GROT KRZEMIENNY ZE SKARBU W PAPOWIE BISKUPIM, POW. CHEŁMNO. UWAGI DO DYSKUSJI O SAKRALNEJ FUNKCJI ARTEFAKTÓW Z SUROWCÓW SKALNYCH NA PRZEŁOMIE EPOK BRĄZU I ŻELAZA
DOI:
https://doi.org/10.23858/SA/76.2024.1.3761Słowa kluczowe:
flint arrowheads, votive hoards, Lusatian culture, Late Bronze age, Early Iron AgeAbstrakt
The article presents a flint arrowhead from Papowo Biskupie, Chełmno district. Hoards from this place and many loose metal finds are interpreted as votive offerings deposited in the water. Numerous objects made in bronze are accompanied by abundant non-cremated human bones unearthed there. The archaeological site is dated back to a period from about 1000 to 400 BC. A traceological analysis of the flint arrowhead showed that it had never been used, and that it found its way into one of the hoards on purpose as an element of a set of many artefacts that were deposited with in a birch bark container. Therefore, it probably served a purpose similar to that attributed to flint artefacts discovered in Lusatian-culture cremation graves. The provenance of the arrowhead can be determined in the context of Scythian-style ornaments that were reaching Kuyavia and Chełmno Land, as they have been found more and more often in the Lusatian culture in the area of Tarnobrzeg.
Pobrania
Bibliografia
Balcer B. 1997. Z badań nad krzemieniarstwem w epokach metali. In J. Lech and D. Piotrowska (eds), Z badań nad krzemieniarstwem epoki brązu i wczesnej epoki żelaza. Studies of Flint-Mining and Flint-Working in the Bronze and Early Iron Ages. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 303-317.
Beek van R., Quik C., Bergerbrant S., Huisman F. and Kama P. 2023. Bogs, bones and bodies: the deposition of human remains in northern European mires (9000 BC–AD 1900). Antiquity 97(391), 120-140.
Beilke-Voight I. 2015. Ritualisierte Bestattungen in der frühen Eisenzeit. Eine vergleichende Betrachtung zu den Befunden von Lossow (Brandenburg) und Gzin (Polen). In S. Wefers, M. Karwowski, J. Fries-Knoblach, P. Trebsche and P. C. Ramsl (eds), Waffen–Gewalt–Krieg. Beiträge zur InterFlint arrowhead from a hoard in Papowo Biskupie, Chełmno district. Nationalen Tagung der AG Eisenzeit und des Instytut Archeologii Uniwersytetu Rzeszowskiego – Rzeszów 19. –22. September 2012 (= Beiträge zur Ur- und Frühgeschichte Mitteleuropas 79). Langenweissbach: Beier & Beran. Archäologische Fachliteratur, 7-27.
Blajer W. 2001. Skarby przedmiotów metalowych z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza na ziemiach polskich. Kraków: Księgarnia Akademicka.
Bukowski Z. 1995. Lusatian Culture, Cult- and Sacrifice-places in the middle Elbe, Oder and Vistula Basin. In C. Orrling (ed.), Communication in Bronze Age in Europe. Stockholm: The Museum of National Antiquities, 43-56.
Bukowski Z. 1996. Kult- und Opferplätze der Bevölkerung der Lausitzer kultur im Stromgebiet von Oder und Weichsel. In P. Schauer (ed.), Archäologische Forschungen zum Kultgeschehen in der jüngeren Bronzezeit Alteuropas. Regensburg: Univ.-Verlag, 301-321.
Bukowski Z. 1998. Pomorze w epoce brązu w świetle dalekosiężnych kontaktów wymiennych. Gdańsk: Gdańskie Towarzystwo Naukowe.
Chudziakowa J. 1974. Kultura łużycka na terenie międzyrzecza Wisły, Drwęcy i Osy (= Prace Archeologiczne TNT 5). Warszawa, Poznań: PWN.
