Nowożytne naczynia szklane znalezione w Warszawie — możliwości i ograniczenia badań

Autor

Słowa kluczowe:

szkło, naczynia szklane z XVI–XVIII wieku, zabytki archeologiczne

Abstrakt

Celem artykułu jest prezentacja zasobu naczyń szklanych z XVI-XVIII w. z badań archeologicznych na terenie Warszawy, określenie stopnia ich poznania, oraz przedstawienie możliwości i ograniczeń w rozpoznaniu wyrobów, zwłaszcza w ustalaniu ich pochodzenia lub funkcji. Wskazane zostaną także kierunki dalszych prac nad tą problematyką i kwestie wciąż wymagające wyjaśnienia. Podstawę rozważań stanowią zabytki uwzględnione w dotychczasowych publikacjach. Większość z nich to pozostałości przedmiotów zwyczajnych, używanych na co dzień, o których przeważnie milczą źródła pisane, a które są wciąż słabo poznane. Naczynia szklane to jedna z głównych kategorii zabytków znajdowanych podczas prac archeologicznych obejmujących okres nowożytny, przeważnie wydobywanych w stanie ułamkowym. Wynika to zapewne z kruchości szkła i jego podatności na zniszczenie. Potłuczone szkło, jak uszkodzone wyroby metalowe, w Polsce do końca XVIII w. bywało towarem skupowanym. Na ziemiach polskich wyroby szklane rozpowszechniły się stosunkowo późno. O częstszym użyciu szkła w formie zastawy, pojemników oraz do szklenia okien można mówić w Polsce dopiero od XVI w., a o ich powszechności – od wieku XVII. Jak dotąd, do początku XVIII wieku brak poświadczonych informacji o istnieniu hut w okolicach Warszawy i na całym Mazowszu. Mogły jednak istnieć funkcjonujące czasowo, na niewielką skalę i w skromnym zakresie tzw. huty leśne. Ich wyroby, które trafiały na rynek warszawski, to prawdopodobnie naczynia gospodarcze bądź skromne stołowe, np. tzw. pucharki dzwonowate. Reprezentacyjne szkło stołowe w XVI-XVIII w. sprowadzane były z zagranicy. Warszawa była zapewne zaopatrywana w szkło różnej proweniencji, które docierało do miasta z różnych kierunków i różnymi drogami. Najważniejszymi pośrednikami w tym handlu w XVI i XVII w. był Gdańsk i Kraków. Pierwsze manufaktury szklane wywarzające m.in. naczynia, powstały koło Warszawy w pierwszej połowie XVIII w. Były to: huta w Bielanach pod Warszawą, która działała w latach ok. 1713 - przed 1725, i pod Otwockiem, zwana „Urzecz”, założona po roku 1729 r., funkcjonowała do ok. 1786 r. Wyroby huty królewskiej niewątpliwie były bardzo dobrej jakości, lecz nie są rozpoznane. Druga z hut produkowała naczynia zdobione, białe i kolorowe. Trzecia huta „warszawska” działała prawdopodobnie od ok. 1729 r. Przypuszczalnie była to manufaktura na dobrym poziomie technologicznym. Inne huty w okolicach Warszawy istniały dopiero od drugiej połowy XVIII w. W XVIII w. do stolicy zapewne docierały też naczynia szklane z innych renomowanych krajowych wytwórni, m.in. z „Huty Kryształowej”, która działała od 1717 do końca XVIII w. pod Lubaczowem. Huta ta posiadała własny magazyn w Warszawie, funkcjonujący w latach 1724-1727. Więcej hut wokół Warszawy pracowało dopiero w pierwszej połowie XIX w. Do czołowych należała wtedy huta „Czechy” w Trąbkach pod Garwolinem. Informacje o nowożytnych naczyniach szklanych znalezionych podczas badań archeologicznych na terenie dawnej Warszawy zawiera kilkanaście publikacji. Według zamieszczonych tam danych, na ogół są to zabytki z XVIII w., a niewiele jest z XVI lub z XVII w.; ich łączna liczba wynosi ponad 16 000 (por. tab. 1). Stanowią one tylko część wszystkich znalezisk szklanych. Najliczniejsze znaleziska pochodzą z badań Apteki Królewskiej. Wszystkie analizowane naczynia można podzielić na dwie grupy funkcjonalne: do magazynowania, przechowywania i transportu napojów, oraz do ich podawania i indywidualnej konsumpcji. W świetle publikacji dominują wyroby z pierwszej grupy, do której można zaliczyć: butle i butelki, w tym gąsiory oraz flasze. Pozostałe naczynia, których pozyskano mniej, należą do szklanej zastawy stołowej. Ich asortyment i zróżnicowanie jest jednak większe. Są to: kieliszki, kielichy, puchary, pucharki, w tym dzwonowate, szklanice i szklanki, dzbany, kufle, karafki. Wyróżniają się one przede wszystkim rozmaitą wielkością, formą i kształtem. Rzadko to naczynia zdobione. Szkło z wykopalisk nawiązuje do typu i stylu okazałych, artystycznych egzemplarzy. Jednakże zarówno formy, jak i ornamentyka większości tych naczyń są znacznie bardziej uproszczone. Omawiany temat jest wieloaspektowy, złożony z zagadnień możliwych do rozwiązania wyłącznie na drodze dalszych, interdyscyplinarnych studiów.

