Przyrodnicze i gospodarcze przyczyny kryzysu osad na prawie niemieckim i ekspansji kolonizacji wołoskiej w Karpatach. Przykład dóbr muszyńskich biskupów krakowskich (XV–XVI wiek)

Grzegorz Jawor

doi:10.23858/KHKM72.2024.4.006

Opublikowane: 2024-12-30

Tom 72 Nr 4 (2024)

Przyrodnicze i gospodarcze przyczyny kryzysu osad na prawie niemieckim i ekspansji kolonizacji wołoskiej w Karpatach. Przykład dóbr muszyńskich biskupów krakowskich (XV–XVI wiek)

Grzegorz Jawor

Kwartalnik Historii Kultury Materialnej

Dział: Studia i materiały

https://doi.org/10.23858/KHKM72.2024.4.006

Abstrakt

W artykule podjęto rozważania nad przyczynami sukcesu osadnictwa wołoskiego na obszarze dóbr muszyńskich. Jest on mierzony nie tylko imponującą liczbą powstających, zwłaszcza w XVI w., nowych osad pasterskich, ale też niemal zupełnym wyparciem dawniejszych społeczności, utrzymujących się z rolnictwa. Ukazano zmiany następujące stopniowo w środowisku naturalnym w okresie najstarszej fazy małej epoki lodowej i ich wpływ na społeczności ludzkie egzystujące w górach. Celem analizy procesu tworzenia nowych osad wiejskich było scharakteryzowanie praktycznych schematów postępowania, używanych przy ich lokowaniu. Przebudowa gospodarcza wymagała nowych narzędzi eksploatacji terenu, nieznanych społecznościom rolniczym. Podjęto także ściśle łączący się z tymi zagadnieniami problem migracji, w wyniku których do badanych dóbr przybyli ludzie obcy, w źródłach historycznych określani jako Wołosi. Dysponowali oni odpowiednimi umiejętnościami, które przeszczepili na lokalny grunt.

Słowa kluczowe:

prawa wołoskie, Mała Epoka Lodowa, osadnictwo górskie, pogranicze polsko-słowackie

Inne teksty tego samego autora

Grzegorz Jawor, Paweł Madejski, Przestępstwa i opłaty administracyjne we wsiach prawa wołoskiego starostwa samborskiego w Inwentarzu… Jana Zamoyskiego z 1568 roku: edycja źródłowa , Kwartalnik Historii Kultury Materialnej: Tom 71 Nr 2 (2023):

Pobierz pliki

pdf

Zasady cytowania

Jawor, G. (2024). Przyrodnicze i gospodarcze przyczyny kryzysu osad na prawie niemieckim i ekspansji kolonizacji wołoskiej w Karpatach. Przykład dóbr muszyńskich biskupów krakowskich (XV–XVI wiek). Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, 72(4), 459–470. https://doi.org/10.23858/KHKM72.2024.4.006

Cited by / Share

Licencja

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.

Bibliografia

Bębynek Władysław. 1914. Starostwo muszyńskie. Własność biskupstwa krakowskiego, „Przewodnik Naukowy i Literacki”, dodatek do „Gazety Lwowskiej”, 42, Lwów, s. 11–22, 113–128, 211–223, 310–322, 408–421, 518–522, 610–623.
Google Scholar

Czajkowski Jerzy. 1999. Studia nad Łemkowszczyzną, Sanok.
Google Scholar

Długosz. 1864. Joannis Długosz senioris canonici Cracoviensis Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis nunc primum e codice autographo editus, 3, Monasteria, wyd. A. Przezdziecki, Cracoviae.
Google Scholar

Długosz. 1978. Joannis Długosii Annales seu Cronicae incliti Regni Poloniae. Liber nonus, wyd. S. Budkowa, I. Garbacik et alii, Varsoviae.
Google Scholar

Dokumenty. 1998. Dokumenty polskie z archiwów dawnego Królestwa Węgier, 1 (Do 1450 r.), wyd. S.A. Sroka, Kraków.
Google Scholar

Dokumenty. 2000. Dokumenty polskie z archiwów dawnego Królestwa Węgier, 2 (Dokumenty z lat 1451–1480), wyd. S.A. Sroka, Kraków.
Google Scholar

Dokumenty. 2003. Dokumenty polskie z archiwów dawnego Królestwa Węgier, 3 (Dokumenty z lat 1481–1500), wyd. S.A. Sroka, Kraków.
Google Scholar

Dokumenty. 2006. Dokumenty polskie z archiwów dawnego Królestwa Węgier, 4 (Dokumenty z lat 1501–1520), wyd. S.A. Sroka, Kraków.
Google Scholar

Dokumenty. 2012. Dokumenty polskie z archiwów dawnego Królestwa Węgier, 5 (Dokumenty z lat 1521–1530), wyd. S.A. Sroka, Kraków.
Google Scholar

