Duchowni w testamentach mieszczańskich — mieszczanie w testamentach duchownych. Zapisy ostatniej woli jako źródła do badania powiązań (Prusy, XV–początek XVI wieku)

Marcin Sumowski

doi:10.23858/KHKM68.2020.3.003

Published: 2020-10-30

Vol. 68 No. 3 (2020)

Clergymen in burghers’ testaments — burghers in clergymen’s testaments. Last wills as a source for research on relationships (Prussia, 15th–early 16th c.)

Marcin Sumowski

Kwartalnik Historii Kultury Materialnej

Section: Studies and Materials

https://doi.org/10.23858/KHKM68.2020.3.003

Abstract

The article explores testaments as a source helpful in researching social relationships in the Middle Ages, in particular in tracing relationships between clergymen and lay persons on the basis of their inclusion in last wills. The author notes methodological problems connected with using this category of sources, resulting from their scarcity and their laconic reference to the relationships in question. Therefore, following the postulate of the Czech researcher Martin Nodl, he looks at the available testaments from the perspective of microhistory, carefully investigating the context of each document. The issue of relationships is discussed on three planes. The first one concerns clergymen in burghers’ last wills, i.e. parish priests who were present during the writing of last wills, members of brotherhoods who witnessed them, those who were bequeathed legacies, and confessors. Clergymen were also mentioned in last wills as the testator’s relatives, which was very important in connection with inheritance, especially of fixed property. The second plane concerns burghers mentioned in clergymen’s testaments. In the case of higher-rank clergymen from towns, those were usually relatives. Other persons connected with the testator were also frequently mentioned, especially servants who were left some legacies. The third plane concerns relationships between clergymen, as priests were often included in the last wills of other priests. It can be concluded that the this type of documents can only serve as a starting point in investigating the topic in question. Relationships between those social groups should be researched on the basis of other kinds of written sources as well, taking into consideration wide biographical, social and cultural contexts.

Keywords:

clergy, burghers, testaments, social relationships, Middle Ages, Prussia

Download files

pdf (Język Polski)

Citation rules

Sumowski, M. (2020). Clergymen in burghers’ testaments — burghers in clergymen’s testaments. Last wills as a source for research on relationships (Prussia, 15th–early 16th c.). Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, 68(3), 315–334. https://doi.org/10.23858/KHKM68.2020.3.003

Cited by / Share

Licence

This work is licensed under a Creative Commons Attribution 4.0 International License.

References

AAWO [Archiwum Archidiecezji Warmińskiej w Olsztynie], Dokumenty Kapituły, t. 25.
Google Scholar

AAWO [Archiwum Archidiecezji Warmińskiej w Olsztynie], Archiwum Biskupie, Eh 163.
Google Scholar

AP Gdańsk [Archiwum Państwowe w Gdańsku], 300, 43/2b; 300D/82, nr 51; 368/I, nr 95, 130; 368/II, nr 65, 80, 82, 89, 91, 117; 368/III, nr 27, 35; 369, 1/117.
Google Scholar

AP Toruń [Archiwum Państwowe w Toruniu], Kat. I, nr 938, 1019, 1037, 1309, 2510, 2603.
Google Scholar

BG PAN [Biblioteka Gdańska Polskiej Akademii Nauk], Ms. 1383.
Google Scholar

OBA [Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz Berlin-Dahlem, XX HA., Ordensbriefarchiv], nr 16480, 21281, 29020.
Google Scholar

OF [Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz Berlin-Dahlem, XX HA., Ordensfolianten], nr 87.
Google Scholar

Baur Paul. 1989. Testament und Bürgerschaft. Alltagsleben und Sachkultur im spätmittelelterlichen Konstanz, Sigmaringen.
Google Scholar

Birch-Hirschfeld Triller A. 1999. Geida Maciej, [w:] Słownik Biograficzny Kapituły Kolegiackiej w Dobrym Mieście, red. J. Guzowski, Olsztyn, s. 15.
Google Scholar