Dąbrowski J. 1997. Epoka brązu w północno-wschodniej Polsce, Prace Białostockiego Towarzystwa Naukowego 36. Białystok: Białostockie Towarzystwo Naukowe, Instytut Archeologii i Etnologii PAN.
Dąbrowski J. 2009. Polska przed trzema tysiącami lat. Czasy kultury łużyckiej. Warszawa: Wydawnictwo TRIO.
Dąbrowski J. 2016. Notes on Bronze Age Flintwork. Uwagi o krzemieniarstwie epoki brązu. Analecta Archaeologica Ressoviensia 11, 209-227.
Fogel J. 1979. Studia nad uzbrojeniem ludności kultury łużyckiej w dorzeczu Odry i Wisły – broń zaczepna. Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.
Gackowski J. 2011. Niespalone szczątki ludzkie z osiedli „chełmińskiej” grupy kultury łużyckiej i w jej sąsiedztwie. Przegląd odkryć i dotychczasowe interpretacje. In J. Gackowski (ed.), Archeologia epok brązu i żelaza. Studia i materiały 2. Toruń: Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 49-77.
Gackowski J. 2012. Przestrzeń osadnicza Pojezierza Chełmińskiego i przyległych dolin Wisły, Drwęcy i Osy w młodszej epoce brązu i na początku epoki żelaza. Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.
Gackowski J. and Kowalski Ł. 2019. The Late Bronze Age and Early Iron Age metal hoards from the Chełmno Land: A new insight into the metalworking capacity of the local bronzesmiths. In M. S. Przybyła and K. Dzięgielewski (eds), Chasing Bronze Age rainbows. Studies on hoards and related phenomena in prehistoric Europe in honour of Wojciech Blajer (= Prace Archeologiczne, Studies 69). Kraków: Profil-Archeo, 223-242.
Gackowski J. and Osipowicz G. 2013. Przedmioty krzemienne z osady obronnej ludności kultury łużyckiej w Mirakowie-Grodnie (stanowisko 6), pow. Toruń. Flint objects from the Lusatian culture stronghold in Mirakowo-Grodno (site 6), Toruń district. Fontes Archaeologici Posnanienses 49, 177-192.
Gackowski J., Przymorska-Sztuczka M. and Drozd-Lipińska A. 2021. Wyniki badań terenowych i antropologicznych cmentarzyska ludności kultury łużyckiej w Żyglądzie (stan. 26), pow. chełmiński w sezonach 2015 i 2017 z uwzględnieniem wcześniejszych odkryć. In Gackowski, K. Adamczak, E. Bokiniec, M. Weinkauf, M. Markiewicz and D. Bienias (eds), XXI Sesja Pomorzoznawcza 1: Od epoki kamienia do okresu wędrówek ludów. Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 235-242.
Gackowski J., Kowalski Ł., Lorkiewicz W., A. M. Noryśkiewicz, Jankowski M., Kamiński D., Molewski P., Purowski T., Wagner B., Garbacz-Klempka A., Sosnowski M., Podgórski A. and Szczepańska G. 2024. The Sacred Lake Project: preliminary findings from the Lusatian site of Papowo Biskupie, Poland. Antiquity. A Review of World Archaeology. Project Gallery 98, 1-9.
Garbacz-Klempka A., Kowalski Ł., Gackowski J. and Perek-Nowak M. 2017. Bronze Jewellery from the Early Iron Age urn-field in Mała Kępa. An approach to casting technology. Archives of Foundry Engineering 17/3, 175-183.
Gawlik A. 2007. Geneza zausznic gwoździowatych. In J. Chochorowski (ed.), Studia nad epoką brązu i wczesną epoką żelaza. Księga poświęcona Profesorowi Markowi Gedlowi na pięćdziesęciolecie pracy w Uniwersytecie Jagiellońskim. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 219-240.
