Dawna mapa jako źrodło w badaniach geograficzno-historycznych w Polsce

Bogumił Szady

Opublikowane: 2018-01-01

Tom 66 Nr 2 (2018)

Dawna mapa jako źrodło w badaniach geograficzno-historycznych w Polsce

Bogumił Szady

Abstrakt

Głównym celem artykułu jest dokonanie krytycznego przeglądu wykorzystania map dawnych w polskich badaniach geograficzno-historycznych. Miejsce dawnej mapy w warsztacie geograficzno-historycznym wynika z przedmiotu badań, który stawia w swoim centrum relacje przestrzenne zjawisk historycznych. Metodyka pracy z dawnymi kartografikami warunkowana jest z kolei relacją czasu powstania mapy do czasu występowania badanego zjawiska oraz związkiem tematycznym między treścią mapy a przedmiotem badań. Stąd odmienne podejście przy wykorzystaniu map dawnych prezentują historycy, geografowie, kartografowie oraz przedstawiciele innych dyscyplin. W artykule omówione zostały najważniejsze sposoby wykorzystania dawnej kartografii w geografii historycznej. Na pierwszym miejscu znalazła się rola dawnych map jako podkładu do prezentacji zjawisk historycznych oraz jako podstawa dla rekonstrukcji położenia, przebiegu, zasięgu oraz kształtów kartowanych zjawisk historycznych. Dawne mapy wzbogacają też charakterystykę jakościową obiektów rejestrowaną przez źródła pisane. Artykuł akcentuje rolę metody retrogresywnej, a także odmienny sposób wykorzystania map dawnych w badaniach nad dziejami krajobrazu naturalnego (m.in. hydrografia i roślinność), kulturowego (m.in. osadnictwo, obiekty gospodarcze, obiekty kultu religijnego, drogi) oraz historyczno-politycznego (granice administracji świeckiej i wyznaniowej). W podsumowaniu podkreślono słabe wykorzystanie warstwy informacyjnej, jaką niosą mapy dawne, odmienną rolę kartografii z okresu przedpomiarowego i pomiarowego oraz zależność metody retrogresywnej od trwałości i dynamiki elementów krajobrazu, który jest przedmiotem rekonstrukcji w oparciu o dawną kartografię.

Słowa kluczowe:

mapa, kartografia, źródła ikonograficzne

Inne teksty tego samego autora

Bogumił Szady, Geografia historyczna. Zarys problematyki, Jan Tyszkiewicz, Warszawa 2014 [recenzja] , Kwartalnik Historii Kultury Materialnej: Tom 64 Nr 3 (2016)

Pobierz pliki

pdf

Zasady cytowania

Szady, B. (2018). Dawna mapa jako źrodło w badaniach geograficzno-historycznych w Polsce. Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, 66(2), 129–141. Pobrano z https://journals.iaepan.pl/khkm/article/view/1001

Cited by / Share

Licencja

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.

Bibliografia

Affek Andrzej. 2016. Dynamika krajobrazu: Uwarunkowania i prawidłowości na przykładzie dorzecza Wiaru w Karpatach (XVIII-XXI wiek), Warszawa
Google Scholar

Alexandrowicz Stanisław. 1998. Źródła kartograficzne do wyprawy połockiej Stefana Batorego roku 1579, [w:] Od armii komputowej do narodowej (XVI-XX w.), red. Z. Karpus, W. Rezmer, Toruń, s. 20-28
Google Scholar

Alexandrowicz Stanisław.1999. Dawna mapa jako narzędzie pracy historyka, [w:] Mapa w pracy historyka: Materiały XIX Ogólnopolskiej Konferencji Historyków Kartografii, Wrocław 10-12 września 1998 r., Z Dziejów Kartografii, t. 11, red. T. Bogacz, B. Konopska, Wrocław – Warszawa, s. 17-24
Google Scholar

Alexandrowicz Stanisław, Łuczyński Jarosław, Skrycki Radosław. 2017. Historia kartografii ziem polskich do końca XVIII wieku, Nauki Pomocnicze Historii. Seria Nowa, Warszawa
Google Scholar

Anders Friedrich Gottlieb Eduard. 1856. Historischer Atlas der Evangelischen Kirchen in Schlesien, Glogau
Google Scholar

