Sammern Romana. 2015a. Red, White and Black: Colors of Beauty, Tints of Health and Cosmetic Materials in Early Modern English Art Writing, „Early Science and Medicine”, 20, s. 397–427.
Sammern Romana. 2015b. „Painting upon the Life”: Colour Knowledge and Colour Practice in English Art Writing and Cosmetic Treatises of the Sixteenth and Seventeenth Centuries, [w:] Colour Histories. Science, Art, and Technology in the 17th and 18th Centuries, red. M. Bushart, F. Steinle, Berlin–Boston, s. 179–198.
Semenzato Camillo. 1994. Blask renesansu. Sztuka europejska 1470–1512, Warszawa.
Seneta Włodzimierz, Dolatowski Jakub. 2008. Dendrologia, Warszawa.
Siennik Marcin. 1568. Herbarz to iest Ziół tutecznych, postronnych y zamorskich opisanie […], Kraków,
https://dbc.wroc.pl/dlibra/publication/9110/edition/8241/content (dostęp 17.06.2022).
Słownik staropolski. 1970–1973. Słownik staropolski, red. S. Urbańczyk, 6: P–Pożżenie, Wrocław, https://pjs.ijp.pan.pl/Sstp/t6.pdf (dostęp 17.06.2022).
Słownik staropolski. 1977–1981. Słownik staropolski, red. S. Urbańczyk, 8: Rozpróchnieć–Szyszki, Wrocław, https://pjs.ijp.pan.pl/Sstp/t8.pdf (dostęp 17.06.2022).
Słownik staropolski. 1982–1987. Słownik staropolski, red. S. Urbańczyk, 9: Ściadły–Używowanie, Wrocław, https://pjs.ijp.pan.pl/Sstp/t9.pdf (dostęp 17.06.2022).
Snook Edith. 2008. „The Beautifying Part of Physic”. Women’s Cosmetic Practices in Early Modern England, „Journal of Women’s History”, 20, 3, s. 10–33.
Spiczyński Hieronim. 1542. O Ziolach tutecznych y zamorskich y o moczy ich […], Kraków, https://www.dbc.wroc.pl/dlibra/doccontent?id=8256 (dostęp 17.06.2022)
Spólnik Anna. 1990. Nazwy polskich roślin do XVIII wieku, Wrocław.
Suchecka Anna. 2021. Kanonik sandomierski Marcin z Urzędowa i jego Herbarz polski w historiografii, „Studia Sandomierskie. Teologia-Filozofia-Historia”, 28, s. 5–26, https://doi.org/10.15633/sts.4178
Syreński Szymon. 1613. Zielnik […], Kraków, https://polona.pl/item/zielnik-herbarzem-z-iezykalacinskiego-zowia-to-iest-opisanie-wlasne-imion-ksztaltu,MzM1NDMyMw/3/#info:metadata (dostęp 17.06.2022).
Szostak Jan. 1979. Funkcja społeczna pierwszych zielników polskich, „Farmacja Polska”, 35, 4, s. 195–200.
Szostak Jan. 1980. Scientia de simpliciis w pierwszych zielnikach polskich, „Archiwum Historii Medycyny”, 43, 3, s. 265–287.
Szostak Jan. 2006. Farmakognozja, farmacja galenowa i aptekarstwo w renesansowych zielnikach polskich, Warszawa.
Szostak Jan. 2016. Vademecum lecznictwa domowego z roku 1563, Brzezia Łąka.
Vigarello Georges. 2011. Historia urody. Ciało i sztuka upiększania od renesansu do dziś, Warszawa.
Vigarello Georges. 2012. Historia czystości i brudu. Higiena ciała od czasów średniowiecza, Warszawa.
Wdowiak Lilianna. 2017. Piększydła propagowane w polskich herbarzach wydanych w XVI wieku, „Pomeranian Journal of Life Sciences”, 63, 3, s. 52–60, https://ojs.pum.edu.pl/pomjlifesci/article/view/288/232 (dostęp 17.06.2022).
Wdowiak Lilianna, Bielecka-Grzela Stanisława, Hebel Małgorzata. 2018. Ideały urody na przestrzeni dziejów, [w:] Zarys historii ozdabiania ciała, red. L. Wdowiak, Szczecin, s. 34–60.
Wojciechowska Beata. 2000. „O purgowaniu w ziołach, prochach i w korzeniu”, czyli o lekach i ich dozowaniu w Polsce w XV i XVI wieku, [w:] Człowiek i przyroda w średniowieczu i we wczesnym okresie nowożytnym, red. W. Iwańczak, K. Bracha, Warszawa, s. 195–206.
Wysocka Felicja. 1980. Polska terminologia lekarska do roku 1838, 1, Anatomia. Proste prymarne nazwy nie motywowane, Wrocław.
Zemanek Alicja. 1996. Z dziejów botaniki Renesansu — padewskie inspiracje polskich zielnikarzy, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki”, 41, 1, s. 31–58, https://bazhum.muzhp.pl/media//files/Kwartalnik_Historii_Nauki_i_Techniki/Kwartalnik_Historii_Nauki_i_Techniki-r1996-t41-n1/Kwartalnik_Historii_Nauki_i_Techniki-r1996-t41-n1-s31-58/Kwartalnik_Historii_Nauki_i_Techniki-r1996-t41-n1-s31-58.pdf (dostęp 17.06.2022).
Żaboklicki Krzysztof. 2002. Piotr Bembo i petrarkizm, [w:] Piotr Salwa, Krzysztof Żaboklicki, Średniowiecze, renesans, barok, Historia literatury włoskiej, 1, Warszawa, s. 252–257.
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Prawa autorskie (c) 2023 Kwartalnik Historii Kultury Materialnej
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.