Fastnacht Adam. 1962. Osadnictwo ziemi sanockiej w latach 1340–1650, Wrocław.
Google Scholar

Gawron Jan. 2019. Locators of the settlements under Wallachian law in the Sambor starosty in XVth and XVIth c. Territorial, ethnic and social origins, „Balcanica Posnanensia. Acta et Studia”, 26, s. 269–290.
Google Scholar

Grove Jean M. 2001. The initiation of the „Little Ice Age” in regions round the North Atlantic, „Climatic Change”, 48, 1, s. 53–82.
Google Scholar

Guzik Czesław. 2005. Zmiany użytkowania ziemi i sposobów gospodarowania w rolnictwie Podhala, [w:] Geografia i Sacrum. Profesorowi Antoniemu Jackowskiemu w 70. rocznicę urodzin, 1, red. B. Domański, S. Skiba, Kraków, s. 83–93.
Google Scholar

Holzhauser Hanspeter, Magny Michel, Zumbuhl Heinz J. 2005. Glacier and lake-level variations in west-central Europe over the last 3500 years, „The Holocene”, 15, 6, s. 789–801.
Google Scholar

Ìnkìn Vasilʹ F. 2004. Sìlʹsʹke suspìlʹstvo Galicʹkogo Prikarpattâ u XVI–XVIII stolìttâh: ìstoričnì narisi, Lʹvìv.
Google Scholar

Janeczek Andrzej. 1991. Osadnictwo pogranicza polsko-ruskiego. Województwo bełskie od schyłku XIV do początku XVII w., Warszawa.
Google Scholar

Jawor Grzegorz. 2000. Osady prawa wołoskiego i ich mieszkańcy na Rusi Czerwonej w późnym średniowieczu, Lublin.
Google Scholar

Jawor Grzegorz. 2019a. Commentary by Jan Zamoyski, the Royal secretary, on legal customs of the Vlachs of Sambir from 1568, „Analele Universitatii din Craiova — Seria Istorie”, 24, 2, s. 7–21.
Google Scholar

Jawor Grzegorz. 2019b. Ius Valachicum jako narzędzie kolonizacji obszarów peryferyjnych (na przykładzie pogranicza polsko-ruskiego w XIV–XVI wieku), [w:] Materiały V Kongresu Mediewistów Polskich, 3, Pogranicza w polskich badaniach mediewistycznych, red. A. Janeczek, M. Parczewski, M. Dzik, Rzeszów, s. 177–192.
Google Scholar

Jawor Grzegorz. 2020. Portée sociale des stéréotypes concernant les habitants des villages valaques en Pologne aux XVe et XVIe siècles, „Quaestiones Medii Aevi Novae”, 25, s. 221–236.
Google Scholar

Jawor Grzegorz. 2022a. Udział mieszkańcow wsi prawa wołoskiego w systemie egzekwowania prawa na obszarze Karpat polskich w XV i XVI wieku, [w:] Jednostka, rodzina i struktury społeczne w perspektywie historycznej: księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Cezaremu Kukli z okazji 45-lecia pracy naukowej, red. R. Poniat, P. Łozowski, Białystok 2022, s. 567–574.
Google Scholar

Jawor Grzegorz. 2022b. Impact of Climate Change in the Little Ice Age on Mountain Communities of the 15th and 16th c. The Polish Carpathians: a Case Study, „Res Historica”, 54, s. 75–94.
Google Scholar

Kiryk Feliks. 1964. Stosunki handlowe Jasła i miast okolicznych z miastami słowackimi w XV wieku, [w:] Studia z dziejów Jasła i powiatu jasielskiego, red. J. Garbacik, Kraków, s. 143–162.
Google Scholar

Kiryk Feliks. 1985. Rozwój urbanizacji małopolski XIII–XVI w.: województwo krakowskie (powiaty południowe), Kraków.
Google Scholar

Kiryk Feliks. 1995. Tylicz. Ze studiów nad miastami i miasteczkami w rejonie osadnictwa łemkowskiego w okresie przedrozbiorowym, [w:] Łemkowie w historii i kulturze Karpat, red. J. Czajkowski, 1, Sanok, s. 183–198.
Google Scholar

Kłapyta Piotr. 2021. Klimatyczne uwarunkowania rozwoju osadnictwa na prawie wołoskim w Karpatach Zachodnich na przełomie XV i XVI wieku na przykładzie Podtatrza, „Balcanica Posnanensia. Acta et Studia”, 28, 1, s. 133–148.
Google Scholar

Kmietowicz Frank. 1995. Dzieje Muszyny, Nowy Sącz.
Google Scholar

Kodeks. 1883. Kodeks dyplomatyczny katedry krakowskiej ś. Wacława, 2: obejmująca rzeczy od roku 1367 do roku 1423, wyd. F. Piekosiński, Kraków.
Google Scholar