Arnold Stanisław. 1951. Geografia historyczna Polski, Warszawa
Google Scholar

Bieńkowski Ludomir, Flaga Jerzy, Sułowski Zygmunt. 1971. Bibliographie de cartographie ecclésiastique, Fasc. 2: Pologne, Leiden
Google Scholar

Buczek Karol.1930. Mapa województwa krakowskiego z doby Sejmu Czteroletniego (1788-1792). Źródła i metoda, Atlas historyczny Polski. Seria A: Mapy szczegółowe, 1, Kraków
Google Scholar

Bujak Franciszek. 2015. W sprawie kartografii historycznej, „Studia Geohistorica”, nr 3, s. 17-27
Google Scholar

Bukowski Waldemar. Janeczek Andrzej. 2013. Mapa józefińska Galicji (1779-1783) w przededniu edycji. Przedmiot i założenia programu wydawniczego, „Studia Geohistorica”, nr 1, s. 91-112
Google Scholar

Cebrykow Paweł. 2015. Dawne mapy topograficzne Lubelszczyzny jako źródła informacji w badaniach historyczno-geograficznych, [w:] Dawne mapy topograficzne w badaniach geograficzno-historycznych, red. A. Czerny, Lublin, s. 85-102
Google Scholar

Chabudziński Łukasz i in. 2017. Changes in the location and function of small water bodies in the upper Sanna River catchment – casestudy (SE Poland), „Landscape Research”, s. 1-12
Google Scholar

Chłapowski Krzysztof. 1993. Środowisko geograficzne, [w:] Województwo sandomierskie w drugiej połowie XVI wieku, red. W. Pałucki, Atlas historyczny Polski. Mapy szczegółowe XVI wieku, 2, Warszawa, s. 21-30
Google Scholar

Chrzanowski Wojciech. 1859. Karta dawnej Polski z przyległemi okolicami krajów sąsiednich według najnowszych materiałów, Paryż
Google Scholar

Colloque. 1974. Colloque de Varsovie, 27-29 octobre 1971, sur la cartographie et l’histoire socio-religieuse de l’Europe jusq’à la fin du XVIIe siècle, Bibliothèque de la Revue d’Histoire Ecclésiastique, 61, Louvain
Google Scholar

Dawna mapa. 2008. Dawna mapa źródłem wiedzy o świecie: Materiały z XXII Ogólnopolskiej Konferencji Historyków Kartografii, Pobierowo 11-13 października 2007 r., red. S. Alexandrowicz, R. Skrycki, Z Dziejów Kartografii, 14, Szczecin
Google Scholar

Dawne mapy. 2012. Dawne mapy jako źródła historyczne, red. B. Konopska, Biblioteka Polskiego Przeglądu Kartograficznego, t. 3, Warszawa
Google Scholar

Dawne mapy. 2014. Dawne mapy jako źródła w badaniach geograficznych i historycznych, red. B. Konopska, J. Ostrowski, Z Dziejów Kartografii, 18, Warszawa
Google Scholar

Dawne mapy. 2015. Dawne mapy topograficzne w badaniach geograficzno-historycznych, red. A. Czerny, Lublin
Google Scholar

Figlus Tomasz. 2012. Wybrane aspekty zastosowania wielkoskalowych źródeł kartograficznych w badaniach morfogenetycznych wsi, [w:] Dawne mapy jako źródła historyczne, red. B. Konopska, Biblioteka Polskiego Przeglądu Kartograficznego, t. 3, Warszawa, s. 91-103
Google Scholar

Figlus Tomasz. 2016. Typy morfogenetyczne wsi w środkowej Polsce, „Studia Geohistorica”, nr 4, s. 90-112
Google Scholar

Filbrandt-Czaja Anna. 2009. Studia nad historią szaty roślinnej i krajobrazu Borów Tucholskich, Toruń
Google Scholar

Geografia. 1993-1994. Geografia osadnictwa i ludności w niepodległej Polsce. Lata 1918-1993, t. 1-2, Łódź
Google Scholar

Gołaski Janusz. 1969. Kształtowanie się mapy wsi w Polsce do końca XVIII w.: Studia nad genezą wielkoskalowej informacji kartograficznej, Monografie z Dziejów Nauki i Techniki, t. 60, Wrocław
Google Scholar

Gołaski Janusz. 1980-2006. Atlas rozmieszczenia młynów wodnych w dorzeczach Warty, Brdy i części Baryczy w okresie 1790–1960, t. 1-5, Poznań
Google Scholar

