Przyrodnicze i gospodarcze przyczyny kryzysu osad na prawie niemieckim i ekspansji kolonizacji wołoskiej w Karpatach. Przykład dóbr muszyńskich biskupów krakowskich (XV–XVI wiek)
DOI:
https://doi.org/10.23858/KHKM72.2024.4.006Słowa kluczowe:
prawa wołoskie, Mała Epoka Lodowa, osadnictwo górskie, pogranicze polsko-słowackieAbstrakt
W artykule podjęto rozważania nad przyczynami sukcesu osadnictwa wołoskiego na obszarze dóbr muszyńskich. Jest on mierzony nie tylko imponującą liczbą powstających, zwłaszcza w XVI w., nowych osad pasterskich, ale też niemal zupełnym wyparciem dawniejszych społeczności, utrzymujących się z rolnictwa. Ukazano zmiany następujące stopniowo w środowisku naturalnym w okresie najstarszej fazy małej epoki lodowej i ich wpływ na społeczności ludzkie egzystujące w górach. Celem analizy procesu tworzenia nowych osad wiejskich było scharakteryzowanie praktycznych schematów postępowania, używanych przy ich lokowaniu. Przebudowa gospodarcza wymagała nowych narzędzi eksploatacji terenu, nieznanych społecznościom rolniczym. Podjęto także ściśle łączący się z tymi zagadnieniami problem migracji, w wyniku których do badanych dóbr przybyli ludzie obcy, w źródłach historycznych określani jako Wołosi. Dysponowali oni odpowiednimi umiejętnościami, które przeszczepili na lokalny grunt.
Pobrania
Bibliografia
Bębynek Władysław. 1914. Starostwo muszyńskie. Własność biskupstwa krakowskiego, „Przewodnik Naukowy i Literacki”, dodatek do „Gazety Lwowskiej”, 42, Lwów, s. 11–22, 113–128, 211–223, 310–322, 408–421, 518–522, 610–623.
Czajkowski Jerzy. 1999. Studia nad Łemkowszczyzną, Sanok.
Długosz. 1864. Joannis Długosz senioris canonici Cracoviensis Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis nunc primum e codice autographo editus, 3, Monasteria, wyd. A. Przezdziecki, Cracoviae.
Długosz. 1978. Joannis Długosii Annales seu Cronicae incliti Regni Poloniae. Liber nonus, wyd. S. Budkowa, I. Garbacik et alii, Varsoviae.
Dokumenty. 1998. Dokumenty polskie z archiwów dawnego Królestwa Węgier, 1 (Do 1450 r.), wyd. S.A. Sroka, Kraków.
Dokumenty. 2000. Dokumenty polskie z archiwów dawnego Królestwa Węgier, 2 (Dokumenty z lat 1451–1480), wyd. S.A. Sroka, Kraków.
Dokumenty. 2003. Dokumenty polskie z archiwów dawnego Królestwa Węgier, 3 (Dokumenty z lat 1481–1500), wyd. S.A. Sroka, Kraków.
Dokumenty. 2006. Dokumenty polskie z archiwów dawnego Królestwa Węgier, 4 (Dokumenty z lat 1501–1520), wyd. S.A. Sroka, Kraków.
Dokumenty. 2012. Dokumenty polskie z archiwów dawnego Królestwa Węgier, 5 (Dokumenty z lat 1521–1530), wyd. S.A. Sroka, Kraków.
Fastnacht Adam. 1962. Osadnictwo ziemi sanockiej w latach 1340–1650, Wrocław.
Gawron Jan. 2019. Locators of the settlements under Wallachian law in the Sambor starosty in XVth and XVIth c. Territorial, ethnic and social origins, „Balcanica Posnanensia. Acta et Studia”, 26, s. 269–290.
Grove Jean M. 2001. The initiation of the „Little Ice Age” in regions round the North Atlantic, „Climatic Change”, 48, 1, s. 53–82.
Guzik Czesław. 2005. Zmiany użytkowania ziemi i sposobów gospodarowania w rolnictwie Podhala, [w:] Geografia i Sacrum. Profesorowi Antoniemu Jackowskiemu w 70. rocznicę urodzin, 1, red. B. Domański, S. Skiba, Kraków, s. 83–93.
