On identifying budziarze settlements from the second half of the 18th c. and early 19th c. in the Solska Forest
DOI:
https://doi.org/10.23858/KHKM69.2021.2.004Keywords:
budziarze, Solska Forest, Zamoyski Family Estate, forests settlementAbstract
On the basis of archival documents, including those from the Archives of the Zamoyski Estate in Zwierzyniec, the article sketches a range of issues related to budziarze settlements in the Solska Forest in the southern part of the region of Lublin. Budziarze (~hutters) lived in that area from the mid-18th c. to the first half of the 19th c. Originating from local peasantry, they dealt in forest trades such as wood-tar production, later turning also to farming small fields and pastures, breeding and bee-keeping. The article discusses the origin and development of these settlements and explores their location on the basis of written and cartographic sources, also pointing to methods of their identification, and finally presenting the results of contemporary field verification.
Downloads
References
AGAD [Archiwum Główne Akt Dawnych], AZ [Archiwum Zamojskich], sygn. 2491 (artykuł nieznanego autora do czasopisma „Izbis Polska”).
AGAD [Archiwum Główne Akt Dawnych], KRSW [Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych], sygn. 7261, „Akta ogólne ryczące się rumowników po lasach mieszkających, 1819 r.”.
APL [Archiwum Państwowe w Lublinie], AOZ [Archiwum Ordynacji Zamojskiej ze Zwierzyńca], sygn. 3536, „Różne korespondencje tyczące się lasów i łowiectwa, 1806”.
APL [Archiwum Państwowe w Lublinie], AOZ [Archiwum Ordynacji Zamojskiej ze Zwierzyńca], sygn. 3516, „Raport czyli opisanie lasów w Dobrach Galicji Wschodniej IW Hrabi Ordynata, przy objezdzie w miesiącu sierpniu 1808 r.”.
APL [Archiwum Państwowe w Lublinie], AOZ [Archiwum Ordynacji Zamojskiej ze Zwierzyńca], sygn. 1538, Rewizja Klucza Zwierzynieckiego, lata 1702–1793”.
APL [Archiwum Państwowe w Lublinie], AOZ [Archiwum Ordynacji Zamojskiej ze Zwierzyńca], sygn. 343, 344, 347, 349, 352, 668, 2564, „Inwentarze Majdanu Księżpolskiego z lat 1752, 1754, 1773, 1789, 1791, 1797, 1805”.
APL [Archiwum Państwowe w Lublinie], AOZ [Archiwum Ordynacji Zamojskiej ze Zwierzyńca], sygn. 1377, 1380, 1383, 1389, 1391–1392, 1395–1396, „Rewizje Majdanu Księżpolskiego z lat 1757, 1760, 1763, 1769, 1775, 1777, 1781, 1786”.
APL [Archiwum Państwowe w Lublinie], AOZ [Archiwum Ordynacji Zamojskiej ze Zwierzyńca], sygn. 1124, „Graniczne opisanie wsi Majdanu Księżpolskiego do Państwa Ordynacji Zamojskiej Dóbr Jaśnie Wielmożnego Andrzej Hrabiego Zamoyskiego należącej w Cyrkule Zamoyskim będącej dnia roku 1788”.
APL [Archiwum Państwowe w Lublinie], AOZ [Archiwum Ordynacji Zamojskiej ze Zwierzyńca], sygn. 1711, „Opisanie Budziarzów i Leśnych w Kluczu Tarnogrodzkim będących tudzież i Sprzężaj tychże…”.
APL [Archiwum Państwowe w Lublinie], AOZ [Archiwum Ordynacji Zamojskiej ze Zwierzyńca], sygn. 2643, Inwentarz budziarzy w różnych osiadłych miejscach”.
APL [Archiwum Państwowe w Lublinie], AOZ [Archiwum Ordynacji Zamojskiej ze Zwierzyńca], sygn. 1717, „Księga sprawiedliwości klucza tarnogrodzkiego z lat 1768–1772”.
