Od wspólnoty pamięci po oswajanie „resztek niemczyzny”. Pomniki i inne formy upamiętnienia poległych w I wojnie światowej na terenie zachodniej części Śląska Opolskiego

Mateusz Adamczyk; Kacper Rosner-Leszczyński

doi:10.23858/KHKM72.2024.1.001

Opublikowane: 2024-06-19

Tom 72 Nr 1 (2024)

Od wspólnoty pamięci po oswajanie „resztek niemczyzny”. Pomniki i inne formy upamiętnienia poległych w I wojnie światowej na terenie zachodniej części Śląska Opolskiego

Mateusz Adamczyk , Kacper Rosner-Leszczyński

Kwartalnik Historii Kultury Materialnej

Dział: Studia i materiały

https://doi.org/10.23858/KHKM72.2024.1.001

Abstrakt

W artykule podjęto temat pomników i innych miejsc pamięci na terenie zachodniej części Śląska Opolskiego poświęconych poległym w I wojnie światowej. Autorzy przeprowadzili badania terenowe oraz dokonali kwerendy w źródłach archiwalnych, kartograficznych, ikonograficznych oraz egodokumentach. W pracy przedstawiono różne formy komemoratywne oraz podano ich przykłady, a także wskazano na czynniki kształtujące przedwojenne i powojenne praktyki związane z tymi miejscami. Opisano także zmiany zachodzące w lokalnych społecznościach i ich stosunek do krajobrazu pamięci. Studium dopełnia katalog upamiętnień zidentyfikowanych w trakcie przeprowadzonych badań.

Słowa kluczowe:

pomniki, Kriegsdenkmäler, I wojna światowa, oswajanie, Śląsk

Pobierz pliki

pdf

Zasady cytowania

Adamczyk, M., & Rosner-Leszczyński, K. (2024). Od wspólnoty pamięci po oswajanie „resztek niemczyzny”. Pomniki i inne formy upamiętnienia poległych w I wojnie światowej na terenie zachodniej części Śląska Opolskiego. Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, 72(1), 3–38. https://doi.org/10.23858/KHKM72.2024.1.001

Cited by / Share

Licencja

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.

Bibliografia

Bau- und Kunstdenkmäler. 1939. Die Bau- und Kunstdenkmäler des Kreises Namslau, oprac. K. Degen i in., Breslau.
Google Scholar

Berlińska Danuta. 1997. Symbole trudnej historii Śląska Opolskiego, [w:] Wokół niemieckiego dziedzictwa kulturowego na Ziemiach Zachodnich i Północnych, red. Z. Mazur, Poznań, s. 341–368.
Google Scholar

Carlsruhe. 1924. Carlsruhe O.–S., „Oppelner Nachrichten”, 30, 210 (7. September), s. [2].
Google Scholar

Chwistek Marek. 1997. Kamienna kronika we Wschowie, [w:] Wokół niemieckiego dziedzictwa kulturowego na Ziemiach Zachodnich i Północnych, red. Z. Mazur, Poznań, s. 89–116.
Google Scholar

Czapliński Marek. 2007. Dzieje Śląska od 1806 do 1945 roku, [w:] Historia Śląska, red. M. Czapliński, Wrocław, s. 278–466.
Google Scholar

Czarnecka Dominika. 2015. „Pomniki wdzięczności” Armii Czerwonej w Polsce Ludowej i w III Rzeczypospolitej, Warszawa.
Google Scholar

Ćwiek-Rogalska Karolina. 2017. Zapamiętane w krajobrazie. Krajobraz kulturowy czesko-niemieckiego pogranicza w czasach przemian, Warszawa.
Google Scholar

Ćwiek-Rogalska Karolina. 2019. Jak badać pomniki ku czci poległych i zaginionych w I wojnie światowej na „Ziemiach Odzyskanych”?, [w:] Cmentarze i pomniki I wojny światowej po stuleciu. Stan badań i ochrony, red. M. Karczewska, Białystok, s. 161–175.
Google Scholar

Ćwiek-Rogalska Karolina. 2020. The Competition of Memories: The Commemorative Landscape of Polish Central Pomerania after 1945, „East European Politics and Societies: and Cultures”, 35, 1, 26–49, https://doi.org/10.1177/0888325420902811 DOI: https://doi.org/10.1177/0888325420902811
Google Scholar