Biskup Radosław, Sumowski Marcin. 2020. The Micro-World of a Town Clergyman. The Will of the Rastenburg Parish Priest Georg Zinke († 1517) and the Inventory of his Parish, [w:] Studies on the Military Orders, Prussia, and Urban History: Essays in Honour of Roman Czaja on the Occasion of his sixtieth Birthday/ Beiträge zur Ritterordens-, Preussen- und Städteforschung. Festschrift für Roman Czaja zum 60. Geburtstag, red. J. Sarnowsky, K. Kwiatkowski, H. Houben, L. Pósán, A. Bárány, Debrecen, s. 405–424.
Google Scholar

Boockmann Hartmut. 1983. Leben und Sterben im mittelalterlichen Göttingen. Über ein Testament des 15. Jahrhunderts, „Göttinger Jahrbuch”, 31, s. 73–94.
Google Scholar

Borawska Teresa. 1996a. Bischof Albert, [w:] Słownik Biograficzny Kapituły Warmińskiej, red. J. Guzowski, Olsztyn, s. 21–22.
Google Scholar

Borawska Teresa. 1996b. Blumenau Wawrzyniec, [w:] Słownik Biograficzny Kapituły Warmińskiej, red. J. Guzowski, Olsztyn, s. 23–24.
Google Scholar

Borawska Teresa. 1996c. Huxer Arnold, [w:] Słownik Biograficzny Kapituły Warmińskiej, red. J. Guzowski, Olsztyn, s. 98–99.
Google Scholar

Borawska Teresa. 1996d. Medderich Werner, [w:] Słownik Biograficzny Kapituły Warmińskiej, red. J. Guzowski, Olsztyn, s. 165–166.
Google Scholar

Borawska Teresa. 1996e. Salendorf Fryderyk, [w:] Słownik Biograficzny Kapituły Warmińskiej, red. J. Guzowski, Olsztyn, s. 212.
Google Scholar

Borawska Teresa. 1996f. Suchten Krzysztof, [w:] Słownik Biograficzny Kapituły Warmińskiej, red. J. Guzowski, Olsztyn, s. 241.
Google Scholar

Borawska Teresa. 1996g. Werner Tomasz, [w:] Słownik Biograficzny Kapituły Warmińskiej, red. J. Guzowski, Olsztyn, s. 270–271.
Google Scholar

Böhmische Bürgertestamente. 2017. Böhmische Bürgertestamente des 15. Jahrhunderts, wyd. T. Krzenck, Marburg.
Google Scholar

Bötticher Eberhard. 2013. Historisch Kirchen Register der grossen Pfarkirchen in der Rechten Stad Dantzig S. Marien oder von alters Unser Lieben Frawen genant, auβ allen derselben Kirchen Büchern und andern Chroniken und alten Schriften zusamen getragen, [w:] Chronik der Marienkirche in Danzig. Das „Historische Kirchen Register” von Eberhard Bötticher (1616). Transkription und Auswertung/Kronika kościoła Mariackiego w Gdańsku. „Historisches Kirchen Register” Eberharda Böttichera (1616). Transkrypcja i analiza, oprac. Ch. Herrmann, E. Kizik, Köln–Weimar–Wien, s. 341–714.
Google Scholar

Bullarium. 1998. Bullarium Poloniae, t. VI: 1447–1464, wyd. I. Sułkowska-Kuraś, S. Kuraś, współpr. P. Sczaniecki, M. Kowalczyk, Romae–Lublin.
Google Scholar

Buława Józef. 1971. Walki społeczno-ustrojowe w Toruniu w I połowie XVI wieku, Toruń.
Google Scholar

CDW. 1864. Codex Diplomaticus Warmiensis, Bd II: 1341–1375, wyd. C.P. Woelky, J.M. Saage, Mainz.
Google Scholar

CDW. 1874. Codex Diplomaticus Warmiensis, Bd III: 1376–1424, wyd. C.P. Woelky, Braunsberg–Leipzig.
Google Scholar

Constitutiones synodales. 1899. Constitutiones synodales Warmienses, Sambienses, Pomesanienses, Culmenses necnon provinciales Rigenses, red. F. Hipler, Brunsbergae.
Google Scholar

Czarciński Ireneusz. 1993. Bractwa w wielkich miastach państwa krzyżackiego w średniowieczu, Toruń.
Google Scholar

