Obraz kartograficzny miast Królestwa Polskiego 1815–1836

Bartoszewicz Agnieszka; Bartoszewicz Henryk

doi:10.23858/KHKM68.2020.2.006

Opublikowane: 2020-08-03

Tom 68 Nr 2 (2020)

Obraz kartograficzny miast Królestwa Polskiego 1815–1836

Bartoszewicz Agnieszka , Bartoszewicz Henryk

Kwartalnik Historii Kultury Materialnej

Dział: Studia i materiały

https://doi.org/10.23858/KHKM68.2020.2.006

Abstrakt

Lata 1815-1836 były ważnym okresem w rozwoju kartografii miast polskich. W tym okresie pod względem techniki wykonania map Warszawa odróżnia się od innych ośrodków miejskich. Wynikało to przede wszystkim z faktu kartowania stolicy co najmniej do połowy XIX w. przez topograficzne służby wojskowe, dysponujące wówczas najlepszymi środkami materialnymi i najlepszą kadrą inżynieryjną. Wydarzeniem przełomowym w prowadzeniu prac porządkowych i pomiarowych w miastach Królestwa Polskiego było ustanowienie 4 stycznia 1820 r. Komisji Miast w strukturze Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych i Policji. Komórka ta miała nadzorować realizację prac pomiarowych i kartograficznych. Jej urzędnicy opracowali nową instrukcję w tym zakresie, ogłoszoną 2 września 1820 r. Natomiast kolejna instrukcja pomiarowa przygotowana przez Komisję Miast weszła w życie 28 marca 1823 r. i obowiązywała do 1836 r. Dokument ten przewidywał opracowanie dla każdego miasta dwóch map w skalach 1:1500 i 1:5000. Większość map wielkoskalowych, które powstały w latach dwudziestych i trzydziestych XIX w., to plany sytuacyjne bądź sytuacyjno-regulacyjne, przede wszystkim uwzględniające aktualny stan własnościowy, zagospodarowania i zabudowy miasta, czasami z naniesionymi projektami regulacji części terenu zabudowanego lub pojedynczych ulic oraz placów. Niewiele powstało wówczas planów regulacyjnych całych miast, takich jak Plan miasta Pragi, z wykreśloną w całości nową siecią placów i ulic. Spośród zachowanych z okresu Królestwa Polskiego doby konstytucyjnej map wielkoskalowych na szczególną uwagę zasługują plany miast wówczas lokowanych. W tym czasie duży wpływ na rozwój sieci miast, zwłaszcza w zachodniej części Królestwa Polskiego, miały inwestycje w przemyśle, głównie włókienniczym. W latach 1815-1830 sześć ośrodków w tym rejonie otrzymało prawa miejskie: Babiak, Ozorków, Aleksandrów, Zduńska Wola, Zgierz, Konstantynów i Tomaszów Mazowiecki.

Słowa kluczowe:

Królestwo Polskie, XIX wiek, Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych i Policji, miasto, plany regulacyjne

Pobierz pliki

pdf

Zasady cytowania

Agnieszka, B., & Henryk, B. (2020). Obraz kartograficzny miast Królestwa Polskiego 1815–1836. Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, 68(2), 223–243. https://doi.org/10.23858/KHKM68.2020.2.006

Cited by / Share

Licencja

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.

Bibliografia

AGAD [Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie], KiO [Kartografika z innych Oddziałów AGAD], 7, 8, 52, 74, 82, 83, 122, 590.
Google Scholar

AGAD [Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie], KRSW [Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych i Policji], 1839, 4482, 2816.
Google Scholar

AGAD [Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie], Zb. Kart. [Zbiór Kartograficzny] 46-1, 46-2, 46-8 ark. 1, 49-31 ark. 2, 57-23 ark. 2, 69-20 ark. 1-5, 77-5 ark. 1-9, 77-6, 92-5 ark. 1-9, 184-3, 186-17, 195-18, 195-20, 198-13, 323-25, 347-5b, 362-44, 369-9, 383-2, 486-18, 486-19, 488-35.
Google Scholar

APŁ [Archiwum Państwowe w Łodzi], Zb. Kart. [Zbiór Kartograficzny], 10, 1583, 2650.
Google Scholar

APW [Archiwum Państwowe w Warszawie], Zb. Kart. [Zbiór Kartograficzny], K-20.
Google Scholar

BN [Biblioteka Narodowa], ZZK [Zakład Zbiorów Kartograficznych], 579, 1062, 1247.
Google Scholar

IS PAN [Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk], Zbiory fotografii i rysunków pomiarowych, neg. nr 47803.
Google Scholar

Muzeum Warszawy, Zbiory kartograficzne, MHW7718/Pl.
Google Scholar

PW, WA [Politechnika Warszawska, Wydział Architektury], Zb. Kart. [Zbiór Kartograficzny], U III 65.
Google Scholar

