Soviet war cemeteries in Poland as places of imperial memory and power. Three case studies

Makary Górzyński

doi:10.23858/KHKM72.2024.1.002

Opublikowane: 2024-06-19

Tom 72 Nr 1 (2024)

Soviet war cemeteries in Poland as places of imperial memory and power. Three case studies

Makary Górzyński

Kwartalnik Historii Kultury Materialnej

Dział: Studia i materiały

https://doi.org/10.23858/KHKM72.2024.1.002

Abstrakt

Zimą 1945 r. oddziały sowieckiej Armii Czerwonej, pokonując Wehrmacht na terenach przedwojennej Rzeczypospolitej, pozostawiły po sobie wiele pochówków wojennych. Od wczesnej wiosny 1945 r. radzieckie dowództwo wojskowe zaczęło akcję budowy monumentalnych cmentarzy. W niniejszym artykule stawiam tezę, że struktury materialne i cechy przestrzenne tych cmentarzy-mauzoleów wskazują i wyrażają bezpośredni cel stojący za ich powstaniem — realizację sowieckiej polityki imperialnej
wobec Polski. Analizując cmentarze w trzech średnich i małych polskich miastach — Tomaszowie Mazowieckim, Kaliszu i Wolsztynie — omawiam ich konteksty urbanistyczne, ideologicznie nacechowane elementy formy i układy przestrzenne. Artykuł jest propozycją nowego podejścia do sowieckich cmentarzy w Polsce, rzucając światło na ich długoletnie wykorzystywanie jako narzędzi imperialnej propagandy, związanej z mitem wielkiej wojny ojczyźnianej ZSRR.

Słowa kluczowe:

radzieckie cmentarze wojenne, Wielka Wojna Ojczyźniana, historia Polski, Związek Radziecki, wiek dwudziesty

Inne teksty tego samego autora

Makary Górzyński, W stronę procesualnej historii architektury. Propozycje metodologiczne , Kwartalnik Historii Kultury Materialnej: Tom 70 Nr 1 (2022):

Pobierz pliki

pdf (English)

Zasady cytowania

Górzyński, M. (2024). Soviet war cemeteries in Poland as places of imperial memory and power. Three case studies. Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, 72(1), 39–59. https://doi.org/10.23858/KHKM72.2024.1.002

Cited by / Share

Licencja

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.

Bibliografia

Åman Anders. 1992. Architecture and Ideology in Eastern Europe during the Stalin Era. An Aspect of Cold War History, New York–Cambridge.
Google Scholar

Applebaum Anne. 2012. Iron Curtain. The Crushing of Eastern Europe 1944–1956, London.
Google Scholar

Archer John. 2005. Social theory of space. Architecture and the production of self, culture, and society, “Journal of the Society of Architectural Historians”, 64, 4, pp. 430–433. DOI: https://doi.org/10.2307/25068197
Google Scholar

Armia Czerwona. 2014. Armia Czerwona/Radziecka w Polsce w latach 1944–1993. Studia i szkice, eds. K. Filip, M. Golon, Borne Sulinowo.
Google Scholar

Bachmann-Medick Doris. 2018. Cultural turns. Neuorientierungen in den Kulturwissenschaften, Reinbek bei Hamburg.
Google Scholar

Behrends Jan C. 2009. Nation and Empire. Dilemmas of Legitimacy during Stalinism in Poland (1941–1956), “Nationalities Papers”, 37, 4, pp. 443–466. DOI: https://doi.org/10.1080/00905990902985686
Google Scholar

Brodala Marta, Lisiecka Anna, Ruzikowski Tadeusz. 2001. Przebudować człowieka. Komunistyczne wysiłki zmiany mentalności, ed. M. Kula, Warszawa.
Google Scholar

Ciesielski Stanisław, Materski Wojciech, Paczkowski Andrzej. 2002. Represje sowieckie wobec Polaków i obywateli polskich, Warszawa.
Google Scholar

Cynalewska-Kuczma Paulina. 2004. Architektura cerkiewna Królestwa Polskiego narzędziem integracji z Imperium Rosyjskim, Poznań.
Google Scholar