Długokęcki Wiesław. 2011. W sprawie późnośredniowiecznych testamentów gdańskich, „Zapiski Historyczne”, t. 76, z. 3, s. 115–139.
Google Scholar

Domcustos. 1891. Domcustos Arnold Huxer und sein Testament vom 8. Januar 1445, „Pastoralblatt für die Diöcese Ermland”, 23, nr 11, s. 126–131.
Google Scholar

Guttzeit Emil Johannes. 1966. Das Testament des Matz Berenfelde aus dem Jahre 1505, „Zeitschrift für die Geschichte und Altertumskunde Ermlands”, 30, s. 425–431.
Google Scholar

Günther Otto. 1917. Andreas Slommow und Johannes Zager in den Handschriften der Danziger Marienbibliothek, „Zeitschrift des Westpreussischen Geschichtsvereins”, 57, s. 141–159.
Google Scholar

Handfesten. 1921. Handfesten der Komturei Schlochau, oprac. P. Panske, Danzig.
Google Scholar

Haβbargen Hermann. 1926. Das Testament des Danziger Offizials Nikolaus Schwichtenberg, „Mitteilungen des Westpreuβischen Geschichtsvereins”, 25/4, s. 78–94.
Google Scholar

Hirsch Theodor. 1843. Die Ober-Pfarrkirche von St. Marien in Danzig, Danzig.
Google Scholar

Koczerska Maria. 2001. Testament kanonika tarnowskiego i plebana parafii Wszystkich Świętych w Krakowie, [w:] Ludzie, Kościół, wierzenia: studia z dziejów kultury i połeczeństwa Europy Środkowej (średniowiecze — wczesna epoka nowożytna), red. W. Iwańczak, S.K. Kuczyński, Warszawa, s. 237–254.
Google Scholar

Kowalczyk Maria. 2003. Testament biskupa krakowskiego Floriana z Mokrska, „Studia Źródłoznawcze”, t. 41, s. 65–70.
Google Scholar

Księga długów. 1969. Księga długów miasta Torunia z okresu wojny trzynastoletniej, wyd. K. Ciesielska, I. Janosz-Biskupowa, Toruń.
Google Scholar

Księga Ławnicza. 1973. Księga Ławnicza Nowego Miasta Torunia (1387–1450), wyd. K. Ciesielska, Warszawa–Poznań.
Google Scholar

Księga Ławnicza. 1993. Księga Ławnicza Starego Miasta Torunia (1428–1456), wyd. K. Ciesielska, J. Tandecki, cz. 2: 1444–1456, Toruń.
Google Scholar

Księga Ławnicza 2012. Księga Ławnicza Miasta Nowego nad Wisłą (1416–1527), wyd. K. Mikulski, W. Nowosad, Toruń.
Google Scholar

Księga Ławnicza. 2018a. Księga Ławnicza Starego Miasta Torunia (1479–1515), wyd. K. Kopiński, K. Mikulski, J. Tandecki, cz. 1: 1479–1501, Toruń.
Google Scholar

Księga Ławnicza. 2018b. Księga Ławnicza Starego Miasta Torunia (1479–1515), wyd. K. Kopiński, K. Mikulski, J. Tandecki, cz. 2: 1502–1515, Toruń.
Google Scholar

Księga Rady. 2008. Księga Rady Młodego Miasta Gdańska 1400, 1404–1455 [1458–1459], [w:] Księgi Młodego Miasta Gdańska 1400–1455 [1458–1459], wyd. K. Kopiński, P. Oliński, Toruń.
Google Scholar

Kubicki Rafał. 2006. Testamenty elbląskie z XIV–początków XVI w. — charakterystyka wraz z listą testatorów w układzie chronologicznym, „Rocznik Elbląski”, R. 20, s. 199–208.
Google Scholar

Kubicki Rafał. 2010a. Kultura materialna w testamentach elbląskich z XV–początku XVI w., „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. LVIII, nr 2, s. 197–210.
Google Scholar

Kubicki Rafał. 2010b. Pielgrzymki w testamentach mieszczan elbląskich w XV–początkach XVI wieku, [w:] Z dziejów średniowiecza. Pamięci profesora Jana Powierskiego (1940–1999), red. W. Długokęcki, Gdańsk, s. 179–188.
Google Scholar