Denkmalenthüllung. 1924. Denkmalenthüllung in Carlsruhe, „Oppelner Zeitung”, 60, 201 [210] (9. September), s. [2].
Google Scholar

Denkmalsenweihung. 1927. Denkmalsenweihung, „Namslauer Stadtblatt”, 55, 197 (24. August), s. [1–2].
Google Scholar

Die Vertreibung. 2004. Die Vertreibung der deutschen Bevölkerung aus den Gebieten östlich der Oder-Neiße, 2, oprac. T. Schieder, Dokumentation der Vertreibung der Deutschen aus Ost-Mitteleuropa, 2, München.
Google Scholar

Dworzak Elżbieta, Goc Małgorzata. 2011. Pochodzenie terytorialne ludności napływowej i geografia powojennych osiedleń na wsi opolskiej. Zestawienie danych źródłowych z zachowanych rejestrów osiedlowych i protokołów przekazania gospodarstw, „Opolski Rocznik Muzealny”, 18, 2, Opole.
Google Scholar

Ehrendenkmal. 1922. Ehrendenkmal, „Namslauer Stadtblatt”, 50, 93 (22. November), s. [2–3].
Google Scholar

Enthüllung. 1924. Die Enthüllung des Gefallenendenkmals in Carlsruhe O.–S., „Oppelner Nachrichten”, 30, 211 (9. September), s. [2].
Google Scholar

Erbe Johannes. 1926. Ausschuß für Kriegerehrungen, „Mitteilungen des Schlesischen Bundes für Heimatschutz”, 1, s. 23–24.
Google Scholar

Erwin Wasner. 1916. Erwin Wasner, „Namslauer Stadtblatt”, 44, 70 (9. September), s. [4].
Google Scholar

Escher Gustav von. 1870. Memorabilia Tigurina oder Chronik der Denkwürdigkeiten des Kantons Zürich 1850 bis 1860, Zürich.
Google Scholar

Gedenkfeier. 1925. Gedenkfeier, „Anzeiger für Bad Carlsruhe”, 21, 24 (22. März), s. [5].
Google Scholar

Giergiel Sabina, Taczyńska Katarzyna. 2019. Memory in action — Performative practices in a dispute about the past: Serbia and Croatia at the turn of the 20th and 21st century, „Slavia Meridionalis”, 19, Article 1822, https://doi.org/10.11649/sm.1822 DOI: https://doi.org/10.11649/sm.1822
Google Scholar

Goebel Stefan. 2007. The Great War and Medieval Memory. War, Remembrance and Medievalism in Britain and Germany, 1914–1940, Cambridge.
Google Scholar

Goliński Mateusz, Kościk Elżbieta, Kęsik Jan. 2006. Namysłów: z dziejów miasta i okolic, Namysłów.
Google Scholar

Halbwachs Maurice. 2008. Społeczne ramy pamięci, Warszawa.
Google Scholar

Halicka Beata. 2015. Polski Dziki Zachód. Przymusowe migracje i kulturowe oswajanie Nadodrza 1945–1948, Kraków.
Google Scholar

Heimat-Kalender. 1926. „Heimat-Kalender für die östlichen Grenzkreise Namslau, Groß-Wartenberg und Militsch und die Kreise Oels und Trebnitz für das Jahr 1927”, 3, Oels.
Google Scholar

Heldenehrung. 1933. Heldenehrung, „Anzeiger für Bad Carlsruhe”, 29, 22 (16. März), s. [4].
Google Scholar

Heldenehrung. 1940. Heldenehrung, „Namslauer Stadtblatt”, 68, 60 (11. März), s. [3].
Google Scholar

Heldengedenktag. 1938. Heldengedenktag, „Namslauer Stadtblatt”, 66, 61 (14. März), s. [4].
Google Scholar

Heldengedächtnisfeier. 1934. Heldengedächtnisfeier der NSKOV, „Namslauer Stadtblatt”, 62, 45 (23. Februar), s. [3].
Google Scholar

Ikonografia. 2011a. Ikonografia Dolnego Śląska. Pocztówki, 1, Bagieniec — Rzeczka, red. R. Heś, Wrocław.
Google Scholar

