Zagadnienia identyfikacji osadnictwa budziarskiego w drugiej połowie XVIII i na początku XIX w. na przykładzie Puszczy Solskiej
DOI:
https://doi.org/10.23858/KHKM69.2021.2.004Słowa kluczowe:
budziarze, Puszcza Solska, Ordynacja Zamojska, osadnictwo leśneAbstrakt
Na podstawie zbiorów archiwalnych, m.in. z Archiwum Ordynacji Zamojskiej ze Zwierzyńca, podjęto próbę zarysowania problematyki osadnictwa budziarskiego w Puszczy Solskiej — kompleksie leśnym w południowej części Lubelszczyzny. Budziarze zamieszkiwali te tereny od połowy XVIII w. do pierwszej połowy XIX w. W większości wywodzili się z okolicznych chłopów, początkowo zajmowali się rzemiosłem leśnym, m.in. smolarstwem, z czasem również uprawą niewielkich pól i łąk, hodowlą oraz bartnictwem. W artykule wyjaśniono genezę i rozwój tego osadnictwa oraz jego lokalizację na podstawie źródeł pisanych i kartograficznych, a także wskazano metody identyfikacji osad. Zaprezentowano także wyniki przeprowadzonej współcześnie weryfikacji terenowej.
Pobrania
Bibliografia
AGAD [Archiwum Główne Akt Dawnych], AZ [Archiwum Zamojskich], sygn. 2491 (artykuł nieznanego autora do czasopisma „Izbis Polska”).
AGAD [Archiwum Główne Akt Dawnych], KRSW [Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych], sygn. 7261, „Akta ogólne ryczące się rumowników po lasach mieszkających, 1819 r.”.
APL [Archiwum Państwowe w Lublinie], AOZ [Archiwum Ordynacji Zamojskiej ze Zwierzyńca], sygn. 3536, „Różne korespondencje tyczące się lasów i łowiectwa, 1806”.
APL [Archiwum Państwowe w Lublinie], AOZ [Archiwum Ordynacji Zamojskiej ze Zwierzyńca], sygn. 3516, „Raport czyli opisanie lasów w Dobrach Galicji Wschodniej IW Hrabi Ordynata, przy objezdzie w miesiącu sierpniu 1808 r.”.
APL [Archiwum Państwowe w Lublinie], AOZ [Archiwum Ordynacji Zamojskiej ze Zwierzyńca], sygn. 1538, Rewizja Klucza Zwierzynieckiego, lata 1702–1793”.
APL [Archiwum Państwowe w Lublinie], AOZ [Archiwum Ordynacji Zamojskiej ze Zwierzyńca], sygn. 343, 344, 347, 349, 352, 668, 2564, „Inwentarze Majdanu Księżpolskiego z lat 1752, 1754, 1773, 1789, 1791, 1797, 1805”.
APL [Archiwum Państwowe w Lublinie], AOZ [Archiwum Ordynacji Zamojskiej ze Zwierzyńca], sygn. 1377, 1380, 1383, 1389, 1391–1392, 1395–1396, „Rewizje Majdanu Księżpolskiego z lat 1757, 1760, 1763, 1769, 1775, 1777, 1781, 1786”.
APL [Archiwum Państwowe w Lublinie], AOZ [Archiwum Ordynacji Zamojskiej ze Zwierzyńca], sygn. 1124, „Graniczne opisanie wsi Majdanu Księżpolskiego do Państwa Ordynacji Zamojskiej Dóbr Jaśnie Wielmożnego Andrzej Hrabiego Zamoyskiego należącej w Cyrkule Zamoyskim będącej dnia roku 1788”.
APL [Archiwum Państwowe w Lublinie], AOZ [Archiwum Ordynacji Zamojskiej ze Zwierzyńca], sygn. 1711, „Opisanie Budziarzów i Leśnych w Kluczu Tarnogrodzkim będących tudzież i Sprzężaj tychże…”.