Graf Renata, Kaniecki Alfred, Medyńska-Gulij Beata. 2008. Dawne mapy jako źródło informacji o wodach śródlądowych i stopniu ich antropogenicznych przeobrażeń, „Badania Fizjograficzne. Seria A”, nr 59, s. 11-28
Google Scholar

Herbst Stanisław. 1973. Obraz kartograficzny działań wojennych, [w:] Studia z dziejów geografii i kartografii, red. J. Babicz, Monografie z Dziejów Nauki i Techniki, t. 87, Wrocław-Warszawa, s. 185-189
Google Scholar

Herbst Stanisław. 1978. Atlas na rozdrożu, [w:] S. Herbst, Potrzeba historii czyli o polskim stylu życia, t. 2, Warszawa 1978, s. 462-469
Google Scholar

Hładyłowicz Konstanty Jan. 1932. Zmiany krajobrazu i rozwój osadnictwa w Wielkopolsce od XIV do XIX wieku, Lwów
Google Scholar

Jabłonowski Aleksander. 1899-1904. Atlas historyczny Rzeczypospolitej Polskiej wydany z zasiłkiem Akademii Umiejętności w Krakowie [T. 1] Epoka przełomu z wieku XVI-ego na XVII-sty. Dział II-gi. „Ziemie Ruskie” Rzeczypospolitej, Warszawa-Wiedeń
Google Scholar

Janeczek Andrzej. 1993. Osadnictwo pogranicza polsko-ruskiego: Województwo bełskie od schyłku XIV do początku XVII w., Warszawa
Google Scholar

Janeczek Andrzej. 2013. Staropolski układ komunikacyjny na mapie Galicji z lat 1779-1783. Szansa czy iluzja rekonstrukcji?, [w:] Galicyjskie drogi i bezdroża: Studium infrastruktury, organizacji i kultury podróżowania praca zbiorowa, red. J. Kamińska-Kwak, Rzeszów, s. 9-24
Google Scholar

Kaim Dominik i in. 2016. Broad scale forest cover reconstruction from historical topographic maps, „Applied Geography”, nr 67, s. 39-48
Google Scholar

Kartografia. 1991. Kartografia forteczna, red. A. Tomczak, Z Dziejów Kartografii, 5, Warszawa
Google Scholar

Kiełczewska-Zaleska Maria. 1956. O powstaniu i przeobrażeniu kształtów wsi Pomorza Gdańskiego, Warszawa
Google Scholar

Kociuba Dagmara. 2011. Lublin: Rozwój przestrzenny i funkcjonalny od średniowiecza do współczesności, Toruń
Google Scholar

Koter Marek. 1969. Geneza układu przestrzennego Łodzi przemysłowej, Warszawa
Google Scholar

Koter Marek, Kulesza Mariusz. 1994. Badania geograficzno-historyczne osadnictwa miejskiego, [w:] Geografia osadnictwa i ludności w niepodległej Polsce. Lata 1918-1993, t. 2 : Kierunki badań naukowych, Łódź, s. 131-160
Google Scholar

Kowalczyk-Heyman Elżbieta. 2014. Ruda-Skroda. Przyczynek do dziejów rudnictwa żelaza na Wysoczyźnie Kolneńskiej w średniowieczu i na początku doby nowożytnej, „Studia Geohistorica”, nr 2, s. 85-98
Google Scholar

Kozak Jacek. 2005. Zmiany powierzchni lasów w Karpatach Polskich na tle innych gór świata, Kraków
Google Scholar

Kubicki Rafał. 2012. Młynarstwo w państwie zakonu krzyżackiego w Prusach w XIII-XV wieku (do 1454 r.), Gdańsk
Google Scholar

Labuda Gerard. 1953. Uwagi o przedmiocie i metodzie geografii historycznej, „Przegląd Geograficzny”, t. 25, z. 1, s. 5-56
Google Scholar

Litak Stanisław. 1993. Mapa diecezji łuckiej z około 1792 roku, [w:] Ojczyzna bliższa i dalsza: Studia historyczne ofiarowane Feliksowi Kirykowi w sześćdziesiątą rocznicę urodzin, red. J. Chrobaczyński, A. Jureczko, M. Śliwa, Kraków, s. 63-73
Google Scholar