RWHAP [Rosyjskie Wojskowo-Historyczne Archiwum Państwowym w Moskwie], Zespół 846, sygn. 21782.
Google Scholar

Bajer Karol. 1958. Przemysł włókienniczy na ziemiach polskich od początku XIX wieku do 1939 roku. Zarys historyczno-ekonomiczny, Łódź.
Google Scholar

Bartoszewicz Agnieszka. 2008. Obraz kartograficzny Szadku w XIX w., „Biuletyn Szadkowski”, t. 8, s. 85–91.
Google Scholar

Bartoszewicz Agnieszka, Bartoszewicz Henryk. 1995. Plany ogólne Warszawy w Archiwum Głównym Akt Dawnych (1809–1915), „Archeion”, t. XCIV.
Google Scholar

Bartoszewicz Agnieszka, Bartoszewicz Henryk. 1997. Plany ogólne Warszawy 1809–1916 w zbiorach Archiwum Głównego Akt Dawnych. Katalog, Warszawa.
Google Scholar

Bartoszewicz Agnieszka, Bartoszewicz Henryk. 2012, Kartografia miast Mazowsza i ziemi dobrzyń-skiej do końca XVIII wieku, wyd. 2, Warszawa–Pułtusk.
Google Scholar

Bartoszewicz Henryk. 2007. Obraz kartograficzny miast polskich w XVII–XIX wieku. Katalog wy-stawy, Warszawa.
Google Scholar

Bartoszewicz Henryk. 2010. Nota wydawnicza, [w:] Atlas de cartes et de plans pour servir à l’intelligence de l’histoire de l’insurrection du peuple polonaise par Mr. Spazier, Leipsic 1833 [Atlas map i planów służących zrozumieniu historii powstania narodu polskiego wydany w Lipsku w 1833 r. przez Richarda Otto Spaziera], reprint, Warszawa.
Google Scholar

Bartoszewicz Henryk. 2010. Udział inżynierów i kartografów armii Królestwa Polskiego w wojnie polsko-rosyjskiej 1830–1831, „Geodeta”, nr 11 (186), s. 64–68.
Google Scholar

Bartoszewicz Henryk. 2011. Rewiry żydowskie w miastach Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego świetle map wielkoskalowych, [w:] Z dziejów kartografii, t. 15: Dawna kartografia miast, red. J. Ostrowski, P.E. Weszpiński, Warszawa, s. 259–287.
Google Scholar

Bartoszewicz Henryk. 2012. Z dziejów kartografii Mazowsza i ziem sąsiednich XVII–XX wieku, Warszawa–Pułtusk.
Google Scholar

Bartoszewicz Henryk. 2017. Warszawa w okresie Królestwa Polskiego doby konstytucyjnej, [w:] H. Bartoszewicz, P.E. Weszpiński, 1825. Korpus Inżynierów Wojskowych. Plan Warszawy. Plan Miasta Stołecznego Warszawy Wymierzony przez Officerów Korpusu Inżenierów w latach 1818 i 1819 i litografowany przez tychże w roku 1822, Warszawa, s. 9–79.
Google Scholar

Berdecka Anna. 1974. Nowe lokacje miast królewskich w Małopolsce w latach 1333–1370: chrono-logia i rozmieszczenie, „Przegląd Historyczny”, t. 65/4, s. 594–624.
Google Scholar

Ćwik Władysław. 2001. „Oswobodziciele wolności” — dozorcy miast Królestwa Polskiego (1818––1821), [w:] Przez tysiąclecia: państwo — prawo — jednostka, Materiały ogólnopolskiej konferencji historyków prawa Ustroń 17–20 września 2000 r., red. A. Latyński, M. Mikołajczyk, t. 1, Katowice, s. 139–147.
Google Scholar

Domański Michał. 1996–1997. Siestrzyński Łukasz Jan (1784–1824), [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 37, Warszawa–Kraków, s. 382–384.
Google Scholar

Gąsiorowska-Grabowska Natalia. 1975. Z dziejów przemysłu w Królestwie Polskim 1815–1915, Warszawa.
Google Scholar

Gembarzewski Bronisław. 1903. Wojsko Polskie. Królestwo Polskie 1815–1830, Warszawa.
Google Scholar

Grabiszewska Liliana. 2013. Działalność urbanistyczna i przepisy budowlane Królestwa Polskiego (1815–1915) w planach regulacji warszawskiej Pragi, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, t. 58, z. 3, s. 67–92.
Google Scholar

Katalog. 1974. Katalog rysunków architektonicznych z akt Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie. Rysunki architektoniczne, plany urbanistyczne, varia z lat 1800–1868, oprac. M. Łodyńska-Kosińska, Warszawa.
Google Scholar