Pobrania

Download data is not yet available.

Bibliografia

Bis Magdalena, Bis Wojciech. 2012. Badania archeologiczne z zakresu późnego średniowiecza i nowożytności na Mazowszu w latach 1989-2009. Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 60 (1), 133-148.

Blusiewicz Karolina. 2013. Wyniki badań archeologicznych północnej pierzei placu Teatralnego prowadzonych w latach 1995-1997. In: W. Pela (ed.), Badania archeologiczno-architektoniczne północnej pierzei placu Teatralnego w Warszawie w latach 1995-1997. Archeologia dawnej Warszawy 3. Warszawa, 73-133.

Borowska Joanna. 2011-2012. Życie codzienne w Pałacu Saskim w Warszawie w XVIII wieku w świetle wykopalisk archeologicznych. Z otchłani wieków 66 (1-4), 100-109.

Buczkowski Kazimierz. 1958. Dawne szkła artystyczne w Polsce. Kraków.

Cędrowski Ryszard. 2011-2012. Badania archeologiczne prowadzone przy rewitalizacji piwnic w kamienicach Strony Dekerta Rynku Starego Miasta w Warszawie. Z otchłani wieków 66 (1-4), 39-63.

Chrzanowska Paulina. 1966. Huta szkła w Cudnowie na Wołyniu. Szkło i Ceramika 17 (9), 253-258.

Chrzanowska Paulina. 1974. Artystyczne szkło w okresie baroku i klasycyzmu. In: Z. Kamieńska (ed.), Polskie szkło do połowy 19 wieku. Wrocław, 127-146.

Chrzanowska Paulina. 1987. Szkła artystyczne z polskich manufaktur XVIII w. Warszawa.

Ciepiela Sławomira. 1969. O formach kieliszków użytkowanych w I połowie XVIII w. w Warszawie. Szkło i Ceramika 20 (11), 313-316.

Ciepiela Sławomira. 1970. Zabytki szklane ze stanowiska archeologicznego przy kościele św. Anny w Warszawie. Studia z Dziejów Rzemiosła i Przemysłu 9, 140-171.

Ciepiela Sławomira. 1974. Wyroby szklane od poł. XIII do poł. XVII w. In: Z. Kamieńska (ed.), Polskie szkło do połowy 19 wieku. Wrocław, 64-74.

Ciepiela Sławomira. 1975. Osiemnastowieczne pucharki dzwonowate. Szkło i Ceramika 26 (6), 183-186.

Ciepiela Sławomira. 1977. Szkło osiemnastowieczne Starej Warszawy. Warszawa.

Ciepiela-Kubalska Sławomira. 1987. Z badań nad XVIII-wiecznymi szklanymi naczyniami gospodarczymi. Acta Universitatis Nicolai Copernici. Archeologia 12 (177), 111-121.