Czarnecka, Dominika. 2013. Pomniki wdzięczności Armii Czerwonej w Polsce w latach 1989–1993, [in:] Krajobraz kulturowy wolnej Polski. Zbiór studiów, eds. D. Czarnecka, J. Książek, Toruń, pp. 35–62.
Google Scholar

Czarnecka Dominika. 2021. “Monuments in gratitude” to the Red Army in communist and post-communist Poland, Paris.
Google Scholar

Dant Tim. 1999. Material Culture in the Social World. Values, Activities, Lifestyles, Manchester.
Google Scholar

Davies Norman. 1982. God’s playground. a history of Poland in two volumes, 2: 1795 to the present, New York.
Google Scholar

Davies Norman. 2007. Europe at War 1939–1945. No simple victory, London.
Google Scholar

Domańska Maria. 2019. The Myth of the Great Patriotic War as a Tool of the Kremlin’s Great Power Policy, https://www.osw.waw.pl/en/publikacje/osw-commentary/2019-12-31/myth-greatpatriotic-war-a-tool-kremlins-great-power-policy (access 20th May, 2024).
Google Scholar

Encyklopedia. 1975. Encyklopedia II wojny światowej, eds. W. Biegański et al., Warszawa.
Google Scholar

Fronczkowski Marian. 2022. Historia zabudowy najstarszych ulic Tomaszowa Mazowieckiego. Ulice-domy-mieszkańcy. (cz. 2. Plac Tadeusza Kościuszki), https://www.muzeumtomaszow.pl/aktualnosci/historia-zabudowy-najstarszych-ulic-tomaszowa-mazowieckiego-ulice-domymieszkancy-czesc-2 (access 20th May, 2024).
Google Scholar

Heritage. 2019. Heritage and Society, eds. R. Kusek, J. Purchla, Kraków.
Google Scholar

Heritage. 2021. Dissonant Heritage? The Architecture of the Third Reich in Poland, eds. J. Purchla, Ż. Komar, Kraków.
Google Scholar

Heritages. 2019. Dissonant Heritages and Memories in Contemporary Europe, eds. T. Lähdesmäki et al., Cham, https://doi.org/10.1007/978-3-030-11464-0 DOI: https://doi.org/10.1007/978-3-030-11464-0
Google Scholar

Human Remains. 2015. Human Remains and Mass Violence: Methodological Approaches, eds. J.-M. Dreyfus, É. Anstett, Manchester.
Google Scholar

Interpreting Objects. 2003. Interpreting Objects and Collections, ed. S.M. Pearce, London.
Google Scholar

Jankowiak Stanisław. 2024. Wolsztyn w latach 1945–2023, [in:] Wolsztyn. Dzieje miasta, ed. K. Rzepa, Wolsztyn, pp. 425–625.
Google Scholar

Kattago Siobhan. 2009. War Memorials and the Politics of Memory: the Soviet War Memorial in Tallinn, “Constellations”, 16, 1, pp. 149–165. DOI: https://doi.org/10.1111/j.1467-8675.2009.00525.x
Google Scholar

O’Keeffe Tadhg. 2007. Landscape and Memory: Historiography, Theory and Methodology, [in:] Heritage, Memory and Politics of Identity. New Perspectives on the Cultural Landscape, eds. N. Moore, Y. Whelan, Burlington, pp. 3–18.
Google Scholar

Kersten Krystyna. 1991. The Establishment of Communist Rule in Poland, 1943–1948, Berkeley–LA–Oxford.
Google Scholar

Kersten Krystyna. 1993. Między wyzwoleniem a zniewoleniem. Polska 1944–1956, Londyn.
Google Scholar

Kończal Kornelia. 2012. Les lieux de mémoire/realms of memory: the unparalleled career of a research concept, “Acta Poloniae Historica”, 106, pp. 5–30. DOI: https://doi.org/10.12775/APH.2012.106.01
Google Scholar

Kostka Krzysztof. 2014. Cmentarz wojenny Armii Radzieckiej w Nowogrodźcu w powiecie bolesławieckim, “Studia Zachodnie Uniwersytetu w Zielonej Górze”, 16, pp. 237–248.
Google Scholar

Koszowy Anna, Wicka Anna, Krząstek Tadeusz. 2016. Groby i cmentarze żołnierzy rosyjskich i radzieckich z XIX i XX wieku w Polsce. Wybrane przykłady, ed. A. Siwek, Warszawa.
Google Scholar