APL [Archiwum Państwowe w Lublinie], AOZ [Archiwum Ordynacji Zamojskiej ze Zwierzyńca], sygn. 2643, Inwentarz budziarzy w różnych osiadłych miejscach”.
APL [Archiwum Państwowe w Lublinie], AOZ [Archiwum Ordynacji Zamojskiej ze Zwierzyńca], sygn. 1717, „Księga sprawiedliwości klucza tarnogrodzkiego z lat 1768–1772”.
APL [Archiwum Państwowe w Lublinie], AOZ [Archiwum Ordynacji Zamojskiej ze Zwierzyńca], sygn. 1687, Papiery ekonomiczne z 1784 r.”.
APL [Archiwum Państwowe w Lublinie], AOZ [Archiwum Ordynacji Zamojskiej ze Zwierzyńca], sygn. 2571, "Inwentarz powinności budziarskich do folwarku Momoty odbywanych”.
APL [Archiwum Państwowe w Lublinie], AOZ [Archiwum Ordynacji Zamojskiej ze Zwierzyńca], sygn. 1676, „Księga suplik i rezolucji 1770–1774”.
APL [Archiwum Państwowe w Lublinie], AOZ [Archiwum Ordynacji Zamojskiej ze Zwierzyńca], sygn. 1718, „Księga sprawiedliwości klucza tarnogrodzkiego z 1785 r.”.
APL [Archiwum Państwowe w Lublinie], AOZ [Archiwum Ordynacji Zamojskiej ze Zwierzyńca], sygn. 3690, „Konsygnacja miast, wsiów i osad budziarzy oraz liczba gospodarzy w dobrach zachodniej Galicji”.
APL [Archiwum Państwowe w Lublinie], AOZ [Archiwum Ordynacji Zamojskiej ze Zwierzyńca], sygn. 1719, „Księga sprawiedliwości klucza szczebrzeskiego z 1768 r.”.
APL [Archiwum Państwowe w Lublinie], AOZ [Archiwum Ordynacji Zamojskiej ze Zwierzyńca], sygn. 3687, „Tabelle Rapporta, Konsygnacje różne od roku 1803 do 1809”.
APL [Archiwum Państwowe w Lublinie], AOZ [Archiwum Ordynacji Zamojskiej ze Zwierzyńca], sygn. 1732, „Wiadomości rewirów lasowych w udziałach I-m i III-cim dóbr Ordynacji jako też leśniczych i leśnych dozorujących tychże”.
APL [Archiwum Państwowe w Lublinie], AOZ [Archiwum Ordynacji Zamojskiej ze Zwierzyńca], sygn. 3699, „Wykaz dymów, ludności, zaprzężaju, wysiewów i zbioru siana w roku 1814, powiat tarnogrodzki, gmina Księżpol”.
APL [Archiwum Państwowe w Lublinie], AOZ [Archiwum Ordynacji Zamojskiej ze Zwierzyńca], IMK OZ [Inwentarz Materiałów Kartograficznych Archiwum Ordynacji Zamojskiej], sygn. 1149, „Atlas lasów Ordynacji Zamojskiej”, 1:14 400, 1:28 800, (Mappe Deren Herrschaftlich Ordinatischen Tarnogroder Waldungen [Mapa Ujazdów Tarnogrodzkich w Ordynacji Zamojskiej]; [Mapa lasów tereszpolskich], 1787); „Tłumaczenie Mappów do ujazdów Tarnogrodzkich należących tak Lasów jako różnych Zarośli Stawów i niedostępnych parowów przez geometrów wymierzonych z wyrażeniem uroczysk dla wiadomości spisane”.
APL [Archiwum Państwowe w Lublinie], AOZ [Archiwum Ordynacji Zamojskiej ze Zwierzyńca], IMK OZ [Inwentarz Materiałów Kartograficznych Archiwum Ordynacji Zamojskiej], sygn. 209, „Plan Wsi Majdanu Księżpolskiego w Ordynacji Zamojskiej położony w roku 1823 urządzony”.