Kubicki Rafał. 2011. Formy pobożności w mieście późnośredniowiecznym w świetle zapisów na rzecz Kościoła i biednych w testamentach elbląskich (XV–początek XVI wieku), „Zapiski Historyczne”, t. 76, z. 2, s. 7–26.
Google Scholar

Kubicki Rafał. 2012. Mieszkańcy Elbląga w świetle piętnastowiecznych testamentów, „Rocznik Elbląski”, R. 24, s. 25–43.
Google Scholar

Kubicki Rafał. 2015. Seelbad (balnea animarum) — uwagi na temat praktyki stosowania pobożnej fundacji w Prusach Krzyżackich i Prusach Królewskich do początku XVI wieku, „Zapiski Historyczne”, t. 80, z. 1, s. 7–20.
Google Scholar

Kubicki Rafał. 2016. W trosce o zbawienie — testamenty kupców Gdańska i Elbląga z drugiej połowy XV i początku XVI wieku, „Przegląd Zachodniopomorski”, R. 31, z. 1, s. 111–128.
Google Scholar

Kubicki Rafał. 2018. Testamenty mieszkańców Elbląga z drugiej połowy XV w., „Rocznik Elbląski”, R. 28, s. 37–50.
Google Scholar

Kubicki Rafał. 2019. Dwa przekazy źródłowe dotyczące testamentów z terenu władztwa zakonu krzyżackiego w Prusach (podszpitalnika w Pasłęku z 1453 r. i prokuratora w Lochstädt z około 1476 r.), „Studia z Dziejów Średniowiecza”, t. 23, s. 325–337.
Google Scholar

Kubicki Rafał. 2020a. Testamenty elbląskie. Studium z dziejów miasta i jego mieszkańców w późnym średniowieczu, Gdańsk.
Google Scholar

Kubicki Rafał. 2020b. The will as a legal instrument in the dominion of the Teutonic Order and in Royal Prussia until the early 16th century, [w:] Studies on the Military Orders, Prussia, and Urban History: Essays in Honour of Roman Czaja on the Occasion of his sixtieth Birthday/Beiträge zur Ritterordens-, Preussen- und Städteforschung. Festschrift für Roman Czaja zum 60. Geburtstag, red. J. Sarnowsky, K. Kwiatkowski, H. Houben, L. Pósán, A. Bárány, Debrecen, s. 233–245.
Google Scholar

Kujawski Witold. 1999. Wykazy święconych z najstarszej księgi akt działalności biskupów włocławskich (Kurozwęckiego i Przerębskiego — lata 1496–1511), „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 72, s. 23–112.
Google Scholar

Löschin Gotthilf. 1837. Beiträge zur Geschichte Danzigs und seiner Umgebungen. Meistens aus alten Manuscripten und selten gewordenen Druckschriften, H. 1, Danzig.
Google Scholar

Łozowski Piotr. 2012. O pożytkach z kwantyfikacji w badaniach nad średniowiecznymi testamentami. Uwagi o książce Beaty Możejko, „Rozrachunek z życiem doczesnym. Gdańskie testamenty mieszczańskie z XV i początku XVI wieku”, Gdańsk–Sopot 2010, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, s. 209, „Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych”, R. 72, s. 227–236.
Google Scholar

Maciejewski Tadeusz. 1997. Wilkierze miasta Torunia, Poznań.
Google Scholar

Mikulski Krzysztof. 1997. Struktura etniczna mieszkańców i status społeczny ludności pochodzenia polskiego w Toruniu od końca XIV do połowy XVIII wieku, „Roczniki Humanistyczne”, R. 63, s. 111–129.
Google Scholar

Możejko Beata. 2010. Rozrachunek z życiem doczesnym. Gdańskie testamenty mieszczańskie w XV i początku XVI wieku, Gdańsk.
Google Scholar

Nodl Martin. 2010. Średniowieczny testament jako anomalia, [w:] Dom, majątek, klient, sługa. Manifestacja pozycji elit w przestrzeni materialnej i społecznej (XIII–XIX wiek), red. M.R. Pauk, M. Saczyńska, Warszawa, s. 149–160.
Google Scholar