Ciepiela-Kubalska Sławomira. 1991. Szklanice fletowate ze Starego Miasta w Warszawie (XIV/XV-1 ćwierć XVII wieku). Acta Universitatis Nicolai Copernici. Archeologia 19. Archeologia Szkła 5, 25-42.

Ciepiela-Kubalska Sławomira. 1999. Szklane kufle starowarszawskie z XVIII wieku. Acta Universitatis Nicolai Copernici. Archeologia 27 (333), 145-162.

Deresiewicz Janusz. 1966. Hutnictwo szklane Wielkopolski w drugiej połowie XVIII wieku. Studia z Dziejów Rzemiosła i Przemysłu 6, 5-48.

Dymecki Piotr. b.r. wyd. Prawdziwe i wymyślone ciekawostki z dziejów Mszczonowa. Legendy, tajemnice, rzeczy dziwne i ciekawe, 6, http://www.izba.mszczonow.pl/plik,2386,legendy-tajemnice-rzeczy-dziwne-i-ciekawe-pdf.

Gajewska Mirosława. 1975. Wyposażenie w sprzęty mieszczańskich gospodarstw domowych Poznania i Warszawy w XVIII wieku. In: M. Gajewska and W. Kalinowski and E. Kowecka and N. Miks-Rudkowska, Dom i mieszkanie w Polsce (druga połowa XVII-XIX w.). Studia i Materiały z Historii Kultury Materialnej 50. Wrocław, 145-238.

Ginter Halina. 1968. Materiały szklane ze stanowiska Warszawa-Zamek. Warszawskie Materiały Archeologiczne 3, 66-79.

Główka Dariusz. 1996. Być biskupem i ministrem. Majątek ruchomy biskupa chełmskiego i podkanclerzego Macieja Garnysza (1790 r.). Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 44 (2), 177-184.

Główka Dariusz. 2010. Parady, ekwipaże, stoły. Ze studiów nad poziomem życia biskupów rzymsko-katolickich w osiemnastowiecznej Polsce. In: M.R. Pauk and M. Saczyńska (eds.), Dom, majątek, klient, sługa. Manifestacja pozycji elit w przestrzeni materialnej i społecznej (XIII-XIX wiek). Warszawa, 213-226.

Gołębiewski Andrzej. 1997. Znaki na nowożytnych butelkach ze Starego Miasta w Elblągu. Archaeologia Historica Polona 6, 183-205.

Grochulska Barbara. 1983. Wnioski. In: B. Grochulska and W. Pruss (eds.), Z dziejów rzemiosła warszawskiego. Warszawa, 270-273.

Kamieńska Zofia. 1964. Manufaktura szklana w Urzeczu 1737-1846. Warszawa.

Kamieńska Zofia. 1974. Produkcja szkła od poł. XVII do poł. XIX wieku. In: Z. Kamieńska (ed.), Polskie szkło do połowy 19 wieku. Wrocław, 83-126.

Kasprzak Aleksandra J. 2005a. Huta Kryształowa w latach 1729 - kon. XVIII w. In: A.J. Kasprzak (ed.), Szkła z Huty Kryształowej w starostwie lubaczowskim, 1717/1718 – koniec XVIII wieku. Warszawa, 65-81.

Kasprzak Aleksandra J. 2005b. Zakończenie. In: A.J. Kasprzak (ed.), Szkła z Huty Kryształowej w starostwie lubaczowskim, 1717/1718 – koniec XVIII wieku. Warszawa, 91-93.

Kasprzak Aleksandra J. 2007. „Szkło różne w gatunkach wyrażone”. Inwentarz pałacu w Lubartowie z 1756 roku. In: J. Skrabski and B. Bułdys (eds.), Wokół Sanguszków. Dzieje – sztuka – kultura. Materiały I Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej 29-30 czerwiec 2006, Ratusz, Muzeum Okręgowe w Tarnowie. Tarnów, 205-218.

Kociszewski Longin. 1966. Metody laboratoryjne badania przedmiotów zabytkowych ze szkła. Studia z Dziejów Rzemiosła i Przemysłu 6, 49-75.

Kossowska Krystyna 1981. Fabryka Szkła, Kryształów i Szyb do Okien firmy Ignacy Hordliczka. Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 29 (3), 365-376.