Gedl M. 1997. Krzemienne grociki strzał w grobach kultury łużyckiej na cmentarzysku w Kietrzu. In Lech J. and Piotrowska D. (eds), Z badań nad krzemieniarstwem epoki brązu i wczesnej epoki żelaza. Studies of Flint-Mining and Flint-Working in the Bronze and Early Iron Ages. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 215-224.
Gedl M. 2014. Die Pfeilspitzen in Polen (= Prähistorische Bronzefunde V/6). Mainz-Stuttgart: Franz Steiner Verlag.
Heske J., Lüth P. and Posselt M. 2013. Deponierungen, Gargruben und ein verfüllter Wasserlauf. Zur Infrastruktur der Hünenburg-Außensiedlung bei Watenstedt, Lkr. Helmstedt. Vorbericht über die Grabung 2011. Praehistorische Zeitschrift 87/2, 308-337.
Hüttel H. G. 1981. Bronzezeitliche Trensen in Mittel- und Osteuropa (= Prähistorische Bronzefunde 16/2). München: C. H. Beck’sche Verlagbuchhandlung.
Jeremicz J. 2007. Symboliczny aspekt uwarunkowania depozytów uzbrojenia brązowego ze środowisk wodnych. Archeologia Polski Środkowowschodniej 9, 213-230.
Kłosińska E. M. 2012. Przyczynek do badań nad występowaniem przedmiotów krzemiennych, kamieni i skamielin w grobach ludności kultury łużyckiej na Lubelszczyźnie. Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego 33, 135-154.
Kłosińska E. M. 2019. Contribution to the research on the use of flint and stone by the Lusatian culture population during the Bronze age and Early Iron age in the Lublin region (remarks of a nonlithic expert). Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego 40, 215-234.
Kobusiewicz M. 1988. Zabytki krzemienne i kamienne z cmentarzyska kultury łużyckiej w Laskach. In Malinowski T., Laski. Materiały z cmentarzyska kultury łużyckiej. Część I. Słupsk: WSP Słupsk, 75-83.
Kossack G. 1954. Pferdegeschirr aus Gräbern der älteren Hallstattzeit Bayerns. Jahrbuch des Römisch-Germanischen Zentralmuseums Mainz 1, 111-178.
Kossack G. 1999. Religiöses Denken in dinglicher und bildlicher Überlieferung Alteuropas aus der Spätbronze- und frühen Eisenzeit (9.-6. Jahrhundert v. Chr. Geb.). München: Verlag der Bayerischen Akademie der Wissenschaften in Kommision bei der C. H. Beck’schen Verlagsbuchhandlung München.
Kostrzewski J. 1958. Kultura łużycka na Pomorzu. Poznań: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Kowalski A. P. 2017. Kultura indoeuropejska. Antropologia wspólnot prehistorycznych. Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego.
Krzemiński M. 2017. Zabytki krzemienne i kamienne z kolekcji Muzeum Samorządowego Ziemi Strzyżowskiej. Strzyżowski Rocznik Muzealny 3, 7-54.
Krzyszowski A. 1997. Przedmioty krzemienne z cmentarzyska ludności kultury łużyckiej w miejscowości Zakrzew, gm. Warta, woj. sieradzkie, stanowisko 3. In J. Lech and D. Piotrowska (eds), Z badań nad krzemieniarstwem epoki brązu i wczesnej epoki żelaza. Studies of Flint-Mining and Flint-Working in the Bronze and Early Iron Ages. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 249-257.
Kurgan-Przybylska M. 1997. Problem interpretacji występowania wyrobów krzemiennych na stanowiskach górnośląsko-małopolskiej kultury łużyckiej. In J. Lech and D. Piotrowska (eds), Z badań nad krzemieniarstwem epoki brązu i wczesnej epoki żelaza. Studies of Flint-Mining and Flint-Working in the Bronze and Early Iron Ages. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 239-247.
