Historia archeologii podwodnej w Polsce do 1990 roku
DOI:
https://doi.org/10.23858/PA73.2025.3997Słowa kluczowe:
underwater archaeology, maritime archaeology, history of archaeology, history of Polish archaeology, history of archaeological researchAbstrakt
The focus of this article is to introduce the history of underwater archaeology in Poland until 1990. The chosen caesura corresponds to the profound systemic changes after the fall of communism in 1989. Tracing the history of underwater archaeology shows how the research methods of this subdiscipline has changed over six decades. Underwater archaeology has evolved from an amateur activity to a science with developed methods and methodology. In addition, the turbulent history shows the impact of acute historical events on the researchers' fate, including how deep a mark was left on scientists by World War II and the subsequent communist period. Scientific centres in Szczecin, Warsaw, Gdansk and Torun played an essential role in developing underwater archaeology in Poland. By the late 1980s and early 1990s, some centres of underwater archaeology in Poland had developed, and some had halted their activities. Despite many challenges and problems, underwater research has experienced dynamic growth and still holds an important place alongside other historical sciences.
Pobrania
Bibliografia
Abramowicz A. (1991). Historia archeologii polskiej : XIX i XX wiek. Warszawa; Łódź: IHKM PAN.
Anderszowa, K., Łomnicki, J., Nowak A., Szenicowa W. (1963). Sprawozdanie z prac badawczych na Ostrowie Lednickim w 1961 roku, Sprawozdania Archeologiczne, 15, 218.
Barford P.M. (1995). Marksizm w archeologii polskiej w latach 1945-1975. Archeologia Polski, 40(1-2), 7-78.
Bass G.F. (2008). Archeologia pod wodą. Wczesne lata. Warszawa – Londyn: MTG Publishing Limited.
Bednarz T. (2019). De Jonge Seerp. Wrak niderlandzkiego statku z końca XVIII wieku. Gdańsk: Narodowe Muzeum Morskie w Gdańsku.
Brzeziński W., Piotrowska D. (2019). A Portrait of Professor Zdzisław A. Rajewski (1907–1974), Scholar of Many Talents. Archaeologia Polona, 50, 27-62.
Bukowski Z. (1956). Archeologia podwodna. Dawna Kultura, 3/3, 168-174.
Bukowski Z. (1978). Stan i perspektywy archeologicznych badań podwodnych w jeziorach i rzekach Polski. Archeologia Polski, 23(1), 55-133.
Bukowski Z., Dąbrowski J., Odoj R. (1962). Sprawozdanie z podwodnych badań archeologicznych w jeziorze Piłakno, pow. Mrągowo w 1961 roku. Sprawozdania Archeologiczne, 16, 72-87.
Burchard P. (1956). Podwodne prace archeologiczne. Dawna Kultura, 3/11, 174-181.
Chudziakowa J. (2002). Działalność badawcza i dydaktyczna Instytutu Archeologii i Etnologii UMK w Toruniu (1946-2002). W: B. Wawrzykowska (red.), Archeologia Toruńska. Historia i teraźniejszość (67-72). Toruń: MO.
Dzięciołowski E., Górecki J. (1989). Interdyscyplinarne badania Ostrowa Lednickiego i jego osadniczego zaplecza. Studia Lednickie, 1, 185-189.
Filipowiak W. (1956). Port wczesnośredniowiecznego Wolina. Materiały Zachodnio-Pomorskie, 2, 183-209.
Filipowiak W. (1957). Badania archeologiczne nad jeziorem Łeba. Materiały Zachodnio-Pomorskie, 3, 342-345.
Filipowiak W. (1961). Sprawozdanie z działalności Muzeum Pomorza Zachodniego w Szczecinie w 1961 r. Materiały Zachodnio-Pomorskie, 7, 785-794.
Filipowiak W. (1962) Działalność naukowo-badawcza. Materiały Zachodnio-Pomorskie, 8, 550-555.
Filipowiak W. (1964). Sprawozdanie z działalności Muzeum Pomorza Zachodniego w Szczecinie w 1964 r. Materiały Zachodniopomorskie, 10, 597-607.
Filipowiak W. (1968). Działalność Muzeum Pomorza Zachodniego w Szczecinie w 1968 r. Materiały Zachodniopomorskie, 14, 827-835.
Filipowiak W. (1986). Słowiański statek z XII wieku z Kamienia Pomorskiego. Nautologia, 1/8, 84-96.
Filipowiak W. (1996). Archaeologia, a uprawa morza. W: E. Wilgocki, P. Krajewski, M. Dworaczyk, D. Kozłowska (red.), 50 lat archeologii Polskiej na Pomorzu Zachodnim. Szczecin: Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich.
Filipowiak W. (2018). Wczesnośredniowieczny statek z Kamienia Pomorskiego. Szczecin: Instytut Archeologii i Etnologii PAN.