Holzhauser Hanspeter, Magny Michel, Zumbuhl Heinz J. 2005. Glacier and lake-level variations in west-central Europe over the last 3500 years, „The Holocene”, 15, 6, s. 789–801.
Ìnkìn Vasilʹ F. 2004. Sìlʹsʹke suspìlʹstvo Galicʹkogo Prikarpattâ u XVI–XVIII stolìttâh: ìstoričnì narisi, Lʹvìv.
Janeczek Andrzej. 1991. Osadnictwo pogranicza polsko-ruskiego. Województwo bełskie od schyłku XIV do początku XVII w., Warszawa.
Jawor Grzegorz. 2000. Osady prawa wołoskiego i ich mieszkańcy na Rusi Czerwonej w późnym średniowieczu, Lublin.
Jawor Grzegorz. 2019a. Commentary by Jan Zamoyski, the Royal secretary, on legal customs of the Vlachs of Sambir from 1568, „Analele Universitatii din Craiova — Seria Istorie”, 24, 2, s. 7–21.
Jawor Grzegorz. 2019b. Ius Valachicum jako narzędzie kolonizacji obszarów peryferyjnych (na przykładzie pogranicza polsko-ruskiego w XIV–XVI wieku), [w:] Materiały V Kongresu Mediewistów Polskich, 3, Pogranicza w polskich badaniach mediewistycznych, red. A. Janeczek, M. Parczewski, M. Dzik, Rzeszów, s. 177–192.
Jawor Grzegorz. 2020. Portée sociale des stéréotypes concernant les habitants des villages valaques en Pologne aux XVe et XVIe siècles, „Quaestiones Medii Aevi Novae”, 25, s. 221–236.
Jawor Grzegorz. 2022a. Udział mieszkańcow wsi prawa wołoskiego w systemie egzekwowania prawa na obszarze Karpat polskich w XV i XVI wieku, [w:] Jednostka, rodzina i struktury społeczne w perspektywie historycznej: księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Cezaremu Kukli z okazji 45-lecia pracy naukowej, red. R. Poniat, P. Łozowski, Białystok 2022, s. 567–574.
Jawor Grzegorz. 2022b. Impact of Climate Change in the Little Ice Age on Mountain Communities of the 15th and 16th c. The Polish Carpathians: a Case Study, „Res Historica”, 54, s. 75–94.
Kiryk Feliks. 1964. Stosunki handlowe Jasła i miast okolicznych z miastami słowackimi w XV wieku, [w:] Studia z dziejów Jasła i powiatu jasielskiego, red. J. Garbacik, Kraków, s. 143–162.
Kiryk Feliks. 1985. Rozwój urbanizacji małopolski XIII–XVI w.: województwo krakowskie (powiaty południowe), Kraków.
Kiryk Feliks. 1995. Tylicz. Ze studiów nad miastami i miasteczkami w rejonie osadnictwa łemkowskiego w okresie przedrozbiorowym, [w:] Łemkowie w historii i kulturze Karpat, red. J. Czajkowski, 1, Sanok, s. 183–198.
Kłapyta Piotr. 2021. Klimatyczne uwarunkowania rozwoju osadnictwa na prawie wołoskim w Karpatach Zachodnich na przełomie XV i XVI wieku na przykładzie Podtatrza, „Balcanica Posnanensia. Acta et Studia”, 28, 1, s. 133–148.
Kmietowicz Frank. 1995. Dzieje Muszyny, Nowy Sącz.
Kodeks. 1883. Kodeks dyplomatyczny katedry krakowskiej ś. Wacława, 2: obejmująca rzeczy od roku 1367 do roku 1423, wyd. F. Piekosiński, Kraków.
Kotarba Adam. 2004. Zdarzenia geomorfologiczne w Tatrach Wysokich podczas małej epoki lodowej, [w:] Rola małej epoki lodowej w przekształcaniu środowiska przyrodniczego Tatr, red. A. Kotarba, Warszawa, s. 9–56.
Kotarba Adam. 2005. Mała epoka lodowa w Tatrach Wysokich, [w:] Współczesna ewolucja rzeźby Polski. VII Zjazd Geomorfologów Polskich, Kraków, 19–22 września 2005, red. A. Kotarba, K. Krzemień, J. Święchowicz, Kraków, s. 50–65.