Noodt Birgit. 2000. Religion und Familie in der Hansestadt Lübeck anhand der Bürgertestamente des 14. Jahrhunderts, Hamburg.
Google Scholar

Nowak Zbigniew. 1997. Schwichtenberg Mikołaj, [w:] Słownik Biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, red. S. Gierszewski, t. 4, red. Z. Nowak, Gdańsk, s. 185–186.
Google Scholar

Oliński Piotr. 2008. Fundacje mieszczańskie w miastach pruskich w okresie średniowiecza i na progu czasów nowożytnych (Chełmno, Toruń, Elbląg, Gdańsk, Królewiec, Braniewo), Toruń.
Google Scholar

Oliński Piotr. 2010. Społeczne uwarunkowania zapisów testamentowych w średniowiecznym Elblągu, [w:] In memoriam honoremque Casimiri Jasiński, red. J. Wenta, P. Oliński, Toruń, s. 181–192.
Google Scholar

Piwowarczyk Elżbieta. 2010. Legaty testamentowe „ad pias causas” w XV-wiecznym Krakowie. Z badań nad pobożnością miejską, Kraków.
Google Scholar

Prussia scholastica. 1895. Prussia scholastica: Die Ost- und Westpreussen auf den mittelalterlichen Universitäten, gesammelt v. M. Perlbach, Braunsberg.
Google Scholar

Radzimiński Andrzej. 1996. Związki rodzinne duchowieństwa kapituł katedralnych w Polsce średniowiecznej jako czynnik awansu i kariery na tle porównawczym, [w:] Genealogia. Rola związków rodzinnych i rodowych w życiu publicznym w Polsce średniowiecznej na tle porównawczym, red. A. Radzimiński, J. Wroniszewski, Toruń, s. 241–258.
Google Scholar

Das Röβeler Pfarrbuch. 1937. Das Röβeler Pfarrbuch. Aufzeichnungen der Kirchenväter an der Pfarrkirche zu Röβelin den Jahren 1442 bis 1614, red. G. Matern, A. Birch-Hirschfeld, Braunsberg.
Google Scholar

Ruciński Robert. 2001. Konrad Gesselen. Przykład kariery uczonego w średniowiecznym Toruniu, „Rocznik Toruński”, R. 28, s. 37–49.
Google Scholar

Ruciński Robert. 2002. Craft Jan, [in:] Toruński Słownik Biograficzny, red. K. Mikulski, t. 3, Toruń, s. 42–43.
Google Scholar

Rutt Allik K. 1997. Revaler Testamente aus dem 15. Jahrhundert. Das Testament des Revaler Bürgers Gerd Satzem (1491), „Zeitschrift für Ostmitteleuropa-Forschung”, 46/2, s. 178–204.
Google Scholar

Simson Paul. 1918. Geschichte der Stadt Danzig, Bd 4: Urkunden bis 1626, Danzig.
Google Scholar

Skowrońska-Kamińska Renata. 2007. Posłowie wielkich miast pruskich w latach 1411–1454, Malbork.
Google Scholar

Sowina Urszula. 1991. Najstarsze sieradzkie testamenty mieszczańskie z początku XVI w. Analiza źródłoznawcza, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. XXXIX, nr 1, s. 3–25.
Google Scholar

Sowina Urszula. 2002. Testament pewnego kmiecia. Przyczynek do badań nad relacjami międzystanowymi w późnym średniowieczu i wczesnej nowożytności, [w:] Civitas et villa. Miasto i wieś w średniowiecznej Europie Środkowej, red. C. Buśko, J. Klápště, L. Leciejewicz, S. Moździoch, Wrocław–Praha, s. 209–214.
Google Scholar

Statuty Synodalne. 2010. Statuty Synodalne Warmińskie, Sambijskie, Pomezańskie, Chełmińskie oraz Prowincjalne Ryskie, przeł. J. Wojtkowski, Olsztyn.
Google Scholar

Sumowski Marcin. 2012. Duchowni diecezjalni w średniowiecznym Toruniu. Studium prozopograficzne, Toruń.
Google Scholar

