Zastosowanie metod analizy modularnej i cosine quantogram w analizie sposobu rozmierzenia siedlisk regularnych wsi z nawsiem (typu Angerdorf)
DOI:
https://doi.org/10.23858/KHKM69.2021.2.006Słowa kluczowe:
osadnictwo wiejskie, jednostki miary, cosine quantogram, analiza modularna, średniowieczna kolonizacjaAbstrakt
W artykule starano się wykazać, że zastosowanie metody cosine quantogram może wspomóc oparte na analizie modularnej studia nad układami przestrzennymi osad. Metoda cosine quantogram była dotychczas używana do określania podstawowych jednostek miar w architekturze. W badaniach struktur osadniczych może służyć jako statystyczne potwierdzenie wykorzystania modułu w rozmierzeniu i być pomocna w wyznaczeniu pierwotnej szerokości parcel. Weryfikację przeprowadzono na przykładzie regularnych wsi
lokacyjnych o średniowiecznej metryce (typu Angerdorf), obecnie istniejących: Mnichowice, Templewo, Czeska Wieś oraz dwóch wsi zanikłych w średniowieczu: Goschwitz na Śląsku i Hol koło Pragi. Zaproponowana metodologia może mieć szersze zastosowanie w badaniach historyczno-urbanistycznych.
Pobrania
Bibliografia
Messtischblätter. 1870–1944. Topographische Karte 1:25000, Ostdeutschland, http://igrek.amzp.pl/ (dostęp 15.09.2020).
SBB [Staatsbibliothek zu Berlin], PK, K [Preußischer Kulturbesitz, Kartenabteilung], SBB IIIC — Urmesstischblätter (1823–1824).
APP [Archiwum Państwowe w Poznaniu], PGUKWlkp [Plany gruntowe urzędów katastralnych z terenu Wielkopolski], sygn. 53/1000/0/-/Kępno dz.A 79/1-3 (Gemarkung Münchwitz [Mnichowiec] Auszüge aus der Gemarkungskarte).
Adamska Dagmara. 2019. Wieś-miasteczko-miasto. Średniowieczne osadnictwo w dorzeczu górnej i środkowej Oławy, Łomianki.
Banik Joanna. 2009. Działalność fundacyjna Panów z Pogorzeli na Śląsku w XIII i XIV w. Fundacje kościelne, Warszawa.
Bartlett Robert. 2003. Tworzenie Europy. Podbój, kolonizacja i przemiany kulturowe 950–1350, Poznań.
Beránek Michal. 2011. Zaniklá vesnice v poloze „V Žáku” v Klánovickém lese (Praha): k problematice plánovitých sídelních forem, „Studia Mediaevalia Pragensia”, t. 10/1, s. 91–204.
Bernard Walter. 1931. Das Waldhufendorf in Schlesien: ein Beitrag zur Siedlungsgeographie Schlesiens, Breslau.
Biermann Felix. 2005. Das geplante Dorf — Dorfbefestigungen und Parzellierungen in Dörfern der Ostsiedlungszeit, [w:] Die bäuerliche Ostsiedlung des Mittelalters in Nordostdeutschland: Untersuchungen zum Landesausbau des 12. bis 14. Jahrhunderts im ländlichen Raum, red. F. Biermann, G. Mangelsdorf, Frankfurt, s. 91–120.
Biermann Felix. 2007. Dörfer des hoch- und spätmittelalterlichen Landesausbaus aus Brandenburg und Thüringen — ein Vergleich, [w:] Der Orlagau im frühen und hohen Mittelalter, red. P. Sachenbacher, H.-J. Beier, Langenweißbach, s. 141–150.
Blair John. 2013. Grid planning in Anglo-Saxon settlements: the short perch and the four-perch module, [w:] Anglo-Saxon Studies in Archaeology and History, red. H. Hamerow, t. 18, Oxford, s. 18–61.
Born Martin. 1977. Geographie der ländlichen Siedlungen: Die Genese der Siedlungsformen in Mitteleuropa, Stuttgart.
Bönisch Fritz. 1959/1960. Die Zusammenführung einiger alter Fußmaße nach der geographischmaßanalytischen
Methode, „Berichte zur deutschen Landeskunde”, t. 24, 197–206.