Florjanowicz P. (2023). Archeolodzy polscy wobec nazizmu i stalinizmu. Warszawa: Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie.
Gackowski J. (1992). Dotychczasowe wyniki badań archeologiczno-przyrodniczych stanowiska 1 w Mołtajnach, gm. Barciany na tle wybranych problemów badawczych osiedli nawodnych w północno-wschodniej Polsce. Barbaricum, 2, 53-81.
Gackowski J. (1993). Dotychczasowe rezultaty badań archeologicznych prowadzonych w obrębie reliktów osiedli nawodnych w Mołtajnach (stan. 1), gm. Barciany oraz Pieczarkach (stan. 1), gm. Pozezdrze. W: J. Chudziakowa (red.), Badania archeologiczne ośrodka toruńskiego w latach 1989-1992 (81-89). Toruń: Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.
Gackowski J. (2022). Wojciech Szulta (1964-2008) i Jego przygoda z archeologią zbyt wcześnie przerwana. W: W. Chudziak, J. Gackowski, D. Makowiecki (red.), 80, 70, 40 – trzy jubileusze archeologii akademickiej w Toruniu (199-209). Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.
Gackowski J. (2024). Prof. dr hab. Zbigniew Bukowski (1931–2024). Wybitny badacz pradziejowych epok metali. Przyjaciel Instytutu Archeologii UMK w Toruniu. Acta Universitatis Nicolai Copernici. Archeologia, 40, 243-249.
Garczyński W. (1981). Sprawozdanie z działalności Muzeum Narodowego w Szczecinie za rok 1981. Materiały Zachodniopomorskie, 27, 459-466.
Gediga B. (2002). Prof. dr hab. Zbigniew Bukowski. Archeologia Polski, 47(1-2).
Grążawski K., Pietrzykowski G., Wilke G., Kola A. (1983). Łąkorek, gm. Biskupiec, woj. toruńskie. Stanowisko 1. Informator Archeologiczny, 17, 161-162.
Grążawski K., Pietrzykowski Cz. (1991). Wstępne wyniki badań osady palowej w Łąkorku, gmina Biskupiec Pomorski. Acta Universitatis Nicolai Copernici. Archeo¬logia, 15, Archeologia podwodna, 3, 59-66.
Grimal P. (2008). Słownik mitologii greckiej i rzymskiej. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo.
Grupa M., Pydyn A. (2016). Prof. Dr hab. Andrzej Kola. Życiorys naukowy i zawodowy. W: M. Grupa, A. Pydyn (red.), Od Torunia do Charkowa (11-14). Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu.
Gurba J. (2005). Straty osobowe archeologii polskiej w czasie II wojny światowej (próba uzupełnień). Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, Sectio F, Historia, 60, 258-264.
Hamling A. (1976). Sprawozdanie z działalności Muzeum Pomorza Zachodniego w Szczecinie w 1976 r. Materiały Zachodniopomorskie, 22, 307-317.
Hensel W. (1946). Potrzeba przygotowania wielkiej rocznicy (O niektórych zagadnieniach polskiej protohistorii). Przegląd Wielkopolski, 7-8, 193-206.
Janikowski P. (2015). 1958. Będzie Muzeum! Założyciele Narodowego Muzeum Morskiego w Gdańsku. Część 1. Gdańsk: Towarzystwo Przyjaciół Narodowego Muzeum Morskiego.
Jasiński M.E. (1993). The maritime cultural landscape – an archaeological perspective. Archeologia Polski, 38(1), 9-21.
Jasiński M.E. (1999). Which way now? Maritime archaeo¬logy and underwater heritage into the 21st century. Cape Town: World Archaeological Congress 4, Symposium: Maritime Archaeology: Challenges for the New Millennium.
Jasnosz S. (1974). Wspomnienie pośmiertne o profesorze doktorze Zdzisławie Rajewskim (1907-1974). Fontes Archaeologici Posnanienses, 24, 280-282.
Kaniball O. (1973). Tajemnice jeziora Zamkowego. Ilustrowany Kurier Polski, 213 (8880). Wycinek znajduje się w Kronice Klubu Archeologii Podwodnej Tryton.
Kapuścik J. (red.). (1998). Współcześni Uczeni Polscy. Słownik Biograficzny. Tom I A-G. Ośrodek Przetwarzania Informacji.
Kola A. (2000). Archeologiczne badania na reliktach mostu. W: Z. Hilczer-Kurnatowska (red.), Wczesnośredniowieczne mosty przy Ostrowie Lednickim. T. 1. Mosty traktu gnieźnieńskiego (11-27). Lednogóra: Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy; Toruń: Instytut Archeologii i Etnologii UMK.
Kola A. (2011). Archeologia podwodna – geneza subdyscypliny. W: O. Ławrynowicz, J. Maik, P.A. Nowakowski (red.), Non sensitis gladios. Studia ofiarowane Marianowi Głoskowi w 70. rocznicę urodzin (681-688). Łódź: Instytut Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego.