APL [Archiwum Państwowe w Lublinie], AOZ [Archiwum Ordynacji Zamojskiej ze Zwierzyńca], sygn. 1687, Papiery ekonomiczne z 1784 r.”.
APL [Archiwum Państwowe w Lublinie], AOZ [Archiwum Ordynacji Zamojskiej ze Zwierzyńca], sygn. 2571, "Inwentarz powinności budziarskich do folwarku Momoty odbywanych”.
APL [Archiwum Państwowe w Lublinie], AOZ [Archiwum Ordynacji Zamojskiej ze Zwierzyńca], sygn. 1676, „Księga suplik i rezolucji 1770–1774”.
APL [Archiwum Państwowe w Lublinie], AOZ [Archiwum Ordynacji Zamojskiej ze Zwierzyńca], sygn. 1718, „Księga sprawiedliwości klucza tarnogrodzkiego z 1785 r.”.
APL [Archiwum Państwowe w Lublinie], AOZ [Archiwum Ordynacji Zamojskiej ze Zwierzyńca], sygn. 3690, „Konsygnacja miast, wsiów i osad budziarzy oraz liczba gospodarzy w dobrach zachodniej Galicji”.
APL [Archiwum Państwowe w Lublinie], AOZ [Archiwum Ordynacji Zamojskiej ze Zwierzyńca], sygn. 1719, „Księga sprawiedliwości klucza szczebrzeskiego z 1768 r.”.
APL [Archiwum Państwowe w Lublinie], AOZ [Archiwum Ordynacji Zamojskiej ze Zwierzyńca], sygn. 3687, „Tabelle Rapporta, Konsygnacje różne od roku 1803 do 1809”.
APL [Archiwum Państwowe w Lublinie], AOZ [Archiwum Ordynacji Zamojskiej ze Zwierzyńca], sygn. 1732, „Wiadomości rewirów lasowych w udziałach I-m i III-cim dóbr Ordynacji jako też leśniczych i leśnych dozorujących tychże”.
APL [Archiwum Państwowe w Lublinie], AOZ [Archiwum Ordynacji Zamojskiej ze Zwierzyńca], sygn. 3699, „Wykaz dymów, ludności, zaprzężaju, wysiewów i zbioru siana w roku 1814, powiat tarnogrodzki, gmina Księżpol”.
APL [Archiwum Państwowe w Lublinie], AOZ [Archiwum Ordynacji Zamojskiej ze Zwierzyńca], IMK OZ [Inwentarz Materiałów Kartograficznych Archiwum Ordynacji Zamojskiej], sygn. 1149, „Atlas lasów Ordynacji Zamojskiej”, 1:14 400, 1:28 800, (Mappe Deren Herrschaftlich Ordinatischen Tarnogroder Waldungen [Mapa Ujazdów Tarnogrodzkich w Ordynacji Zamojskiej]; [Mapa lasów tereszpolskich], 1787); „Tłumaczenie Mappów do ujazdów Tarnogrodzkich należących tak Lasów jako różnych Zarośli Stawów i niedostępnych parowów przez geometrów wymierzonych z wyrażeniem uroczysk dla wiadomości spisane”.
APL [Archiwum Państwowe w Lublinie], AOZ [Archiwum Ordynacji Zamojskiej ze Zwierzyńca], IMK OZ [Inwentarz Materiałów Kartograficznych Archiwum Ordynacji Zamojskiej], sygn. 209, „Plan Wsi Majdanu Księżpolskiego w Ordynacji Zamojskiej położony w roku 1823 urządzony”.
APL [Archiwum Państwowe w Lublinie], AOZ [Archiwum Ordynacji Zamojskiej ze Zwierzyńca], IMK OZ [Inwentarz Materiałów Kartograficznych Archiwum Ordynacji Zamojskiej], sygn. 1150, Państwo Ordynacji Zamojskiej, rewir ciosmański, oddział I, 1822 r.