Burszta Józef. 1954. Zagadnienie „nawsia” w osadnictwie wiejskim, „Lud”, t. 41, s. 439–498.
CDS. 1870. Codex Diplomaticus Silesiae, t. 9: Urkunden der Stadt Brieg, urkundliche und chronikalische Nachrichten über die Stadt Brieg, die dortigen Klöster, die Stadt- und Stiftsgüter bis zum Jahre 1550, wyd. C. Grünhagen, Breslau.
CDS. 1881. Codex Diplomaticus Silesiae, t. 10: Urkunden des Klosters Kamenz, wyd. P. Pfotenhauer, Breslau.
Chorowska Małgorzata. 2017. Próba rekonstrukcji pierwotnego układu przestrzennego miasta Wleń, [w:] Wleński mikroregion osadniczy w X–XVIII wieku: przemiany krajobrazu kulturowego, red. J. Piekalski, Wrocław, s. 85–90.
Cox Susan. 2009. Determining Greek Architectural Design Units in the Sanctuary of the Great Gods, Samothrace: Application of and Extensions to the cosine quantogram method, maszynopis rozprawy doktorskiej, https://etd.library.emory.edu/concern/etds/8910jv15j?locale=zh (dostęp 20.09.2020).
Denecke Dietrich. 1994. Wüstungsforschung als kulturlandschafts- und siedlungsgenetische Strukturforschung, „Siedlungsforschung. Archäologie-Geschichte-Geographie”, t. 12, s. 9–34.
Doskocz Adam. 2015. Zakres możliwych błędów w bazach danych map wielkoskalowych, „Acta Scientiarum Polonorum. Geodesia et Descriptio Terrarum”, t. 14, nr 1–2, s. 19–34.
Figlus Tomasz. 2018. The Past and Present of Historical Morphology of Rural and Urban Forms in Poland, „Studia Geohistorica”, t. 6, s. 149–168.
Fokt Krzysztof. 2012. Późnośredniowieczne osadnictwo wiejskie na Dolnym Śląsku w świetle badań archeologicznych, Kraków.
Fokt Krzysztof, Legut-Pintal Maria. 2016. Zanikłe wsie Wzgórz Strzelińskich: stan i perspektywy badań, [w:] Wieś zaginiona. Stan i perspektywy badań, red. P. Nocuń, A. Przybyła-Dunin, K. Fokt, Chorzów, s. 113–146.
Frolec Václav. 1992. Dva světy: ke genezi středověké návsi, „Archaeologia Historica”, t. 17, s. 305–326.
Gach Piotr. 1978. Kasata zakonów na Śląsku pruskim w latach 1810–1811, „Roczniki Humanistyczne”, t. 26, z. 2, s. 232–248.
Gawlas Sławomir. 2000. O kształt zjednoczonego Królestwa. Niemieckie władztwo terytorialne a geneza społeczno-ustrojowej odrębności Polski, Warszawa.
Golachowski Stefan, Pudełko Janusz. 1963. O analizie metrologiczno-geometrycznej planów osiedli średniowiecznych, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, t. 8, z. 3–4. s. 287–298.
Göransson Sölve. 1961. Regular Open-Field Pattern in England and Scandinavian Solskifte, „Geografiska Annaler”, t. 43, z. 1–2, s. 80–104.
Hoffmann Robert. 1989. Land, Liberties and Lordship in a Late Medieval Countryside. Agrarian Structures and Change in the Duchy of Wrocław, Philadelphia.
Horák Jan, Janovský Martin, Klír Tomáš, Šmejda Ladislav, Legut-Pintal Maria. 2017. Medieval land use management and geochemistry-spatial analyses on scales from households properties to whole fields systems, EGU General Assembly Conference Abstracts, Vienna.
Jurek Tomasz. 2002a. Najdawniejsze dobra śląskich Pogorzelów, „Roczniki Historyczne”, t. 43, s. 27–55.
Jurek Tomasz. 2002b. Trzynastowieczne lokacje miejskie w dobrach Pogorzelów, [w:] Civitas et villa. Miasto i wieś w średniowiecznej Europie Środkowej, red. C. Buśko, J. Klápště, L. Leciejewicz, S. Moździoch, Wrocław–Praha, s. 89–98.
Jurek Tomasz. 2005. Rodowód Pogorzelów, Kraków.