Ikonografia. 2011b. Ikonografia Dolnego Śląska. Pocztówki, 2, Sady Górne — Żórawina, Sudety, red. R. Heś, Wrocław.
Google Scholar

Irrgang Werner. 1981. Neuere Geschichte der Stadt Brieg. 1740–1980, Geschichte der Piastenstadt Brieg, 2, Goslar.
Google Scholar

Karbowiak Dariusz, Rzewuski Marek. 1999. Ziemia Namysłowska na dawnej pocztówce, Namysłów.
Google Scholar

Kartschoke Gustav. 1967. Wilkau, Kreis Namslau, nach dem Zusammenbruch. Beobachtungen und Erlebnisse eines Kolchosearbeiters daselbst, „Namslauer Heimatruf”, 45, s. 4–6.
Google Scholar

Kołodziejczyk Krzysztof. 2015. Historyczne cmentarze i miejsca pamięci pogranicza nysko-jesenickiego jako walor krajoznawczy, „Turystyka Kulturowa”, 4, s. 41–73.
Google Scholar

Kosmala Gerard. 2004. Pomniki wojenne w krajobrazie kulturowym województwa opolskiego — zróżnicowanie i konflikt (zarys problemu), „Studia Śląskie”, 63, s. 249–264.
Google Scholar

Kosmala Gerard. 2007. Konflikt o pomniki żołnierzy niemieckich poległych podczas I i II wojny światowej rozgrywający się w województwie opolskim w latach 1992–2004, Wrocław.
Google Scholar

Kosmala Gerard, Schöne Marzena, Spallek Waldemar. 2007. Kulturgrenze in der polnischen Wojewodschaft Oppeln, „Europa Regional”, 15, 3, s. 136–146.
Google Scholar

Kosmala Gerard, Spallek Waldemar. 2005. Pomniki „niemieckie” a ludność niepolska w województwie opolskim (próba wyznaczenia granicy kulturowej), „Czasopismo Geograficzne”, 76, 3, s. 183–199.
Google Scholar

Kozerski Paweł. 2003. Brzeg na dawnej pocztówce = Brzeg on the old postcards, Opole.
Google Scholar

Krieger. 1938. Krieger-Denkmalsweihe in Wallendorf, „Namslauer Stadtblatt”, 66, 208 (6. September), s. [3].
Google Scholar

Kriegergrab. 1932. Das deutsche Kriegergrab, „Anzeiger für Bad Carlsruhe”, 28, 15 (21. Februar), s. [1].
Google Scholar

Kriegergräber. 1917. Kriegergräber im Felde und daheim, oprac. P. Jessen, München.
Google Scholar

Kruse Kai, Kruse Wolfgang. 1994. Kriegerdenkmäler in Bielefeld. Ein lokalhistorischer Beitrag zur Entwicklungsanalyse des deutschen Gefallenenkultes im 19. und 20. Jahrhundert, [w:] Der politische Totenkult. Kriegerdenkmäler in der Moderne, red. R. Koselleck, M. Jeismann, München, s. 91–128.
Google Scholar

Kuprjaniuk Stanisław. 2023. Upamiętnienia mieszkańców Warmii poległych podczas I wojny światowej, Rogajny.
Google Scholar

Kynast Oliver. 2018. Chronologie der Gemeinde Carlsruhe in Oberschlesien, Oldenburg.
Google Scholar

Łaborewicz Ivo, Szajda Marek. 2018. Wielka Wojna w cieniu Karkonoszy. Niemieckie i polskie miejsca pamięci w regionie jeleniogórskim z perspektywy minionego stulecia. 1914–1918, Jelenia Góra.
Google Scholar

Macdonald Sharon. 2009. Difficult heritage. Negotiating the Nazi past in Nuremberg and beyond, London–New York.
Google Scholar

Machura Warcisław. 2011. Dawne miejsca pamięci o żołnierzach na terenie powiatu słupskiego, Słupsk.
Google Scholar

Mandziuk Józef. 2013. Historia Kościoła katolickiego na Śląsku, 3, Czasy nowożytne, 3, (Od 1887 do 1945), Warszawa.
Google Scholar

Namslau. 1986. Namslau. Eine deutsche Stadt im deutschen Osten, 2, Chronik, Vertreibung, Patenschaft, oprac. G. Kelbel, Berlin–Bonn.
Google Scholar