Kowecka Elżbieta. 1991. Dwór „najrządniejszego w Polszcze magnata”. Warszawa.

Kowecka Elżbieta. 1998. Sprzedać! Kupić! Sklepy warszawskie z artykułami domowymi 1830-1870. Warszawa.

Kozłowska Ryta. 1994. Szkło. Materiały do wystawy „Rzeczy codzienne z wykopalisk zamkowych i staromiejskich”. Źródła archeologiczne do dziejów Zamku Królewskiego oraz Starej i Nowej Warszawy 1. Warszawa.

Kozłowska Ryta, Nowakowski Andrzej. 1987. Szkło apteczne z badań archeologicznych Apteki Królewskiej w Warszawie. Acta Universitatis Nicolai Copernici. Archeologia 12 (177), 123-141.

Kula Witold. 1954. Huta szklana w Cudnowie. Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 2 (4), 676-690.

Kula Witold. 1956. Huta szklana w Cudnowie, 1775-1778. In: W. Kula. Szkice o manufakturach w Polsce XVIII wieku: 1720-1780. Cz. 2: 1764-1780. Warszawa, 210-242.

Kunicki-Goldfinger Jerzy, J. Kierzek, Kasprzak Aleksandra J., Mołożewska-Bućko Beata. 1999. XVIII-wieczne naczynia szklane z hut w Nalibokach i Urzeczu. Badania fizykochemiczne. Raporty Instytutu Chemii i Techniki Jądrowej. Seria B (2).

Kunicki-Goldfinger Jerzy, Kierzek Jan, Kasprzak Aleksandra J., Mołożewska-Bućko Beata. 2000. A study of 18th century glass vessels from central Europe by X-ray fluorescence analysis. X-ray Spectrometry 29, 310-316.

Kunicki-Goldfinger Jerzy, J. Kierzek, Kasprzak Aleksandra J., Mołożewska-Bućko Beata. 2005. Central European crystal glass of the first half of the eighteenth century. In: Annales du 16e Congrès du l`AIHV, London 2003. Nottingham, 258-262.

Lanmon Dwight P. 2011. The Golden Age of English Glass 1650-1775. Woodbridge.

Lichota Lutosław. 2004. Historyczno-technologiczne omówienie książki Józefa Torzewskiego, Rozmowa o sztukach robienia szkła, Berdyczów 1785/Jelenia Góra 2002. Szkło i Ceramika 55, 39-42.

Lindsey Bill. 2017. Bottle Typing (Typology) & Diagnostic Shapes, https://sha.org/bottle/typing.htm (dostęp 06.07.2017 r.)

Lodowski Jerzy. 1995. Poszukiwania zanikłych hut szkła na ziemi kłodzkiej. In: Z badań nad średniowiecznym szklarstwem na Śląsku. Jelenia Góra, 22-28.

Meyza Katarzyna. 2001. Osiemnastowieczna potrzebnica na posesji Łazarowiczów. Z badań archeologicznych na Placu Zamkowym w Warszawie. Almanach Muzealny 3, 7-26.

Meyza Katarzyna. 2014. Wyniki archeologicznych badań sondażowych na wzgórzu widokowym w Ogrodzie Krasińskich w Warszawie. Almanach Muzealny 8, 15-43.

Mucha Maria. 1984. Archeologiczna weryfikacja nowożytnych hut szkła na terenie Wielkopolski południowo-wschodniej. Acta Universitatis Nicolai Copernici. Archeologia 10, 83-118.

Nowak Janusz S. 2012. Hutnictwo szklane w dobrach podolskich rodów Sieniawskich, Czartoryskich i Tarłów. Michunki Lasowe, Stare Sioło, Berezówka, Latyczów (1721-1782). Rozprawy Muzeum Narodowego w Krakowie. Seria nowa 5, 83-115.

Nowotny Wacław. 1975. Technologia szkła 1. Wrocław.

Nowotny Wacław. 1985. Technologia. Zdobienie szkła. Podręcznik dla zasadniczej szkoły zawodowej. Warszawa.