Sumowski Marcin. 2013. Kler diecezjalny w społeczeństwie średniowiecznego Torunia — przyczynek do badań nad funkcjonowaniem duchowieństwa miejskiego epoki, [w:] Kościół i duchowieństwo w średniowiecznej Polsce i na obszarach sąsiednich, red. A. Radzimiński, R. Biskup, Toruń, s. 167–196.
Google Scholar

Sumowski Marcin. 2014. „Ego Jeronimus Waldaw...”. O tożsamości późnośredniowiecznego plebana toruńskiego, „Zapiski Historyczne”, t. 79, z. 1, s. 63–81.
Google Scholar

Sumowski Marcin. 2018. „Pastor et oves” — Parish Priest in Late-Medieval Prussian Town, „Quaestiones Medii Aevii Novae”, t. 23, s. 343–377.
Google Scholar

Sumowski Marcin. 2019. Święcenia duchowieństwa w późnośredniowiecznych Prusach, „Roczniki Historyczne”, R. 85, s. 27–89.
Google Scholar

Szacka Barbara. 2003. Wprowadzenie do socjologii, Warszawa.
Google Scholar

Sztompka Piotr. 2010. Socjologia. Analiza społeczeństwa, Kraków.
Google Scholar

Tandecki Janusz. 2014. Die mittelalterlichen Thorner Bürgertestamente als Ego-Dokumente, [w:] Selbstzeugnisse im polnischen und deutschen Schrifttum im Spätmittelalter und in der Frühen Neuzeit (15.–18. Jahrhundert), red. R. Skowrońska, H. Flachenecker, R. Czaja, S. Roszak, J. Tandecki, Toruń, s. 65–83.
Google Scholar

Tandecki Janusz. 2018. Kilka uwag na temat toruńskich testamentów mieszczańskich w średniowieczu i na progu czasów nowożytnych, [w:] Wokół metodyki archiwalnej. Księga dedykowana prof. Wiesławie Kwiatkowskiej w sześćdziesiątą piątą rocznicę urodzin, red. W. Chorążyczewski, A. Rosa, M. Zmudziński, Toruń, s. 307–327.
Google Scholar

Das Testament. 1885. Das Testament des Dr. Thomas Werner vom 2. December 1498, „Pastoralblatt für die Diöcese Ermland”, 17, nr 5, s. 54–59.
Google Scholar

Testamenty. 2017. Testamenty z ksiąg sądowych małych miast polskich do 1525 roku, oprac. A. Bartoszewicz, K. Mrozowski, M. Radomski, K. Warda, red. A. Bartoszewicz, Warszawa.
Google Scholar

Toeppen Max. 1872. Elbinger Antiquitäten. Ein Beitrag zur Geschichte des städtischen Lebens im Mittelalter, H. 2, Danzig.
Google Scholar

Urkundenbuch. 1885. Urkundenbuch des Bisthums Culm, Bd I, oprac. C.P. Woelky, Th. 1, Danzig.
Google Scholar

Wenta Jarosław. 1994. Konrad Bitschin, [w:] Słownik Biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, red. S. Gierszewski, t. 2, Gdańsk, s. 439–441.
Google Scholar

Wojtkowski Julian. 1961. Kustosz warmiński — Tomasz Werner z Braniewa (†1498) i jego księgozbiór, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie”, nr 3, s. 355–375.
Google Scholar

Wółkiewicz Ewa. 2000. Testament Anny Isenecher jako źródło do badań mikrohistorycznych. Próba ustalenia kręgu towarzyskiego śląskiej mieszczanki z XIV wieku, „Prace Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Częstochowie. Zeszyty Historyczne”, z. 6, s. 385–399.
Google Scholar

Wray Shona Kelly, Cossar Roisin. 2012. Wills as primary sources, [w:] Understanding Medieval Primary Sources. Using historical sources to discover medieval Europe, red. J.T. Rosenthal, London–New York, s. 59–71.
Google Scholar

Wysmułek Jakub. 2015. Testamenty mieszczan krakowskich (XIV–XV wiek), Warszawa.
Google Scholar

Zielińska Katarzyna. 1986. Więzi społeczne na Mazowszu w połowie XVII wieku w świetle testamentów konsystorza pułtuskiego, „Przegląd Historyczny”, t. 77, z. 1, s. 45–59.
Google Scholar