La Baume W. 1940. Der Moorleichenfund von Dröbnitz, Kr. Osterode Ostpr. Altpreußen. Vierteljahresschrift für Vorgeschichte und Volkskunde 5, 17-22.
Lech H. and J. 1997. Górnictwo krzemienia w epoce brązu i wczesnej epoce żelaza. Badania uroczyska „Zele” w Wierzbicy, woj. radomskie. In J. Lech and D. Piotrowska (eds), Z badań nad krzemieniarstwem epoki brązu i wczesnej epoki żelaza. Studies of Flint-Mining and Flint-Working in the Bronze and Early Iron Ages. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 95-113.
Lech J. and Piotrowska D. (eds) 1997. Z badań nad krzemieniarstwem epoki brązu i wczesnej epoki żelaza. Studies of Flint-Mining and Flint-Working in the Bronze and Early Iron Ages. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Lech J., Piotrowska D. and Werra D. H. 2015. Between economy and symbol: flint in the Bronze Age in eastern Central Europe. In P. Suchowska-Ducke, S. Scott Reiter and H. Vandkilde (eds), Forging Identities. The Mobility of Culture in Bronze Age Europe, Vol. 1 (= British Archaeological Reports, International Series 1891). Oxford: Archaeopress, 221-229.
Libera J. 2001. Krzemienne formy bifacjalne na terenach Polski i Zachodniej Ukrainy (od środkowego neolitu do wczesnej epoki żelaza). Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
Libera J. 2006. „Late” flint industries – flint production of Lusatian Culture peoples in SE Poland. In A. Wiśniewski, T. Płonka and J. M. Burdukiewicz (eds), The Stone: Technique and Technology. Wrocław: Uniwersytet Wrocławski Instytut Archeologii SKAM Stowarzyszenie Krzemieniarskie, 199-214.
Libera J. 2018. Materiały krzemienne odkryte na cmentarzysku kultury łużyckiej. In Kłosińska E. M., Radom-Wośniki, Site 2, Cemetery of the Lusatian Culture in Radom region. Radom-Wośniki, stanowisko 2. Cmentarzysko kultury łużyckiej w regionie radomskim. Radom, Pękowice (= Ocalone Dziedzictwo Archeologiczne 7). Radom, Pękowice: Muzeum im. Jacka Malczewskiego w Radomiu, Wydawnictwo i Pracownia Archeologiczna Profil-Archeo, 104-186.
Libera J. and Zakościelna A. 2020. Flint Inventories in the Lusatian Culture – Problems with Cultural Affiliation. In M. Dębiec and T. Saile (eds), A Planitiebus Usque ad Montes Studia Archaeologica Andreae Pelisiak Vitae Anno Sexegesimo Quinto Oblata. Rzeszów: Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 547-557.
Lissauer A. 1887. Die prähistorischen Denkmäler der Provinz Westpreußen und der angrenzenden Gebiete. Leipzig: Commissions-Verlag von Vilhelm Engelmann.
Maciejewski M. 2016. Metal – granica – rytuał. Badania nad depozytami przedmiotów metalowych w kontekście sieci osadniczej. Poznań: Wydawnictwo Nauka i Innowacje.
Maik J. and Rybarczyk A. 2016. Tekstylia kultury halsztackiej z Domasławia na Dolnym Śląsku na tle włókiennictwa wczesnej epoki żelaza w Europie Środkowej. In B. Gediga, A. Grossman and W. Piotrowski (eds), Europa w okresie od VIII wieku przed narodzeniem Chrystusa do I wieku naszej ery/Europa zwischen 8 Jhd. V. Chr. Geb. Bis 1 Jhd. U. Zeit (= Biskupińskie Prace Archeologiczne 11; Prace Komisji Archeologicznej 21). Biskupin, Wrocław: Wydawnictwo Muzeum Archeologicznego w Biskupinie, 25-44.