Krandžalov Dimitr. 1963. Valaši na Moravé. Materiály, problémy, metody, Praha.
Kuraś Stanisław. 1968. Osadnictwo i zagadnienia wiejskie w Gorlickiem do połowy XVI w., [w:] Nad rzeką Ropą, 3. Szkice historyczne, red. Z. Żarnecka, Kraków, s. 61–92.
Niedźwiedź Tadeusz. 2004. Rekonstrukcja warunków termicznych lata w Tatrach od 1550 roku, [w:] Rola małej epoki lodowej w przekształcaniu środowiska przyrodniczego Tatr, red. A. Kotarba, Warszawa, s. 57–88.
Obara-Pawłowska Anna. 2017. Obraz Wołochów w piśmiennictwie Jana Długosza, „Balcanica Posnaniensia. Acta et studia”, 2017, s. 197–220.
Płaza Stanisław. 1968. Sołectwa w powiecie sądecko-czchowskim w XIII–XVIII w., „Rocznik Sądecki”, 9, s. 7–147.
Pieradzka Krystyna. 1939. Na szlakach Łemkowszczyzny, Kraków.
Rieger Janusz. 1977. Imiennictwo ludności wiejskiej w ziemi sanockiej i przemyskiej w XV w., Prace onomastyczne, 26, Wrocław.
Rutkowska-Płachcińska Anna. 1961. Sądeczyzna w XIII i XIV w. Przemiany gospodarcze i społeczne, Wrocław.
Prochaska Antoni. 1889. Jaśliska, miasteczko i klucz biskupów przemyskich, „Przewodnik Naukowy i Literacki”, 17, s. 59–77, 181–188, 263–270, 368–375, 464–467, 563–572, 650–662.
Słownik. 1980–1986. Słownik historyczno-geograficzny województwa krakowskiego w średniowieczu, 1, oprac. J. Laberschek, Z. Leszczyńska-Skrętowa, F. Sikora, J. Wiśniewski. Wrocław.
Słownik. 1989–1993. Słownik historyczno-geograficzny województwa krakowskiego w średniowieczu, 2, red. A. Gąsiorowski, F. Sikora, oprac. J. Kurtyka, J. Laberschek, Z. Leszczyńska-Skrętowa, F. Sikora, Wrocław–Kraków.
Słownik. 1994–2003. Słownik historyczno-geograficzny województwa krakowskiego w średniowieczu, 3, red. F. Sikora, oprac. W. Bukowski, J. Kurtyka, J. Laberschek, Z. Leszczyńska-Skrętowa, A. Marzec, F. Sikora, M. Wilamowski, M. Wolski, Kraków.
Słownik. 2006–2014. Słownik historyczno-geograficzny województwa krakowskiego w średniowieczu, 4, red. W. Bukowski, oprac. W. Bukowski, J. Laberschek, Z. Leszczyńska-Skrętowa, K. Nabiałek, A. Marzec, M. Wilamowski, M. Wolski, M. Zdanek, Kraków.
Słownik. 2016–2021. Słownik historyczno-geograficzny województwa krakowskiego w średniowieczu, 5, red. W. Bukowski, oprac. W. Bukowski, J. Laberschek, K. Nabiałek, M. Schmidt, F. Sikora, J. Szyszka, P. Wiencierz, Kraków.
Sroka Stanisław A. 2002. Wokół kontaktów dawnych ziem węgierskich z Polską w średniowieczu. Szkice, Bydgoszcz.
Sroka Stanisław A. 2004. Prawdziwa historia karpackiego zbójnika, Kraków.
Stamirski Henryk. 1965. Rozmieszczenie punktów osadniczych Sądecczyzny w czasie (do 1572 r.) i w przestrzeni, „Rocznik Sądecki”, 6, s. 1–44.
Stamirski Henryk. 1971. Muszyna i jej starostowie do roku 1781, „Rocznik Sądecki”, 12, s. 5–78.
Zbiór. 1962. Zbiór dokumentów małopolskich, 1, Dokumenty z lat 1257–1420, wyd. S. Kuraś, Wrocław.
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Prawa autorskie (c) 2024 Kwartalnik Historii Kultury Materialnej
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.