APP pw. MM [Archiwum Parafialne Parafii p.w. św. Marii Magdaleny], KUM [Księga urodzeń i małżeństw] t. III: (1722–1744), t. IV: (1746– 1761), KS [Księga ślubów z lat 1761–1777].
APZ [Archiwum Państwowe w Zamościu], AHOZ [Akta hipoteczne Ordynacji Zamojskiej i dóbr wydzielonych z Ordynacji], spis zdawczo-odbiorczy z 1992 r., poz. 1. „Plan zbiorowy dóbr Ordynacji Zamojskiej położonej w guberni lubelskiej powiatach zamojskim, biłgorajskim, janowskim, tomaszowskim, w części krasnystawskiej i hrubieszowskim, z pomiarów dopełnionych od roku 1875 do 1906 przez geometrów Ł. Doranta, K. Skórzewskiego, K. Pożerskiego”, 1:40 000, 1906, http://zamosc.ap.gov.pl/index.php/2-uncategorised/57-mapa-ordynacji-zamojskiej (dostęp 13.10.2020).
BN [Biblioteka Narodowa w Warszawie], BOZ [Biblioteka Ordynacji Zamojskiej], rps 1815, „Opisanie statystyczno-historyczne dóbr Ordynacji Zamojskiej przez Mikołaja Stworzyńskiego archiwistę 1834 r.”.
Ajewski Konrad. 2010. Stanisława Kostki Zamoyskiego życie i działalność 1775–1856, Warszawa.
Babik Zbigniew. 2019. Tzw. Akcja UN-owska (1954?–1970?) — projekt, przebieg, efekty, próba oceny, Onomastica”, t. 63, s. 291–313.
Bender Ryszard. 1995. Reforma czynszowa w Ordynacji Zamoyskiej 1833–1864, Dzieje Lubelszczyzny, t. 8, Lublin.
Bukowski Waldemar, Dybaś Bogusław, Noga Zdzisław. 2016. Galicja na józefińskiej mapie topograficznej 1779–1783, t. 6, Część A i B.
Buraczyński Jan. 2008. Roztocze — Dzieje Osadnictwa, Lublin.
Chlebowski Bronisław. 1919. Zamość, Ordynacja Zamoyskich i powiat zamojski, Książnica Zamojska, t. 5, Zamość.
Encyklopedia. 1981. Encyklopedia Historii Gospodarczej Polski do 1945 r., [t.]: O–Ż, red. M. Kamler, Warszawa.
Faluszczak Franciszek P. 2019. Podstawy geografii i kartografii historycznej, Rzeszów.
Heymanowski Kazimierz. 1969. Budnicy i „holendrzy” w dziejach gospodarstwa leśnego na Mazowszu, „Sylwan”, t. 113, nr 5, s. 21–40.
Janeczek Andrzej, Dybaś Bogusław. 2015. Mapa józefińska Galicji (1779–1783). Wstęp edytorski, [w:] Galicja na józefińskiej mapie mapie topograficznej 1779–1783, t. 8, Warszawa, s. 31–51.
Janeczek Andrzej. 2015. Galicja na józefińskiej mapie topograficznej 1779–1783, t. 8, cz. A i B, Warszawa.
Jeż-Jarecki Władysław. 1963/1964. Drewno w kulturze mieszkańców dorzecza Tanwi, „Zeszyty Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie”, t. 4/5, s. 84–97.
Karta. b.d. Topograficzna Karta Królestwa Polskiego, [ok. 1863], wyd. 4, http://bg.uwb.edu.pl/TKKP/ (dostęp 28.06.2021).
Kozłowski Wiktor. 1846. Słownik leśny, bartny, bursztyniarski i orylski, z. 1–2, Warszawa.
Kubrak Zbigniew. 1988. Smolarstwo w Puszczy Solskiej w okresie gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej (XV–XIX w.), „Rocznik Przemyski”, t. 24, s. 181–194.
