Polskie przysłowia i obserwacje pogodowe z perspektywy etnoklimatologicznej

Karolina Dziubata-Smykowska

doi:10.23858/EP69.2025.4100

Opublikowane: 2025-12-15

Tom 69 (2025)

Polskie przysłowia i obserwacje pogodowe z perspektywy etnoklimatologicznej

Karolina Dziubata-Smykowska

Etnografia Polska

Dział: Blok tematyczny "Meandry lokalnego dziedzictwa" pod redakcją Anny Szymoszyn

https://doi.org/10.23858/EP69.2025.4100

Abstrakt

Globalne zmiany warunków środowiskowych oddziałują nie tylko na codzienne życie, lecz także praktykowanie niematerialnego dziedzictwa kulturowego. Wraz z temperaturą, rocznym cykl zalegania śniegu, długością okresu wegetacyjnego i bilansu wodnego, zmieniają się praktyki podejmowane w ramach systemu społecznego, generując nowe wyzwania wymagające strategii adaptacyjnych. Jaka w tym kontekście jest rola obrzędowości i porządku ustalonego tradycją? Pogłębioną refleksję nad relacjami człowieka ze środowiskiem, zwłaszcza warunkami meteorologicznymi, zakłada m.in. etnoklimatologia i etnografia klimatu, wpisujące się w subdyscyplinę antropologii pogody. Celem niniejszego artykułu jest zestawienie paremii i prognostyków pogodowych, antropologiczna analiza wyników ich trafności, osadzenie ich w nurcie etnoklimatologicznym oraz refleksja nad współcześnie pełnioną przez nie funkcją. Paremie pogodowe, nazywane także meteorologicznymi lub kalendarzowymi, to krótkie formy ustne powstałe na skutek obserwacji sezonowych zjawisk przyrodniczych i zestawienia ich z kalendarzem religijnym.

Słowa kluczowe:

etnoklimatologia, etnometeorologia, etnografia klimatu, antropologia pogody, niematerialne dziedzictwo kulturowe, meteorologia ludowa

Pobierz pliki

PDF

Zasady cytowania

Dziubata-Smykowska, K. (2025). Polskie przysłowia i obserwacje pogodowe z perspektywy etnoklimatologicznej. Etnografia Polska, 69. https://doi.org/10.23858/EP69.2025.4100

Cited by / Share

Licencja

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.

Bibliografia

Adalberg Samuel, 1889, Księga przysłów, przypowieści i wyrażeń przysłowiowych polskich, Drukarnia Emila Skiwskiego, Warszawa.
Google Scholar

Anton Corey, 2009, Words to live by: Scholarly quotations as proverbial theory, ETC, vol. 66, s. 167-183.
Google Scholar

Banderowicz Kinga, 2013, „[...] Czas nas uczy pogody”. Próba rekonstrukcji wzorca gatunkowego prognoz pogodowych, w: U. Sokólska (red.), Tekst – akt mowy – gatunek wypowiedzi, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok, s. 233-346.
Google Scholar

Biniak-Pieróg Małgorzata, Żyromski Andrzej, 2011, Ocena sprawdzalności prognoz pogody zawartych w przysłowiach ludowych na przykładzie Wrocławia. Woda-Środowisko-Obszary wiejskie, t. 11, nr. 34, s. 5-18.
Google Scholar

Bystroń Jan, 1885, O mowie polskiej w dorzeczu Stonawki i Łucyny w Księstwie
Google Scholar

Bystroń, Jan Stanisław, 1933,. Przysłowia polskie, Polska Akademia Umiejętności, Kraków.
Google Scholar

Chechłowski Włodzimierz, 1951, O wykorzystaniu ludowych przepowiedni klimatologicznych. Gazeta Obserwatora, s. 11-13.
Google Scholar

Cieszyńskim na Śląsku. Zaranie Śląskie, z. 4, s. 218-220.
Google Scholar

Cieszyńskim, Druk Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
Google Scholar

Cinciała Andrzej, 1930, Przysłowia, reguły i przepowiednie gospodarskie w Księstwie
Google Scholar