APL [Archiwum Państwowe w Lublinie], AOZ [Archiwum Ordynacji Zamojskiej ze Zwierzyńca], IMK OZ [Inwentarz Materiałów Kartograficznych Archiwum Ordynacji Zamojskiej], sygn. 1150, Państwo Ordynacji Zamojskiej, rewir ciosmański, oddział I, 1822 r.
APP pw. MM [Archiwum Parafialne Parafii p.w. św. Marii Magdaleny], KUM [Księga urodzeń i małżeństw] t. III: (1722–1744), t. IV: (1746– 1761), KS [Księga ślubów z lat 1761–1777].
APZ [Archiwum Państwowe w Zamościu], AHOZ [Akta hipoteczne Ordynacji Zamojskiej i dóbr wydzielonych z Ordynacji], spis zdawczo-odbiorczy z 1992 r., poz. 1. „Plan zbiorowy dóbr Ordynacji Zamojskiej położonej w guberni lubelskiej powiatach zamojskim, biłgorajskim, janowskim, tomaszowskim, w części krasnystawskiej i hrubieszowskim, z pomiarów dopełnionych od roku 1875 do 1906 przez geometrów Ł. Doranta, K. Skórzewskiego, K. Pożerskiego”, 1:40 000, 1906, http://zamosc.ap.gov.pl/index.php/2-uncategorised/57-mapa-ordynacji-zamojskiej (dostęp 13.10.2020).
BN [Biblioteka Narodowa w Warszawie], BOZ [Biblioteka Ordynacji Zamojskiej], rps 1815, „Opisanie statystyczno-historyczne dóbr Ordynacji Zamojskiej przez Mikołaja Stworzyńskiego archiwistę 1834 r.”.
Ajewski Konrad. 2010. Stanisława Kostki Zamoyskiego życie i działalność 1775–1856, Warszawa.
Babik Zbigniew. 2019. Tzw. Akcja UN-owska (1954?–1970?) — projekt, przebieg, efekty, próba oceny, Onomastica”, t. 63, s. 291–313.
Bender Ryszard. 1995. Reforma czynszowa w Ordynacji Zamoyskiej 1833–1864, Dzieje Lubelszczyzny, t. 8, Lublin.
Bukowski Waldemar, Dybaś Bogusław, Noga Zdzisław. 2016. Galicja na józefińskiej mapie topograficznej 1779–1783, t. 6, Część A i B.
Buraczyński Jan. 2008. Roztocze — Dzieje Osadnictwa, Lublin.
Chlebowski Bronisław. 1919. Zamość, Ordynacja Zamoyskich i powiat zamojski, Książnica Zamojska, t. 5, Zamość.
Encyklopedia. 1981. Encyklopedia Historii Gospodarczej Polski do 1945 r., [t.]: O–Ż, red. M. Kamler, Warszawa.
Faluszczak Franciszek P. 2019. Podstawy geografii i kartografii historycznej, Rzeszów.
Heymanowski Kazimierz. 1969. Budnicy i „holendrzy” w dziejach gospodarstwa leśnego na Mazowszu, „Sylwan”, t. 113, nr 5, s. 21–40.
Janeczek Andrzej, Dybaś Bogusław. 2015. Mapa józefińska Galicji (1779–1783). Wstęp edytorski, [w:] Galicja na józefińskiej mapie mapie topograficznej 1779–1783, t. 8, Warszawa, s. 31–51.
Janeczek Andrzej. 2015. Galicja na józefińskiej mapie topograficznej 1779–1783, t. 8, cz. A i B, Warszawa.
Jeż-Jarecki Władysław. 1963/1964. Drewno w kulturze mieszkańców dorzecza Tanwi, „Zeszyty Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie”, t. 4/5, s. 84–97.
Karta. b.d. Topograficzna Karta Królestwa Polskiego, [ok. 1863], wyd. 4, http://bg.uwb.edu.pl/TKKP/ (dostęp 28.06.2021).
Kozłowski Wiktor. 1846. Słownik leśny, bartny, bursztyniarski i orylski, z. 1–2, Warszawa.