Litak Stanisław. 2006. Atlas Kościoła łacińskiego w Rzeczypospolitej Obojga Narodów w XVIII wieku, Lublin
Google Scholar

Lorek Dariusz. 2014. Kartograficzny zapis przestrzeni historycznej w korelacji ze źródłami pisanymi, „Badania Fizjograficzne, Seria A. Geografia Fizyczna”, nr 65, s. 205-214
Google Scholar

Mapa. 1999. Mapa w pracy historyka: Materiały XIX Ogólnopolskiej Konferencji Historyków Kartografii, Wrocław 10-12 września 1998 r., red. T. Bogacz, B. Konopska, Z Dziejów Kartografii, 11, Wrocław-Warszawa
Google Scholar

Maruszczak Henryk. 1997. Changes of the Vistula river course and development of the flood plain in the border zone of the South-Polish upland and Middle-Polish lowlands in historical times, „Landform Analysis”, 1, s. 33-39
Google Scholar

Maruszczak Henryk. 1999. Grodzisko Biała Góra w Majdanie Górnym, pow. Tomaszów, woj. lubelskie, „Archeologia Polski Środkowowschodniej”, t. 4, s. 154-164
Google Scholar

Münch Henryk. 1946. Geneza rozplanowania miast wielkopolskich XIII i XIV wieku, [w:] Prace Komisji Atlasu Historycznego Polski, t. 4, Kraków
Google Scholar

Nieścioruk Kamil. 2013. Cartographic source materials and cartographic method of research in the past environment analyses, „Bulletin of Geography. Socio-economic Series”, nr 22 (22), s. 81-95
Google Scholar

Nowosielska-Sobel Joanna, Strauchold Grzegorz, Wiszewski Przemysław. 2016. Gmina Świerzawa: Atlas materiałów i źródeł historycznych, Wrocław
Google Scholar

Olszewicz Bolesław. 1921. Polska kartografja wojskowa: (zarys historyczny), Warszawa
Google Scholar

Panecki Tomasz. 2015. Porównanie zakresu i metod ujęcia treści na mapach topograficznych ziem zaboru rosyjskiego z przełomu XIX i XX wieku, „Polski Przegląd Kartograficzny”, t. 47, nr 1, s. 47-65
Google Scholar

Panecki Tomasz, Związek Tomasz. 2017. Materiały do badań nad rekonstrukcją zalesienia na Równinie Nowotomyskiej w XVI w., http://atlasfontium.pl/index.php?article=webhauland (dostęp 28.11.2017 r.)
Google Scholar

Papińska Elżbieta. 1997. Przegląd metod stosowanych w rekonstrukcji antropogenicznych przemian krajobrazu, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica Physica”, t. 1, s. 155-173
Google Scholar

Piasecka Janina. 1973. Niektóre zmiany hydrograficzne w świetle materiałów historycznych, [w:] Studia z dziejów geografii i kartografii, red. J. Babicz, Monografie z Dziejów Nauki i Techniki, t. 87, Wrocław-Warszawa, s. 425-439
Google Scholar

Plit Joanna. 2014. Analizy geograficzne i historyczne dawnych map, [w:] Dawne mapy jako źródła w badaniach geograficznych i historycznych, red. B. Konopska, J. Ostrowski, Z Dziejów Kartografii, 18, Warszawa, s. 19-34
Google Scholar

Plit Joanna. 2016. Krajobrazy kulturowe Polski i ich przemiany, Warszawa
Google Scholar

Rutkowski Henryk. 1973. Drogi, [w:] Mazowsze w drugiej połowie XVI wieku, red. W. Pałucki, Warszawa, s. 112-120
Google Scholar

Rutkowski Henryk. 2000. Znaczenie wybranych map z XIX wieku dla badań dawnej Polski, [w:] Kartografia Królestwa Polskiego 1815-1915, red. L. Szaniawska, J. Ostrowski, Z Dziejów Kartografii, 10, Warszawa, s. 216-226
Google Scholar

Rutkowski Henryk. 2017. Granica mazowiecko-litewska między Wizną a Grodnem z 1358 r., „Studia Geohistorica”, nr 5, s. 140-156
Google Scholar

Semkowicz Władysław. 1922. Atlas historyczny Polski (program wydawnictwa), [w:] Prace Komisji Atlasu Historycznego Polski, t. 1, Kraków, s. 1-16
Google Scholar