Crate Susan A., Nuttall Mark (eds.), 2016, Anthropology and Climate Change: From Actions to Transformations, Routledge, Nowy Jork. DOI: https://doi.org/10.4324/9781315434773
Google Scholar

Crate Susan, 2011, Climate and Culture: Anthropology in the Era of Contemporary Climate Change, Annual Review of Anthropology, vol. 40, s. 175-194. DOI: https://doi.org/10.1146/annurev.anthro.012809.104925
Google Scholar

Drabik Lidia i in., 2021, Słownik Języka Polskiego PWN, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. DOI: https://doi.org/10.53271/2022.043
Google Scholar

Dragańska Ewa i in., 2004, Częstotliwość i intensywność występowania przymrozków w Polsce północno-wschodniej w latach 1971-2000, Acta Agrophysica, t. 3, nr 1, s. 45- 41.
Google Scholar

Dundes Alan, 1984, On Whether Weather ‘Probverbs’ are Probverbs, Proverbium, no. 1, s. 45.
Google Scholar

Dygacz Kornelia, 1983, Ludowe przepowiednie pogody i urodzaju na Śląsku, Katowickie Towarzystwo Społeczno-Kulturalne, Katowice.
Google Scholar

Dziubata-Smykowska Karolina, 2024, When Tradition Depends on the Weather. Polish Intangible Cultural Heritage in the Context of Climate Change, Anthropological Journal of European Cultures, vol. 33, nr 1, s. 11-25. DOI: https://doi.org/10.3167/ajec.2024.330103
Google Scholar

Gaweł Artur, 2009. Zwyczaje, obrzędy i wierzenia agrarne na Białostocczyźnie od połowy XIX do początku XXI wieku, Księgarnia Akademicka, Kraków.
Google Scholar

Gomez-Herras Miguel, McCabe Stephen, 2015, Weathering of stone-built heritage: A lens through which to read the Anthropocene. Anthropocene, vol. 11, s. 1-13. DOI: https://doi.org/10.1016/j.ancene.2015.12.003
Google Scholar

Gorczyńska Małgorzata, 1993, Prognozy pogody w kalendarzach z okresu oświecenia. Folia Bibliologica, nr 40-41, s. 13-26.
Google Scholar

Green Donna i in., 2010, Indigenous knowledge of a changing climate, Climatic Change, vol. 100, 239–242, https:// doi.org/10.1007/s10584-010-9804-y. DOI: https://doi.org/10.1007/s10584-010-9804-y
Google Scholar

Gumiński Romuald, 1948, Ludowe prognostyki pogody. Gazeta Obserwatora, nr 9, s. 7-9.
Google Scholar

Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej, 2024, Najważniejsze zwroty i pojęcia w meteorologii. https://imgw.pl/media/komunikacja-medialna/
Google Scholar

Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC), 2021, Climate change 2021: The physical science basis. Contribution of Working Group I to the Sixth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change, Cambridge University Press.
Google Scholar

King, D.N.T. i in. , 2008, Māori environmental knowledge of local weather and climate change in Aotearoa – New Zealand. Climatic Change vol. 90, s. 385–409, https://doi.org/10.1007/s10584-007-9372-y. DOI: https://doi.org/10.1007/s10584-007-9372-y
Google Scholar

Kolawole Oluwatoyin D. i in., 2014, Ethno-meteorology and scientific weather forecasting: Small farmers and scientists’ perspectives on climate variability in the Okavango Delta, Botswana, Climate Risk Management, vol. 4–5, s. 43-58. DOI: https://doi.org/10.1016/j.crm.2014.08.002
Google Scholar

Kolberg Oskar, 1961-2020, Dzieła wszystkie (t. 1-84). Instytut im. Oskara Kolberga, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Poznań-Wrocław.
Google Scholar

Kołodziej Józef i in., 2004, Temperatura powietrza w dniach Temperatura powietrza w dniach „zimnych ogrodników” w okolicy Lublina, Annales Universitas Mariae Curie-Sklodowska, 59E, s. 857–867.
Google Scholar

Koper Anna, 2000, Empiryczne i mitologiczne podstawy przepowiedni meteorologicznych. Czas w przepowiedniach. Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury, nr 12, s. 233-249.
Google Scholar