Kubrak Zbigniew. 1988. Smolarstwo w Puszczy Solskiej w okresie gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej (XV–XIX w.), „Rocznik Przemyski”, t. 24, s. 181–194.
Kubrak Zbigniew. 2006. Palenie popiołów i wyrob potażu w Puszczy Solskiej od połowy XVI do początku XIX w., „Res Historica”, t. 23, s. 35–47.
Kubrak Zbigniew. 2010. Wpływ osadnictwa i przemysłu leśnego na proces wylesienia i przemiany drzewostanu w Puszczy Solskiej (XVI–XVIII w.), [w:] Wierny swemu dziedzictwu. Księga jubileuszowa dedykowana profesorowi Józefowi Półćwiartkowi, red. S. Nabywaniec i in., Rzeszów, s. 175–189.
Kurowska Barbara. 2007. Biszcza i okolice w dziejach Zaborszczyzny, Biszcza.
Leskiewiczowa Janina. 1953. Znaczenie inwentarzy dóbr ziemskich dla badań historii wsi w Polsce w XVIII w., „Kwartalnik Historyczny”, t. LX, nr 4, s. 363–377.
Nazwy. 1967. Urzędowe nazwy miejscowości i obiektów fizjograficznych, nr 106: Powiat biłgorajski, województwo lubelskie [opracowanie Komisji Ustalania Nazw Miejscowości i Obiektów Fizjograficznych powielone przez Urząd Rady Ministrów do użytku służbowego], Warszawa.
Niedźwiedź Józef. 2003. Leksykon historyczny miejscowości dawnego województwa zamojskiego, Zamość.
Orłowski Ryszard. 1956. Z dziejów handlu spławnego w Ordynacji Zamojskiej w końcu XVIII w., „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio F, Nauki Filozoficzne i Humanistyczne”, t. 11, s. 81–100.
Orłowski Ryszard. 1983. Położenie i walka klasowa chłopów w Ordynacji Zamojskiej w II połowie XVIII w., Lublin.
Pawłowska-Wielgus Anna. 1971. Inwentarz materiałów kartograficznych archiwum Ordynacji Zamojskiej ze Zwierzyńca 1786–1941, Warszawa.
Potkański Karol. 2004. Pisma pośmiertne, red. J.M. Piskorski, Poznań.
Półćwiartek Jerzy. 2010. Kolbuszowa i jej rozległa okolica leżąca w północnej części Puszczy Sandomierskiej — rozważanie wokół zasięgu puszczy, „Rocznik Kolbuszowski”, t. 10, s. 179–195.
Rajca Czesław. 1972. Gospodarka leśna w Ordynacji Zamojskiej w pierwszej połowie XIX w. — uwagi o urządzeniu i organizacji, „Roczniki Humanistyczne”, t. 20, z. 2, s. 207–217.
Relacje ustne ze zbiorów Dominika Roga: Klementyna Brodziak z Brodziaków, Justyna Róg z Brodziaków, Wiktoria Rymarz z Korczowa, Marianna Adamek z Korczowa.
Słownik. 1989. Słownik Gwar Polskich, t. III, z. 1(7), red. J. Reichan, S. Urbańczyk, J. Karłowicz, Kraków.
Tarnawski Aleksander. 1935. Działalność gospodarcza Jana Zamoyskiego, kanclerza i hetmana W. Kor., 1572–1605, Lwów.
Dzieje Brodziaków i Edwardowa [b.d.]. „Dzieje Brodziaków i Edwardowa”, wystawa, oprac. D. Róg, J. Wolski, Stan zachowania i trwałość dawnych krajobrazów wiejskich na przykładzie obszarów wysiedlonych w Bieszczadach, poster, https://www.igipz.pan.pl/tl_files/igipz/ZGiK/osoby/wolski/niepublikowane/wolski_poster.pdf (dostęp 29.06.2021).
https://mapy.geoportal.gov.pl/ (dostęp 25.05.2021).