Kieniewicz Stefan. 1956. Archiwum Skarbowe w Warszawie, [w:] Straty archiwów i bibliotek warszawskich w zakresie rękopiśmiennych źródeł historycznych, t. 2: Archiwa porozbiorowe i najnowsze, red. K. Konarski, Warszawa, s. 17–24.
Google Scholar

Kieniewicz Stefan. 1975. Historia Polski 1795–1918, Warszawa.Kieniewicz Stefan. 1976. Warszawa w latach 1795–1914, Warszawa.
Google Scholar

Kołodziejczyk Ryszard. 1961. Zamiana miast na osady w Królestwie Polskim, „Kwartalnik Historyczny”, R. 68, z. 1, s. 191–200.
Google Scholar

Krassowski Bogusław, Majewska Barbara. 1982. Plany Warszawy 1815–1831, Warszawa.
Google Scholar

Marszał Tadeusz. 2019. Szadkowskie ogłoszenie reklamowe z 1837 roku — asumpt do kilku uwag na temat osadnictwa niemieckiego i rozwoju rzemiosła tekstylnego w Szadku na początku XIX w., „Biuletyn Szadkowski”, t. 19, s. 51–75.
Google Scholar

Olszewicz Bolesław. 1921. Polska kartografia wojskowa (zarys historyczny), Warszawa.
Google Scholar

Olszewicz Bolesław. 1998. Kartografia polska XIX wieku (przegląd chronologiczno-bibliograficzny), t. 1: Materiały zebrane w Archiwum Polskiej Akademii Nauk, wyd. W. Wernerowa, Warszawa.
Google Scholar

Omilanowska Małgorzata. 2003. Spis rysunków architektonicznych z akt Komitetu Techniczno-Budowlanego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych w Centralnym Państwowym Archiwum w St. Petersburu: Królestwo Polskie, Warszawa.
Google Scholar

Oniszczuk Aleksandra. 2020. Władze Księstwa Warszawskiego wobec Żydów: debata, ustawodawstwo, praktyka, Wrocław (w druku).
Google Scholar

Plany. 1996. Plany miast polskich w archiwach państwowych, oprac. M. Lewandowska, M. Stelmach, pod kier. A. Tomczaka, Warszawa.
Google Scholar

Staszewski Kazimierz. 1938. Plany i pomiary miasta Płocka oraz gruntów podmiejskich od roku 1793 do lat ostatnich, Płock.
Google Scholar

Szczypiorski Adam. 1964. Ćwierć wieku Warszawy 1806–1830, Wrocław–Warszawa–Kraków.
Google Scholar

Szwankowski Eugeniusz. 1948. Kubickiego Plan regulacji Pragi, „Biuletyn Historii Sztuki i Kultury”, R. 10, nr 2, s. 161–166.
Google Scholar

Tukaj Helena, Wróbel Janusz. 1992. Aleksandrów Łódzki, Zarys dziejów 1816–1948, Aleksandrów.
Google Scholar

Wątroba Przemysław. 1998. Jakuba Kubickiego projekty urbanistyczne dla Warszawy i Pragi: przyczynek do recepcji urbanistycznych idei francuskiego oświecenia, „Rocznik Warszawski”, t. 28, s. 61–80.
Google Scholar

Weszpiński Paweł E. 2017. Plan miasta stołecznego Warszawy Korpusu Inżynierów Wojskowych w skali około1:48000 z 1825 roku, [w:] H. Bartoszewicz, P.E. Weszpiński, 1825. Korpus Inżynierów Wojskowych. Plan Warszawy. Plan Miasta Stołecznego Warszawy Wymierzony przez Officerów Korpusu Inżenierów w latach 1818 i 1819 i litografowany przez tychże w roku 1822, Warszawa, s. 83–226.
Google Scholar

Woźniak Krzysztof P. 2017. Aleksandrów i okoliczne wsie w świetle nieznanych źródeł z przełomu XVIII i XIX wieku,„Studia z Geografii Politycznej i Historycznej”, t. 6, s. 137–151.
Google Scholar

Żygawski Jakub, Sirko Mieczysław. 2006. Okoliczności powstania planów i map Zamościa od XVII do XX wieku oraz sylwetki ich autorów, „Polski Przegląd Kartograficzny”, t. 38, nr 3, s. 233–145.
Google Scholar

Bartoszewicz Agnieszka

abartoszewicz@uw.edu.pl
https://orcid.org/0000-0002-5282-2933

Afiliacja:

Instytut Historyczny Uniwersytetu Warszawskiego, Krakowskie Przedmieście 26/28, 00-927 Warszawa, Poland

Bartoszewicz Henryk

Afiliacja:

Archiwum Główne Akt Dawnych, ul. Długa 7, 00-263 Warszawa, Poland