Olczak Jerzy. 1984. Archeologia w badaniach nad średniowiecznym i nowożytnym hutnictwem szkła w Polsce. Acta Universitatis Nicolai Copernici. Archeologia 10, 51-64.

Pela Włodzimierz. 2007. Archeologia w Muzeum Historycznym m.st. Warszawy. Almanach Muzealny 5, 94-95.

Pela Włodzimierz. 2013. Historia badań archeologicznych i architektonicznych dawnej Warszawy. The History of Archaeological and Architectonic Research in Old Warsaw. Archeologia Dawnej Warszawy 2, Warszawa.

Polak Ada. 1981. Szkło i jego historia. Warszawa.

Rubnikowicz Marek. 1984. Archeologiczna weryfikacja nowożytnych hut szkła na obszarze województwa bydgoskiego. Acta Universitatis Nicolai Copernici. Archeologia 10, 119-129.

Rubnikowicz Marek. 1989. XVIII-wieczna huta szkła w Średniej Hucie. Gmina Warlubie, woj. bydgoskie. Acta Universitatis Nicolai Copernici. Archeologia 14. Archeologia Szkła 3, 39-66.

Siwiak Wojciech. 2001. Znaki na butelkach szklanych z XVIII-XIX wieku ze Starego Fordonu nad Wisłą. Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 49 (3), 245-252.

Siwiak Wojciech. 2004. Znaleziska szklanych pieczęci. Materiały do Dziejów Kultury i Sztuki Bydgoszczy i Regionu 9, 157-160.

Stolpiak Barbara. 1984. Metoda archeologicznych badań powierzchniowych nowożytnych hut szkła. Acta Universitatis Nicolai Copernici. Archeologia 10, 65-82.

Szelegejd Barbara. 2002. Materiały z okresu 1717-1729 do dziejów hut szklanych pod Lubaczowem, należących do rodu Sieniawskich (część 1). Studia Wilanowskie 13, 27-92.

Szelegejd Barbara. 2003. Materiały z okresu 1717-1729 do dziejów hut szklanych pod Lubaczowem, należących do rodu Sieniawskich (część 2 i Aneks). Studia Wilanowskie 14, 91-166.

Szelegejd Barbara. 2007. Szkło europejskie. Galeria rzemiosła artystycznego. Warszawa.

Szkurłat Anna. 2008. Szkło. Katalog zbiorów, Zamek Królewski w Warszawie i Fundacja Zbiorów Ciechanowieckich. Warszawa.

Świechowska Aleksandra. 1990. Rzeczy codzienne z wykopalisk zamkowych i staromiejskich. Warszawa.

Torzewski Józef. 2002. Rozmowa o sztukach robienia szkła. J. Olczak (ed.), Jelenia Góra.

Twarowska Jolanta. 1976. Stanisławów: z dziejów rozkwitu i upadku miasta. Rocznik Mazowiecki 6, 221-264.

Włodarczyk Wojciech. 2017. Winnice Warszawy i okolic w pierwszej połowie XIX wieku. Zarys problematyki badawczej. In: D. Dias-Lewandowska and G. Kurczewski (eds.), Fukier i wino. Studia z historii wina w Polsce 1. Warszawa, 136-225.

Wykaz urzędowych nazw miejscowości i ich części 2015, Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej (KSNG), http://ksng.gugik.gov.pl/pliki/urzedowy_wykaz_nazw_miejscowosci_2015.pdf (dostęp 06.07.2017 r.).

Wyrobisz Andrzej. 1964. Szkło w Polsce od XIV do XVII wieku. Wrocław-Warszawa-Kraków.

Wyrobisz Andrzej. 1974. Wytwórczość szklarska od poł. XIII do poł. XVII w. In: Z. Kamieńska (ed.), Polskie szkło do połowy 19 wieku. Wrocław, 44-64.

Pobrania

Opublikowane

2017-01-01

Jak cytować

Bis, M. (2017). Nowożytne naczynia szklane znalezione w Warszawie — możliwości i ograniczenia badań. Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, 65(3), 371–396. Pobrano z https://journals.iaepan.pl/khkm/article/view/972

Numer

Dział

Studia i materiały