Malinowski T. 2000. O roli krzemienia u niektórych społeczności epok metali. About the role of flint in some societies metal periods. Przegląd Archeologiczny 48, 127-139.
Michalak A. 2011. Zabytki metalowe z grodziska ludności kultury łużyckiej w Wicinie. In A. Jaszewska (ed.), Katalog zabytków metalowych. Wicina (= Biblioteka Archeologii Środkowego Nadodrza 5). Zielona Góra: Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich Oddział Lubuski, 21-53.
Mierzwiński A. 2012. Tajemnice pól popielnicowych. Pogranicze doczesności i zaświatów w perspektywie pradziejowej antropologii śmierci. Wrocław: Instytut Archeologii i Etnologii PAN.
Mogielnicka-Urban M. 1997. Rola krzemienia w obrzędowości ludności kultury łużyckiej na przykładzie cmentarzyska w Maciejowicach, woj. siedleckie. In J. Lech and D. Piotrowska (eds), Z badań nad krzemieniarstwem epoki brązu i wczesnej epoki żelaza, Studies of Flint-Mining and Flint-Working in the Bronze and Early Iron Ages. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PAN, 277-287.
Mogielnicka-Urban M. 2000. Elementy doktryny religijnej w świetle obrządku pogrzebowego na cmentarzysku ludności kultury łużyckiej w Maciejowicach, woj. siedleckie. In B. Gediga, D. Piotrowska (eds), Kultura symboliczna kręgu pól popielnicowych epoki brązu i wczesnej epoki żelaza w Europie Środkowej. Die Symbolische Kultur des Urnenfelderkreises in der Bronze- und Frühen Eisenzeit Mitteleuropas (= Prace Komisji Archeologicznej 13, Biskupińskie Prace Archeologiczne 1). Warszawa, Wrocław, Biskupin: Państwowe Muzeum Archeologiczne, 73-94.
Osipowicz G. 2009. Wyroby krzemienne i kamienne z osady obronnej ludności kultury łużyckiej w Grodnie, gm. Chełmża (stanowisko 6) w świetle analizy traseologicznej (materiały z lat 1997-2003). In J. Gackowski (ed.), Archeologia epok brązu i żelaza. Studia i materiały tom 1. Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 157-200.
Osipowicz G. 2023. Wyniki badań mikroskopowych oraz SEM-EDX trzech artefaktów ze stanowiska Papowo Biskupie 82 (miejsce rytualno-obrzędowe ludności kultury łużyckiej). Toruń (study not published in the archive IA UMK).
Piotrowska D. 1997. Problem występowania materiałów krzemiennych na cmentarzysku kultury łużyckiej w Gąsawie, woj. bydgoskie. In J. Lech and D. Piotrowska (eds), Z badań nad krzemieniarstwem epoki brązu i wczesnej epoki żelaza, Studies of Flint-Mining and Flint-Working in the Bronze and Early Iron Ages. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 259-275.
Piotrowska D. 2000. Krzemienie w grobach z pól popielnicowych: przypadek czy rytuał? In B. Gediga, D. Piotrowska (eds), Kultura symboliczna kręgu pól popielnicowych epoki brązu i wczesnej epoki żelaza w Europie Środkowej. Die Symbolische Kultur des Urnenfelderkreises in der Bronze- und Frühen Eisenzeit Mitteleuropas (= Prace Komisji Archeologicznej 13, Biskupińskie Prace Archeologiczne 1). Warszawa, Wrocław, Biskupin: Państwowe Muzeum Archeologiczne, 293-330.
Popkiewicz O. 2023. Pole kości (https://www.youtube.com/watch?v=4YvIl3YxexE) [access: 15.12.2023].