Kościuszko Maciej. 2023. Armia Czerwona i jej administracja w Kaliszu w latach 1945–1946, “Polonia Maior Orientalis. Studia z dziejów Wielkopolski Wschodniej”, 10, pp. 225–240, https://doi.org/10.4467/27204006PMO.23.012.17785 DOI: https://doi.org/10.4467/27204006PMO.23.012.17785
Google Scholar

Krüger Anna. 2016. Początki Cmentarza Żołnierzy Radzieckich w Gdańsku. Kwestie organizacyjne i propagandowe, “Argumenta Historica”, 3, pp. 79–93.
Google Scholar

Latour Bruno. 2007. Can we Get our Materialism Back, Please?, “Isis”, 98, 1, pp. 138–142. DOI: https://doi.org/10.1086/512837
Google Scholar

Latour Bruno, Yaneva Albena. 2008. Give me a Gun and I will Make All Buildings Move. An ANT’s View of Architecture, [in:] Explorations in Architecture: Teaching, Design, Research, ed. R. Geiser, Basel, pp. 80–89.
Google Scholar

Malewski Antoni. 2023. Gwiazda “wdzięczności” czy symbol zniewolenia?, “Nasz Tomaszów”, https://www.nasztomaszow.pl/wiadomosci/17983,subiektywna-historia-rocknrolla-antoniegomalewskiego-cz-48-gwiazda-wdziecznosci (access 20th May, 2024).
Google Scholar

Małyszko Stanisław. 2021. W krainie pamięci. Kaliskie cmentarze i miejsca pochówku dawniej i dziś, Kalisz.
Google Scholar

Markwick Roger D. 2012. The Great Patriotic War in Soviet and Post-Soviet Collective Memory, [in:] The Oxford Handbook of Postwar European History, ed. D. Stone, Oxford, pp. 692–713. DOI: https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780199560981.013.0035
Google Scholar

Mazur Mariusz. 2015. „AK — zapluty karzeł reakcji”. Błąd w sztuce, [in:] Propaganda w systemach demokratycznych i niedemokratycznych, ed. J.W. Wołoszyn, Lublin, pp. 135–179.
Google Scholar

Merridale Catherine. 2000. Night of Stone. Death and Memory in Russia, London.
Google Scholar

Merridale Catherine. 2019. Ivan’s War. Life and Death in the Red Army, 1939–1945, Old Saybrook, Conn.
Google Scholar

Nikulin Nikolai. 2016. Memories of the War. Free translation by Langley, https://www.docdroid.net/wy0QCRP/memories-of-the-war-by-nikolai-nikulin-pdf#page=5 (access 20th May, 2024).
Google Scholar

Ostrowscy. 2020. Ostrowscy. Ich czasy i miasto, eds. M. Sepkowska, D. Warzocha, G. Srebrzyńska, Tomaszów Mazowiecki.
Google Scholar

Oświadczenie IPN. 2021. Oświadczenie Instytutu Pamięci Narodowej w związku z wypowiedziami przedstawicieli władz Federacji Rosyjskiej w kontekście sowieckich cmentarzy z II wojny światowej, https://ipn.gov.pl/pl/dla-mediow/komunikaty/143330,Oswiadczenie-Instytutu-Pamieci-Narodowej-w-zwiazku-z-wypowiedziami-przedstawicie.html (access 20th May, 2024).
Google Scholar

Piekałkiewicz Janusz. 1999. Kalendarium wydarzeń II wojny światowej, Janki k. Warszawy.
Google Scholar

Polityka czy propaganda. 2009. Polityka czy propaganda. PRL wobec historii, eds. P. Skibiński, T. Wiścicki, M. Wysocki, Warszawa.
Google Scholar

Poniedziałek Zygmunt. 2010. Wolsztyn. Od lokacji do transformacji. 1384–1989, Wolsztyn.
Google Scholar

Realms. 1997. Realms of Memory: The Construction of the French Past, 2: Traditions, ed. P. Nora, New York.
Google Scholar

Realms. 1998. Realms of Memory: The Construction of the French Past, 3: The Symbols, ed. P. Nora, New York.
Google Scholar

Rethinking France. 2001. Rethinking France: Les Lieux de Mémoire, 1: The State, ed. P. Nora, Chicago.
Google Scholar