Nijakowski Lech M. 2001. Domeny symboliczne. O znaczeniu pomników w przestrzeni dominacji symbolicznej na przykładzie Śląska, „Kultura i Społeczeństwo”, 45, 3–4, s. 81–104.
Google Scholar

Nijakowski Lech M. 2006. Domeny symboliczne. Konflikty narodowe i etniczne w wymiarze symbolicznym, Warszawa.
Google Scholar

Nijakowski Lech M., Szteliga Jerzy. 2005. Informator o spornych pomnikach niemieckich na Śląsku Opolskim, Opole–Warszawa.
Google Scholar

Nimmergut Jörg. 2012. Kurzer Abriss der Geschichte des deutschen Kriegervereinswesens 1835 bis 1943. Kriegervereine — Ein reizvolles Sammelgebiet, „Orden und Ehrenzeichen”, 14, 81, s. 265–275.
Google Scholar

Nowosielska-Sobel Joanna. 2013. Od ziemi rodzinnej ku ojczyźnie ideologicznej. Ruch ochrony stron ojczystych (Heimatschutz) ze szczególnym uwzględnieniem Śląska (1871–1933), Wrocław.
Google Scholar

Oberschlesien. 1924. „Oberschlesien im Bild”, 33 (26. 9.).
Google Scholar

Peterson Thomas Peter. 1998. Die Geschichte des Volkstrauertages, Bad Kleinen.
Google Scholar

Rauziński Robert. 2022. Kresowianie na Śląsku Opolskim i ich integracja demograficzna po II wojnie światowej, „Studia Śląskie”, 91, s. 17–45.
Google Scholar

Saryusz-Wolska Magdalena. 2011. Spotkania czasu z miejscem. Studia o pamięci i miastach, Warszawa.
Google Scholar

Schlesiens. 1933. Schlesiens schönste Kriegsdenkmäler, „Breslauer Neueste Nachrichten”, 46, 102 (12. April), s. 6.
Google Scholar

Schmidt Jacek. 1998. Pokój. Monografia = Carlsruhe. (Monographie). (1748–1945), Pokój.
Google Scholar

Schubert Manfred. 1974. Heimat an Biele und Neisse. Winsdorf und das Neisser Land, Augsburg.
Google Scholar

Suchanzeige. 2023. Suchanzeige, „Namslauer Heimatruf”, 65, 258, s. 44.
Google Scholar

Szpociński Andrzej. 2008. Miejsca pamięci (lieux de mémoire), „Teksty Drugie. Teoria literatury, krytyka, interpretacja”, 4 (112), s. 11–20.
Google Scholar

Traba Robert. 2009. Przeszłość w teraźniejszości. Polskie spory o historię na początku XXI wieku, Poznań.
Google Scholar

Tscheschner Dorothea. 2004. Brieg: Bauten erzählen... Eine schlesische Perle, Berlin.
Google Scholar

Tunbridge John E., Ashworth Gregory J. 1996. Dissonant Heritage. The Management of the Past as a Resource in Conflict, New York.
Google Scholar

Ulanendenkmal. 1926. Ulanendenkmal in der Kaserne, „Namslauer Stadtblatt”, 54, 275 (24. November), s. [2].
Google Scholar

Volkstrauertag. 1926. Der Volkstrauertag, „Anzeiger für Bad Carlsruhe”, 22, 18 (4. März), s. [4].
Google Scholar

Volkstrauertag. 1928a. Volkstrauertag, „Anzeiger für Bad Carlsruhe”, 24, 19 (4. März), s. [4].
Google Scholar

Volkstrauertag. 1928b. Volkstrauertag — Tag der Trauer des ganzen deutschen Volkes, „Anzeiger für Bad Carlsruhe”, 24, 20 (8. März), s. [4].
Google Scholar

Volkstrauertag. 1932. Volkstrauertag — Treue um Treue, „Anzeiger für Bad Carlsruhe”, 28, 16 (25. Februar), s. [1].
Google Scholar

Zalewski Zbigniew. 2003. Nysa na dawnej pocztówce = Neiße auf alten Ansichtskarten, Opole.
Google Scholar

Zwei Gedenkblätter. 1915. Zwei Gedenkblätter […], „Namslauer Stadtblatt”, 43, 42 (1. Juni), s. [4].
Google Scholar