Kubrak Zbigniew. 2006. Palenie popiołów i wyrob potażu w Puszczy Solskiej od połowy XVI do początku XIX w., „Res Historica”, t. 23, s. 35–47.
Kubrak Zbigniew. 2010. Wpływ osadnictwa i przemysłu leśnego na proces wylesienia i przemiany drzewostanu w Puszczy Solskiej (XVI–XVIII w.), [w:] Wierny swemu dziedzictwu. Księga jubileuszowa dedykowana profesorowi Józefowi Półćwiartkowi, red. S. Nabywaniec i in., Rzeszów, s. 175–189.
Kurowska Barbara. 2007. Biszcza i okolice w dziejach Zaborszczyzny, Biszcza.
Leskiewiczowa Janina. 1953. Znaczenie inwentarzy dóbr ziemskich dla badań historii wsi w Polsce w XVIII w., „Kwartalnik Historyczny”, t. LX, nr 4, s. 363–377.
Nazwy. 1967. Urzędowe nazwy miejscowości i obiektów fizjograficznych, nr 106: Powiat biłgorajski, województwo lubelskie [opracowanie Komisji Ustalania Nazw Miejscowości i Obiektów Fizjograficznych powielone przez Urząd Rady Ministrów do użytku służbowego], Warszawa.
Niedźwiedź Józef. 2003. Leksykon historyczny miejscowości dawnego województwa zamojskiego, Zamość.
Orłowski Ryszard. 1956. Z dziejów handlu spławnego w Ordynacji Zamojskiej w końcu XVIII w., „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio F, Nauki Filozoficzne i Humanistyczne”, t. 11, s. 81–100.
Orłowski Ryszard. 1983. Położenie i walka klasowa chłopów w Ordynacji Zamojskiej w II połowie XVIII w., Lublin.
Pawłowska-Wielgus Anna. 1971. Inwentarz materiałów kartograficznych archiwum Ordynacji Zamojskiej ze Zwierzyńca 1786–1941, Warszawa.
Potkański Karol. 2004. Pisma pośmiertne, red. J.M. Piskorski, Poznań.
Półćwiartek Jerzy. 2010. Kolbuszowa i jej rozległa okolica leżąca w północnej części Puszczy Sandomierskiej — rozważanie wokół zasięgu puszczy, „Rocznik Kolbuszowski”, t. 10, s. 179–195.
Rajca Czesław. 1972. Gospodarka leśna w Ordynacji Zamojskiej w pierwszej połowie XIX w. — uwagi o urządzeniu i organizacji, „Roczniki Humanistyczne”, t. 20, z. 2, s. 207–217.
Relacje ustne ze zbiorów Dominika Roga: Klementyna Brodziak z Brodziaków, Justyna Róg z Brodziaków, Wiktoria Rymarz z Korczowa, Marianna Adamek z Korczowa.
Słownik. 1989. Słownik Gwar Polskich, t. III, z. 1(7), red. J. Reichan, S. Urbańczyk, J. Karłowicz, Kraków.
Tarnawski Aleksander. 1935. Działalność gospodarcza Jana Zamoyskiego, kanclerza i hetmana W. Kor., 1572–1605, Lwów.
Dzieje Brodziaków i Edwardowa [b.d.]. „Dzieje Brodziaków i Edwardowa”, wystawa, oprac. D. Róg, J. Wolski, Stan zachowania i trwałość dawnych krajobrazów wiejskich na przykładzie obszarów wysiedlonych w Bieszczadach, poster, https://www.igipz.pan.pl/tl_files/igipz/ZGiK/osoby/wolski/niepublikowane/wolski_poster.pdf (dostęp 29.06.2021).
https://mapy.geoportal.gov.pl/ (dostęp 25.05.2021).
Publication co-financed by the Ministry of Science and Higher Education under the program "Support for scientific journals 2019-2020"