Semkowicz Władysław. 1925. O potrzebie i metodzie badań nad krajobrazem pierwotnym, [w:] Pamiętnik Czwartego Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich w Poznaniu 6-8 grudnia 1925: I. Referaty, Lwów
Google Scholar

Smolka Stanisław. 2013. O przygotowawczych pracach do geografii historycznej Polski, „Studia Geohistorica”, nr 1, s. 7-13
Google Scholar

Studia. 1973. Studia z dziejów geografii i kartografii, red. J. Babicz, Monografie z Dziejów Nauki i Techniki, t. 87, Wrocław-Warszawa
Google Scholar

Szady Bogumił. 2008. Mapa unickiej diecezji chełmskiej z 1782 r. jako przykład kartografii wyznaniowej, [w:] Dawna mapa źródłem wiedzy o świecie: Materiały z XXII Ogólnopolskiej Konferencji Historyków Kartografii, Pobierowo 11-13 października 2007 r., red. S. Alexandrowicz, R. Skrycki, Z Dziejów Kartografii, 14, Szczecin, s. 297-317
Google Scholar

Szady Bogumił. 2010. Granice powiatu łukowskiego w II połowie XVIII wieku - model liniowy i sieciowy, [w:] Narrata de fontibus hausta: Studia nad problematyką kościelną, polityczną i archiwistyczną ofiarowane Janowi Skarbkowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, red. A. Barańska, W. Matwiejczyk, Lublin, s. 831-845
Google Scholar

Szady Bogumił. 2012. Mapa województwa lubelskiego Karola Perthéesa z 1786 roku jako źródło kartograficzne i historyczne, [w:] Dawne mapy jako źródła historyczne, red. B. Konopska, Biblioteka Polskiego Przeglądu Kartograficznego, t. 3, Warszawa, s. 26-35
Google Scholar

Szady Bogumił. 2013. Geografia historyczna – rozwój i perspektywy, „Studia Geohistorica”, nr 1, s. 19-37
Google Scholar

Szulc Halina. 1994. Badania geograficzno-historyczne osadnictwa wiejskiego, [w:] Geografia osadnictwa i ludności w niepodległej Polsce. Lata 1918-1993, t. 2: Kierunki badań naukowych, Łódź, s. 77-92
Google Scholar

Szulc Halina. 1995. Morfogeneza osiedli wiejskich w Polsce, Wrocław
Google Scholar

Szulc Halina. 2002. Atlas historyczny wsi w Polsce, Warszawa
Google Scholar

Szymański Józef. 2006. Nauki pomocnicze historii, Warszawa
Google Scholar

Ślaski Kazimierz. 1951. Zasięg lasów Pomorza w ostatnim tysiącleciu, „Przegląd Zachodni”, 7 (5-8), s. 207-263
Google Scholar

Tyszkiewicz Jan. 2014. Geografia historyczna: Zarys problematyki, Warszawa
Google Scholar

Włocławek. 2016. Włocławek, red. R. Czaja, Atlas historyczny miast polskich, t. 2: Kujawy, z. 4, Toruń
Google Scholar

Wójcik Andrzej. 2010. Zapomniane mapy okręgów górniczo-hutniczych Królestwa Polskiego i ich autor Maksymilian Strasz, „Prace Komisji Historii Nauki PAU”, t. 10, s. 399-411
Google Scholar

Zaborski Bogdan. 1926. O kształtach wsi w Polsce i ich rozmieszczeniu, Kraków
Google Scholar

Związek Tomasz. 2014. Kształtowanie sieci młynów wodnych na przykładzie powiatu konińskiego (ok. 1300–1550), „Studia Geohistorica”, nr 2, s. 118-142
Google Scholar

Związek Tomasz. 2017. Drogi, [w:] Wielkopolska w II połowie XVI w., red. K. Chłapowski, M. Słoń, Warszawa, s. 268-290
Google Scholar

Źródła. 2012. Źródła kartograficzne w badaniach krajobrazu kulturowego, red. J. Plit, J. Nita, Sosnowiec
Google Scholar

Żuchowska Zofia. 1986. .Polikarpa Girsztowta „Mapa rzymsko-katolickich diecezji w Rosji” wydana w 1857 roku, „Roczniki Humanistyczne”, t. 34, z. 2, s. 567-574
Google Scholar