Kotarba Adam. 2004. Zdarzenia geomorfologiczne w Tatrach Wysokich podczas małej epoki lodowej, [w:] Rola małej epoki lodowej w przekształcaniu środowiska przyrodniczego Tatr, red. A. Kotarba, Warszawa, s. 9–56.
Google Scholar

Kotarba Adam. 2005. Mała epoka lodowa w Tatrach Wysokich, [w:] Współczesna ewolucja rzeźby Polski. VII Zjazd Geomorfologów Polskich, Kraków, 19–22 września 2005, red. A. Kotarba, K. Krzemień, J. Święchowicz, Kraków, s. 50–65.
Google Scholar

Krandžalov Dimitr. 1963. Valaši na Moravé. Materiály, problémy, metody, Praha.
Google Scholar

Kuraś Stanisław. 1968. Osadnictwo i zagadnienia wiejskie w Gorlickiem do połowy XVI w., [w:] Nad rzeką Ropą, 3. Szkice historyczne, red. Z. Żarnecka, Kraków, s. 61–92.
Google Scholar

Niedźwiedź Tadeusz. 2004. Rekonstrukcja warunków termicznych lata w Tatrach od 1550 roku, [w:] Rola małej epoki lodowej w przekształcaniu środowiska przyrodniczego Tatr, red. A. Kotarba, Warszawa, s. 57–88.
Google Scholar

Obara-Pawłowska Anna. 2017. Obraz Wołochów w piśmiennictwie Jana Długosza, „Balcanica Posnaniensia. Acta et studia”, 2017, s. 197–220.
Google Scholar

Płaza Stanisław. 1968. Sołectwa w powiecie sądecko-czchowskim w XIII–XVIII w., „Rocznik Sądecki”, 9, s. 7–147.
Google Scholar

Pieradzka Krystyna. 1939. Na szlakach Łemkowszczyzny, Kraków.
Google Scholar

Rieger Janusz. 1977. Imiennictwo ludności wiejskiej w ziemi sanockiej i przemyskiej w XV w., Prace onomastyczne, 26, Wrocław.
Google Scholar

Rutkowska-Płachcińska Anna. 1961. Sądeczyzna w XIII i XIV w. Przemiany gospodarcze i społeczne, Wrocław.
Google Scholar

Prochaska Antoni. 1889. Jaśliska, miasteczko i klucz biskupów przemyskich, „Przewodnik Naukowy i Literacki”, 17, s. 59–77, 181–188, 263–270, 368–375, 464–467, 563–572, 650–662.
Google Scholar

Słownik. 1980–1986. Słownik historyczno-geograficzny województwa krakowskiego w średniowieczu, 1, oprac. J. Laberschek, Z. Leszczyńska-Skrętowa, F. Sikora, J. Wiśniewski. Wrocław.
Google Scholar

Słownik. 1989–1993. Słownik historyczno-geograficzny województwa krakowskiego w średniowieczu, 2, red. A. Gąsiorowski, F. Sikora, oprac. J. Kurtyka, J. Laberschek, Z. Leszczyńska-Skrętowa, F. Sikora, Wrocław–Kraków.
Google Scholar

Słownik. 1994–2003. Słownik historyczno-geograficzny województwa krakowskiego w średniowieczu, 3, red. F. Sikora, oprac. W. Bukowski, J. Kurtyka, J. Laberschek, Z. Leszczyńska-Skrętowa, A. Marzec, F. Sikora, M. Wilamowski, M. Wolski, Kraków.
Google Scholar

Słownik. 2006–2014. Słownik historyczno-geograficzny województwa krakowskiego w średniowieczu, 4, red. W. Bukowski, oprac. W. Bukowski, J. Laberschek, Z. Leszczyńska-Skrętowa, K. Nabiałek, A. Marzec, M. Wilamowski, M. Wolski, M. Zdanek, Kraków.
Google Scholar

Słownik. 2016–2021. Słownik historyczno-geograficzny województwa krakowskiego w średniowieczu, 5, red. W. Bukowski, oprac. W. Bukowski, J. Laberschek, K. Nabiałek, M. Schmidt, F. Sikora, J. Szyszka, P. Wiencierz, Kraków.
Google Scholar

Sroka Stanisław A. 2002. Wokół kontaktów dawnych ziem węgierskich z Polską w średniowieczu. Szkice, Bydgoszcz.
Google Scholar

Sroka Stanisław A. 2004. Prawdziwa historia karpackiego zbójnika, Kraków.
Google Scholar

Stamirski Henryk. 1965. Rozmieszczenie punktów osadniczych Sądecczyzny w czasie (do 1572 r.) i w przestrzeni, „Rocznik Sądecki”, 6, s. 1–44.
Google Scholar

Stamirski Henryk. 1971. Muszyna i jej starostowie do roku 1781, „Rocznik Sądecki”, 12, s. 5–78.
Google Scholar

Zbiór. 1962. Zbiór dokumentów małopolskich, 1, Dokumenty z lat 1257–1420, wyd. S. Kuraś, Wrocław.
Google Scholar