Rembisz A. 2009. Cmentarzysko ludności kultury łużyckiej w Żyglądzie (gmina Papowo Biskupie, województwo kujawsko-pomorskie), stanowisko 26. In A. Janowski, K. Kowalski and S. Słowiński (eds), XVI Sesja Pomorzoznawcza 1: Od epoki kamienia do okresu wczesnośredniowiecznego (= Acta Archaeologica Pomoranica 3). Szczecin: Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich, Oddział w Szczecinie, Muzeum Narodowe w Szczecinie, Muzeum w Stargardzie, 69-80.
Rembisz A. 2011. Znaleziska zwłok ludzkich z młodszej epoki brązu i wczesnej epoki żelaza w bagnach północnej strefy Europy Środkowej i Zachodniej/Finds of dead human bodies from late Bronze Age and early Iron Age in bogs of norhen zone of Central and Western Europe. In J. Gackowski (ed.), Archeologia Epok Brązu i Żelaza. Studia i materiały 2. Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 9-48.
Rembisz-Lubiejewska A. 2017. Surowce krzemienne w życiu wspólnot łużyckich pól popielnicowych na przykładzie osady w Rudzie, pow. Grudziądz, woj. kujawsko-pomorskie, stanowisko 3–6. Pomorania Antiqua 36, 45-70.
Semrau A. 1917. Fürer durch das Städliche Museums Thorn. Thorn: Buchdruckerei der Thorner Ostd. Zeitung G.m.b.H.
Sprockhoff E. 1956. Jungbronzezeitliche Hortfunde der Südzonedes Nordischen Kreises (Periode V), Band I, Katalog 16. Mainz: Römisch-Germanisches Zentralmuseum zu Mainz Szczurek G. and Kaczmarek M. 2022. Kaliska II. Skarb przedmiotów metalowych z późnej epoki brązu na Pomorzu/Kaliska II. The Late Bronze Age Metal Hoard from Pomerania (= Hyperborea 7). Poznań: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Wydział Archeologii.
Trybała-Zawiślak K. 2019. Wczesna epoka żelaza na terenie Polski południowo-wschodniej – dynamika zmian i relacje kulturowe. Rzeszów: Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego.
Undset I. 1882. Das erste Auftreten des Eisens in Nord-Europa. Eine Studie in der Vorhistorischen Archäologie. Hamburg: Otto Meissner.
Wilczyński J. 2014. Zabytki kamienne odkryte w kontekście obiektów kultury łużyckiej z osady otwartej i cmentarzyska odkrytego na stanowisku Targowisko 10, 11, pow. Wielicki. In J. Górski (ed.), Kompleks osadniczy kultury łużyckiej w Targowisku, stan. 10-12, pow. Wielicki (= Via Archaeologica. Źródła z badań wykopaliskowych na trasie autostrady A4 w Małopolsce). Kraków: Krakowski Zespół do Badań Autostrad, 231-241.
Wilma A. 2023. Mroczna tajemnica odkrytego skarbu. Dziennik Toruński „Nowości” 21 (16009), 26.01.23, LVI, 1, 3.
Woźny J. 2013. Wyroby krzemienne z cmentarzyska kultury łużyckiej w Bożenkowie na tle interpretacji wyposażenia grobowego. In A. Jankowski and J. Maciejewski (eds), Interpretatio rerum gestarum. Bydgoszcz: Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy, 115-121.
Woźny J. 2014. Archeologia kamieni symbolicznych. Od skały macierzystej do dziedzictwa przodków. Bydgoszcz: Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego.
Zdziebłowski S. 2023. Kujawsko-pomorskie/Miejsce składania ofiar sprzed 2,5 tys. lat odkryto w pow. chełmińskim, Nauka w Polsce. Historia i Kultura 26.01.2023 (https://naukawpolsce.pl/aktualnosci/news%2C95140%2Ckujawsko-pomorskie-miejsce-skladania-ofiar-sprzed-25-tyslat-odkryto-w-pow [access: 15.12.2023].
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Prawa autorskie (c) 2024 Sprawozdania Archeologiczne
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.