KDW. 1877–1878. Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. 1–2, wyd. I. Zakrzewski, Poznań.
Kendall David George. 1974. Hunting quanta. „Philosophical Transactions of the Royal Society of London, Series A. Mathematical and Physical Science”, t. 276, nr 1257, s. 231–266.
Kenzler Hauke. 2002. Hausbau in Breunsdorf bei Leipzig. Von der „Kolonization” bis in die frühe Neuzeit, Ruralia 4, „Památky archeologické — Supplementum”, nr 15, s. 101–110.
Klír Tomáš. 2016. Zaniklé středověké vsi ve výzkumném záměru Ústavu pro archeologii Univerzity Karlovy v Praze, [w:] Wieś zaginiona. Stan i perspektywy badań, red. P. Nocuń, A. Przybyła-Dunin, K. Fokt, Chorzów, s. 17–58.
Klír Tomáš, Beránek Michal. 2012. A social-economic interpretation of the layouts of deserted villages. An example of a deserted village at the „V Žáku” site in Klánovice Forest in Prague, [w:] Studies in Post-medieval Archaeology, t. 4, red. J. Žegklitz, Praha, s. 289–364.
Klír Tomáš, Janovský Martin, Malina Ondřej, Horák Jan. 2018. Zaniklá středověká ves Hol a její plužina, „Natura Pragensis”, t. 24, s. 19–30.
Knie Johann Georg. 1845. Alphabetisch-statistisch-topographische Uebersicht der Dörfer, Flecken, Städte und andern Orte der Königl. preuss. Provinz Schlesien: nebst beigefügter Nachweisung von der Eintheilung des Landes, Breslau.
Körmendy Adrienne. 1995. Melioratio terrae. Vergleichende Untersuchungen über die Siedlungsbewegung im östlichen Mitteleuropa im 13.–14. Jahrhundert, Poznań.
Kozaczewski Tadeusz. 1972. Wielkość i program budowy miasta średniowiecznego, Wrocław.
Kozaczewski Tadeusz. 1974. O programie, wielkości i układzie przestrzennym małego śląskiego miasta średniowiecznego, [w:] Sztuka i ideologia XIII wieku, red. E. Skubiszewski, Wrocław, s. 353–361.
Kozaczewski Tadeusz. 1975. Wielkość, program i układ przestrzenny wsi z nawsiem w XIII w. na Śląsku, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, t. 20, z. 2, s. 129–155.
Kozaczewski Tadeusz. 1995. Wiejskie kościoły parafialne XIII wieku na Śląsku, Wrocław.
Krasnowolski Bogusław. 2004. Lokacyjne układy urbanistyczne na obszarze ziemi krakowskiej w XIII–XIV w., Prace Monograficzne — Akademia Pedagogiczna im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, nr 386, Kraków.
Kubicka Anna. 2017. The metrological research of the Machu Picchu site: application of a cosine quantogram method for 3D laser data, „Acta IMEKO”, t. 6, nr 3, s. 52–56.
Kuhn Walter. 1957. Geschichte der Deutschen Ostsiedlung in der Neuzeit, t. 1–2, Köln.
Kuraś Stanisław. 1971. Przywileje prawa niemieckiego miast i wsi małopolskich XIV–XV wieku, Wrocław.
Legut-Pintal Maria. 2017. Zamki księstwa nyskiego na tle przemian krajobrazu kulturowego w średniowieczu, Wrocław.
Loesch Heinrich. 1927. Die fränkische Hufe, „Zeitschrift des Vereins für Geschichte (und Alterthum) Schlesiens”, t. 61, s. 81–107.
Loesch Heinrich. 1929, Untersuchungen zur Geschichte der fränkischen Hufe, „Zeitschrift des Vereins für Geschichte (und Alterthum) Schlesiens”, t. 63, s. 33–72.
Marciniak-Kajzer Anna. 2016. Późnośredniowieczne wsie w świetle badań archeologicznych, „Zeszyty wiejskie”, t. 22, s. 791–799.
Mayhew Alan. 1973. Rural settlement and farming in Germany, Batsford.
Mazáčková Jana, Doležalová Kateřina, Těsnohlídek Jakub. 2016. Zaniklé středověké vesnice Moravĕ, dĕjiny bádání a stav výzkumu, [w:] Wieś zaginiona. Stan i perspektywy badań, red. P. Nocuń, A. Przybyła-Dunin, K. Fokt, Chorzów, s. 59–92.