Rolf Malte. 2013. Soviet Mass Festivals, 1917–1991, Pittsburgh.
Google Scholar

Rolf Malte. 2015. Imperiale Herrschaft im Weichselland: Das Königreich Polen im Russischen Imperium (1864–1915), Berlin. DOI: https://doi.org/10.1515/9783110345377
Google Scholar

Scenes. 1966. Scenes of fighting and martyrdom guide. War years in Poland, 1939–1945, ed. Cz. Czubryt-Borkowski, Warsaw.
Google Scholar

Snyder Timothy. 2003. The reconstruction of nations: Poland, Ukraine, Lithuania, Belarus 1569–1999, New Haven–London.
Google Scholar

Snyder Timothy. 2018. Skrwawione ziemie. Europa między Hitlerem a Stalinem, Kraków.
Google Scholar

Staar Richard. F. 1962. Poland 1944–1962. The Sovietization of a Captive People, New Orleans.
Google Scholar

Stalinism Revisited. 2009. Stalinism Revisited. The Establishment of Communist Regimes in East-Central Europe, ed. V. Tismaneanu, Budapest–New York.
Google Scholar

Stryjkowski Krzysztof. 2021. Powojnie. Wieś wielkopolska w latach 1945–1948, Dąbrówka–Poznań.
Google Scholar

Szafran Czesław, Szostak Jan, Kopański Tomasz. 2005. Walki 1 i 2 Armii Wojska Polskiego na froncie wschodnim w końcowej fazie drugiej wojny światowej w Europie (styczeń–maj 1945), Warszawa.
Google Scholar

Szymański Wojciech. 2016. The Map and the Territory. The Gorlice Necropolis as a Colonial Text, [in:] Reconstructions and Modernizations of Historic Towns in Europe in the First Half of the Twentieth Century. Nation, Politics, Society, eds. I. Barańska, M. Górzyński, Kalisz, pp. 231–259.
Google Scholar

Tabaka Anna, Błachowicz Maciej. 2012. Marmury Hitlera w kaliskim parku, “Życie Kalisza”, 13 April, https://zyciekalisza.pl/artykul/marmury-hitlera-w-kaliskim/619755 (access 20th May, 2024).
Google Scholar

Tomaszów. [1915]. Tomaszów, Rynek, scan of the postcard, Fotopolska.eu, https://fotopolska.eu/992789,foto.html?o=b33559 (access 20th May, 2024).
Google Scholar

Tomaszów Mazowiecki. 1980. Tomaszów Mazowiecki. Dzieje miasta, ed. B. Wachowska, Warszawa–Łódź.
Google Scholar

Tumarkin Nina. 1994. The living & the dead: the rise and fall of the cult of World War II in Russia, New York.
Google Scholar

War and Cultural. 2015. War and Cultural Heritage. Biographies of Place, eds. M.L.S. Sørensen, D. Viejo-Rose, Cambridge.
Google Scholar

Weeks Theodore R. 1996. Nation and State in Late Imperial Russia. Nationalism and Russification on the Western Frontier 1863–1914, DeKalb.
Google Scholar

Zaremba Marcin. 2005. Komunizm, legitymizacja, nacjonalizm. Nacjonalistyczna legitymizacja władzy komunistycznej w Polsce, Warszawa.
Google Scholar

Zaremba Marcin. 2012. Wielka trwoga. Polska 1944–1947. Ludowa reakcja na kryzys, Kraków.
Google Scholar

Zbrodnie. [n.d.]. Zbrodnie hitlerowskie na ziemi kaliskiej. Himelstrasse — droga do nieba. Historie wybrane. Stowarzyszenie Regionalna Grupa Historyczna Schondorf, http://www.schondorf.pl/historia-liskowa-i-okolic/zbrodnie-hitlerowskie-ziemi-kaliskiej/ (access 20th May, 2024).
Google Scholar

Ziółkowska Gabriela, Ziółkowski Mariusz. 2015. Wyniki prac ekshumacyjnych przeprowadzonych na Placu Kościuszki w Tomaszowie Mazowieckim, województwo łódzkie, “Piotrkowskie Zeszyty Historyczne”, 16, pp. 185–201.
Google Scholar