Korzyn Wacława, 2010, Wiosna w przysłowiach rosyjskich i polskich, w: Piwowarska D., Korpała-Kirszak E. (red.). Polsko-wschodniosłowiańskie stosunki kulturowe: w dziesiątą rocznicę śmierci profesora Ryszarda Łużnego, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, s. 213-223.
Google Scholar

Kowalska Małgorzata, 2022, Antropologia więcej niż ludzka jako praktyka badawcza i propozycja etyczna, Etnografia Polska, t. LXVI, z. 1-2, s. 93-110. DOI: https://doi.org/10.23858/EP66.2022.3063
Google Scholar

Krzyżanowski Julian (red.), 1969, Nowa księga przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich, t. I, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa.
Google Scholar

Lompa Józef, 1858, Przysłowia i mowy potoczne ludu polskiego w Szląsku, Nakładem i drukiem Wawrzyńca Pisza, Bochnia.
Google Scholar

Majbroda Katarzyna, 2021, W stronę etnografii transrelacyjnej. Antropologia wobec antropocenu, kryzysu klimatycznego i relacyjnie urządzonej rzeczywistości. Etnografia Polska, t. LXV, z. 1–2, s. 5-26. DOI: https://doi.org/10.23858/EP65.2021.2842
Google Scholar

Matczak Piotr i in., 2020, Temperature Forecast Accuracies of Polish Proverbs. Weather, Climate and Society, vol. 12, a. 405-419, https://doi.org/10.1175/WCAS-D-19-0086.1. DOI: https://doi.org/10.1175/WCAS-D-19-0086.1
Google Scholar

Mertz Ole i in., 2009, Farmers’ Perceptions of Climate Change and Agricultural Adaptation Strategies in Rural Sahel. Environmental Management, vol. 43, s. 804-816, https://doi.org/10.1007/s00267-008-9197-0 DOI: https://doi.org/10.1007/s00267-008-9197-0
Google Scholar

Milton Kay, 2008, Anthropological perspectives on climate change, Australian Journal of Anthropology, vol. 19, no. 1, s. 57-58. DOI: https://doi.org/10.1111/j.1835-9310.2008.tb00106.x
Google Scholar

Moszyński Kazimierz, 1934, Kultura ludowa Słowian, t. 2, Polska Akademia Umiejętności, Kraków.
Google Scholar

Orlove Benjamin i in., 2002, Ethnoclimatology in the Andes: A cross-disciplinary study uncovers a scientific basis for the scheme Andean potato farmers traditionally use to predict the coming rains, American Scientist, vol. 90, no. 5, s. 428-435. DOI: https://doi.org/10.1511/2002.5.428
Google Scholar

Pasini Giacomo, 2022, Etnometeorologia e crisi climatica. Il pronostico del tempo atmosferico nella comunità nahua di San Isidro Buensuceso, Tlaxcala, Messico, Antropologia vol. 9, no. 3, s. 189-208.
Google Scholar

Pomierska Justyna, 2013, Przysłowia kaszubskie. Studium z paremiografii i paremiologii, Instytut Kaszubski, Gdańsk.
Google Scholar

Rantala Outi i in., 2011, Materializing tourist weather: ethnography on weather-wise wilderness guiding practices. Journal of Material Culture, vol. 16, no. 3, s. 285–300. https://doi.org/10.1177/1359183511413646 DOI: https://doi.org/10.1177/1359183511413646
Google Scholar

Rayner Steve, 2019, Rhythms of Prediction in South Australian Water Resource Management, Weather, Climate Society, vol. 11, s. 277–290, https://doi.org/10.1175/WCAS-D-18-0103.1. DOI: https://doi.org/10.1175/WCAS-D-18-0103.1
Google Scholar

Reyes-García Victoria i in., 2018, Does Weather Forecasting Relate to Foraging Productivity? An Empirical Test among Three Hunter-Gatherer Societies. Weather, Climate, and Society, vol. 10, no. 1, s. 163-177. DOI: https://doi.org/10.1175/WCAS-D-17-0064.1
Google Scholar