Nitz Hans-Jürgen. 1985. Planmäßige Siedlungsformen zwischen dem österreichischen Waldviertel und dem Passauer Abteiland, „Ostbayerische Grenzmarken”, t. 27, s. 47–62.
Nováček Karel, Vařeka Pavel. 1996, Archaeological research of present day villages of a medieval origin in Bohemia, „Ruralia”, t. 1, „Památky archeologické — Supplementum”, nr 5, s. 314–316.
Pakkanen Jari. 2004. The Temple of Zeus at Stratos: New observations on the building design, „Arctos — Acta Philologica Fennica”, t. 38, s. 95-121.
Pakkanen Jari. 2013. Classical Greek Architectural Design: A Quantitative Approach, Papers and monographs of the Finnish Institute at Athens, t. 18, Helsinki.
Pešková Zuzana. 2011. Vybrané kolonizační podniky stejných lokátorů v Čechách. „Dějiny věd a techniky”, t. 4, s. 237–260.
Pešková Zuzana. 2016. Ke zpětnému hledání vyměřovacích soustav lokátorů v půdorysech měst a vesnic, [w:] Člověk, stavba a územní plánování, t. 9, red. P. Holubec, Praha, s. 29–40.
Pešta Jan. 2000. Nukolik poznámek ke studiu půdorysné struktury venkovských sídel na území Čech, „Průzkumy Památek”, 2, s. 153–168.
Piskorski Jan. 1990. Kolonizacja wiejska Pomorza Gdańskiego, Poznań.
Piskorski Jan. 2002. The medieval “Colonization of the East” in Polish historiography, [w:] Historiographical Approaches to Medieval Colonization of East Central Europe: A comparative analysis against the background of other European inter-ethnic colonization processes in the middle ages, red. J. Piskorski, New York, s. 97–105.
Pobóg-Lenartowicz Anna. 1994. Uposażenie i działalność gospodarcza klasztoru Kanoników Regularnych NMP na Piasku we Wrocławiu do początku XVI w., Opole.
Pudełko Janusz. 1959. Rynki w planach miast śląskich, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, t. 4, z. 1, s. 235–263.
Pudełko Janusz. 1964. Próba pomiarowej metody badania planów niektórych miast średniowiecznych w oparciu o zagadnienie działki, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, t. 9, z. 1, s. 3–28.
Pudełko Janusz. 1967. Zagadnienie wielkości powierzchni średniowiecznych miast Śląska, Rozprawy Komisji Historii Sztuki Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego, t. 5, Wrocław.
RBM. 1890. Regesta diplomatica nec non epistolaria Bohemiae et Moraviae, t. 3: (1311–1333), wyd. J. Emler, Praha.
Rutkowski Henryk. 2019. Metoda retrogresji w geografii historycznej Polski (wybrane zagadnienia), „Studia Geohistorica”, t. 17, s. 146–162.
Schlenger Herbert. 1930. Formen ländlicher Siedlungen in Schlesien: beiträge zur Morphologie der schlesischen Kulturlandschaft, Veröffentlichungen der Schlesischen Gesellschaft für Erdkunde E. V. und des Geographischen Instituts der Universität Breslau, z. 10, Breslau.
SHGP. 2011–2019. Słownik historyczno-geograficzny województwa poznańskiego w średniowieczu, red. T. Jurek, Poznań, cz. V, z. 1–3.
SGKP. 1880–1914. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 1–15, red. F. Sulimierski, W. Walewski, Warszawa.
Sheppard June. 1976. Medieval village planning in northern England: some evidence from Yorkshire, „Journal of Historical Geography”, t. 2, nr 1, s. 3–20.
Škabrada Jiří, Pešková Zuzana. 2006. K možnostem identifikace středověkého vyměřování vesnic v českých zemích, „Dějiny věd a techniky”, t. 39, s. 163–177.
Smetánka Zdeněk. 1988. Život středověké vesnice: Zaniklá Svídna, Praha.
Stamm Edward. 1936. Miary powierzchni w dawnej Polsce, Kraków.
Stamm Edward. 1938. Staropolskie Miary, Cz. 1: Miary długości i powierzchni, Warszawa.
Stoksik Janina Mirosława. 2013. Geometrzy małopolscy do końca XVIII w. Z dziejów geodezji i kartografii
wielkoskalowej w Polsce, Kraków.
SUb. 1963–1998. Schlesisches Urkundenbuch 1963–1998, t. 1, oprac. H. Appelt, W. Irgang, t. 2–6, wyd. H. Appelt, J.J. Menzel, Köln (et al.).
Szende Katalin. 2019. Iure Theutonico? German settlers and legal frameworks for immigration to Hungary in an East-Central European perspective, „Journal of Medieval History”, t. 45, nr 3, s. 360–379, https://doi.org/10.1080/03044181.2019.1612195
Szewczyk Janina. 1968. Włóka — pojęcie i termin na tle innych średniowiecznych jednostek pomiaru ziemi, Instytut Geografii PAN. Prace Geograficzne, nr 67, Warszawa.
Szulc Halina. 1968. Typy wsi Śląska Opolskiego na początku XIX wieku i ich geneza, Instytut Geografii PAN. Prace Geograficzne, nr 66, Warszawa.
Szulc Halina. 1978. Wsie placowe na Pomorzu Zachodnim w świetle planów z przełomu XVIII i XIX w., „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. XXVI, nr 3, s. 343–355.
Szulc Halina. 1988. Morfogenetyczne typy osiedli wiejskich na Pomorzu Zachodnim, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN. Prace Geograficzne, nr 149, Wrocław.
Szulc Halina. 1995. Morfogeneza osiedli wiejskich w Polsce, Instytut Geografii i Przestrzennego
Zagospodarowania PAN. Prace Geograficzne, nr 163, Wrocław.
Tkocz Jan. 1998. Organizacja przestrzenna wsi w Polsce, Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, nr 1734, Katowice.
Wasilkiewicz Kamil. 2016. Templariusze i joannici w biskupstwie lubuskim (XIII–XVI w.), Gnieźnieńskie Prace Humanistyczne, t. 10, Gniezno.
Vařeka Pavel. 2001. Proměny sídlištní struktury v mikroregionu Libkovic okr. Most — Settlement structure transformation of the Libkovice microregion, [w:] Archeologia przestrzeni, red. J.K. Kozłowski, E. Neustupný, Kraków, s. 85–94.
Vařeka Pavel. 2018. Badania archeologiczne zanikłych osad z okresu średniowiecza i nowożytności na terenie kraju pilzneńskiego (Czechy), [w:] Wieś miniona lecz obecna. Ślady dawnych wsi i ich badania, red. P. Nocuń, A. Przybyła-Dunin, K. Fokt, Chorzów, s. 13–54.
Vařeka Pavel, Kostrouch František, Kočár Petr, Sůvov Zdeňka. 2010. Příspěvek ke studiu žijících vsí středověkého původu. Pozůstatky zástavby z pozdního středověku na parcele č.p. 121 v Mikulčicích, „Přehled výzkumů”, t. 51, s. 249–265.
Wrocław. 2017. Atlas Historyczny Miast Polski, t. 4, z. 13: Wrocław, red. M. Młynarska-Kaletynowa, R. Eysymontt, M. Goliński, Wrocław.
Zaborski Bogdan. 1927. O kształtach wsi w Polsce i ich rozmieszczeniu, Kraków.
Zagrodzki Tadeusz. 1962. Regularny plan miasta średniowiecznego a limitacja miernicza, Studia wczesnośredniowieczne, t. 5, z. 1, Wrocław–Warszawa–Kraków.
Zarębska Teresa. 1995. Badania historyczno-urbanistyczne metodą analiz przestrzennych, „Kwartalnik
Historii Kultury Materialnej”, R. XLIII, nr 1, s. 15–32.
Zientara Benedykt. 1975. Die deutschen Einwanderer in Polen vom 12. bis zum 14. Jahrhundert, [w:] Die deutsche Ostsiedlung des Mittelalters als Problem der Europäischen Geschichte, red. W. Schlesinger, Sigmaringen, s. 333–348.
Digitales Wörterbuch. 2021. Digitales Wörterbuch der deutschen Sprache, https://www.dwds.de/wb/Anger (dostęp 10.02.2021).