Rojas Blanco Ana, 2006, Local initiatives and adaptation to climate change, Disasters, vol. 30, no. 1, s. 140-147. DOI: https://doi.org/10.1111/j.1467-9523.2006.00311.x
Google Scholar

Roncoli Carla, 2006, Ethnographic and participatory approaches to research on farmers' responses to climate predictions, Climate Research, vol. 33, s. 81-99. DOI: https://doi.org/10.3354/cr033081
Google Scholar

Rudnev Vyacheslav, 2002, Ethno-meteorology: a modern view about folk signs, w: Katz E., Lammel A., Goloubinoff M. (red.) Entre ciel et terre: climat et sociétés Paris, Ibis Press, Paryż.
Google Scholar

Sillitoe Paul, 1994, Whether Rain or Shine: Weather Regimes from a New Guinea Perspective. Oceania, vol. 64, no. 3, s. 246-270. DOI: https://doi.org/10.1002/j.1834-4461.1994.tb02467.x
Google Scholar

Skotnicka Janina, 2010, Zimni ogrodnicy, Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach, nr 25, s. 375-376.
Google Scholar

Steczko Iwona, 2015, Przysłowia i wyrażenia przysłowiowe z imieniem Anna. Annales
Google Scholar

Stomma Ludwik, 1981, Słońce rodzi się 13 grudnia, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa.
Google Scholar

Stopa-Boryczka Maria i in., 2012, Heat and cold waves in an annual cycle air temperatures in Warsaw (1951–2010), Miscellanea Geographica, vol. 15, s. 103-114, https://doi.org/10.2478/V10288-012-0006-5. DOI: https://doi.org/10.2478/v10288-012-0006-5
Google Scholar

Strauss Sarah, 2018, Ethnoclimatology, in: H. Callan (ed.), International Encyclopedia of Anthropology, Wiley-Blackwell, Oxford, https://doi.org/10.1002/9781118924396.wbiea2305. DOI: https://doi.org/10.1002/9781118924396.wbiea2305
Google Scholar

Strauss Sarah, Orlove Benjamin, 2003, Weather, Climate, Culture, Routledge: London https://doi.org/10.4324/9781003103264. DOI: https://doi.org/10.4324/9781003103264
Google Scholar

Świtała-Trybek Dorota, 2018, O badaniach nad paremiografią i paremiologia śląską. Literatura Ludowa, nr 6, s. 16-28.
Google Scholar

Tomczyk Arkadiusz, Szyga-Pluta Katarzyna, 2016, Okres wegetacyjny w Polsce w latach 1971-2010, Przegląd Geograficzny, t. 88, nr 1, s. 75-86. DOI: https://doi.org/10.7163/PrzG.2016.1.4
Google Scholar

Tomczyk, A. M. (2015). Przymrozki wiosenne i jesienne oraz okres bezprzymrozkowy na Nizinie Wielkopolskiej w latach 1981-2010. W: Liro J., Liro M., Krąż P. (red.), Współczesne problemy i kierunki badawcze w geografii (t. 3, s. 245-256). Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Google Scholar

Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Linguistica vol. 10, s. 178-189.
Google Scholar

Walczak-Mikołajczakowa Mariola2021, Bułgarskie przepowiednie meteorologiczne związane z dniem św.Tryfona, Zeszyty Wiejskie, nr 27, s. 181-191. DOI: https://doi.org/10.18778/1506-6541.27.08
Google Scholar

Wallis Stanisław, 1960, Przysłowia i „pogodki” ludowe na Górnym Śląsku, Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Wrocław.
Google Scholar

Wierzbicki Daniel, 1882, Meteorologia ludowa czyli zdania i przysłowia ludu naszego, służące do przepowiadania stanu pogody, Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej, t. 6, s. 158-200.
Google Scholar

Zakrzewski Rodryg, 1928, Zarys meteorologji praktycznej czyli prognostyki odmian powietrza podane na podstawie badań przyrody, Nakład autora, Łódź.
Google Scholar

Żyłowska Katarzyna, Kozyra Jerzy, 2023, Zmiany klimatycznego bilansu wodnego okresu wegetacyjnego w Polsce w latach 1971–2020. Studia i raporty IUNG-PIB, t. 71, nr 25, s. 65-76.
Google Scholar