Kola A., Wilke G. (1977). Stan badań śródlądowej archeo¬logii podwodnej w Polsce. Pomorania Antiqua, 7, 147-184.
Kola A., Wilke G. (1980) Toruński ośrodek archeologii podwodnej. Potrzeby i perspektywy badawcze. Acta Universitatis Nicolai Copernici. Archeologia, 6, 89-100.
Kola A., Wilke G. (1983). The drawing up of a height plan of the late-medieval wreck, the “copper ship” (W-5) from Gdańska Bay and its utilization in exploratory work. Acta Universitatis Nicolai Copernici. Underwater Archaeology, 1, 67-80.
Kola A., Wilke G. (1985a). Uwagi na marginesie pracy Zbigniewa Bukowskiego „Stan i perspektywy archeologicznych badań podwodnych w jeziorach i rzekach Polski”, Acta Universitatis Nicolai Coperici. Archeologia, 11. Archeologia podwodna, 2, 75-90.
Kola A., Wilke G. (1985b). Archeologia Podwodna. Cz. 1: Badania w akwenach śródlądowych Europy Środkowej i Wschodniej. Toruń: UMK.
Kola A., Wilke G. (2000). Mosty sprzed tysiąca lat. Archeologiczne badania podwodne przy rezydencji pierwszych Piastów na Ostrowie Lednickim. Toruń.
Kontny B. (2018). Underwater Archaeology at University of Warsaw. W: A. Chołuj, M. Mileszczyk, K. Trusz (red.), Archaeology: Just Add Water (11-26). Warszawa: Uniwersytet Warszawski.
Kostrzewski J. (1947). Losy nauk prehistorycznych w czasie wojny i po wojnie. Nauka polska. Jej potrzeby, organizacja i rozwój, 25.
Kowalska K. (2011). Nurek-amator w podwodnej archeo¬logii. Ad Rem, 3, 13-14.
Kowalska K. (2018). Nurkowie Marynarki Wojennej RP 1919–1939 w fotografii. Warszawa.
Kowalska K. (2021). Sprzęt nurkowy w Polsce 1945-1989. Warszawa.
Kronika Klubu Archeologii Podwodnej Tryton, rękopis w archiwum Romana Berendta.
Kurzyk K. (2022). Archeologia Podwodna w ośrodku toruńskim. W: W. Chudziak, J. Gackowski, D. Makowiecki (red.), 80, 70, 40: trzy jubileusze archeologii akademickiej w Toruniu (307-327). Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.
Lamboglia N. (1952). La nave romana di Albenga. Rivista di Studi Liguri, 18(3e4), 131-236.
Laskowski P. (2015). Pluszne Wielkie – jezioro pełne tajemnic – „Junkers z Plusznego”. Pobrano z: http://nurkowapolska.pl/65,Pluszne-Wielkie-jezioro-pelne-tajemnic-Junkers-z-Plusznegocz2.html
Leciejewicz L., Łosińki W. (1960). Badania archeologiczne w Kołobrzegu w 1958 roku, Sprawozdania Archeologiczne, 11, 43-57.
Litwin K. (1995). The Puck Bay wrecks – an opportunity for a “Polish Skuldelev”. W: O. Olsen, J.S. Madsen, R. Flemming (red.), Shipshape. Esseys for Ole Crumlin-Pedersen (135-150). Roskilde: The Viking Ship Museum.
Litwin J. (2011). Rys historyczny. W: A. Ciemińska (red.), 50 lat Centralnego Muzeum Morskiego w Gdańsku 1960–2010 (12-73). Gdańsk: CMM.
Long L. (1987). Les épaves du Grand Congloué. Archaeonautica, 7, 9-36.
McGrail S. (1984). Maritime archaeology. W: S. McGrail (red.), Aspects of Maritime archaeology and ethnography. London.
Mileszczyk M., Kowalska K. (2024). Diving Equipment Used in the 1960s Lake Piłakno Archaeological Research. W: B. Kontny, M. Mileszczyk, M. Nowakowska (red.), Archaeology: Just Add Water, vol. III (213-224). Turnhout: Brepols.
Miziorko T. (1970). Skarby historyczne z dna Zatoki Puckiej. Wrak Helena, Bandera.
Muckelroy K. (1978). Maritime archaeology. Cambridge: Cambridge University Press.
Najdowa J. (1984). Sprawozdanie z działalności Muzeum Narodowego w Szczecinie za rok 1984. Materiały Zachodniopomorskie, 30, 349-358.
Najdowa J. (1985). Sprawozdanie z działalności Muzeum Narodowego w Szczecinie za rok 1985. Materiały Zachodniopomorskie, 31, 427-438.
Najdowa J. (1988). Sprawozdanie z działalności Muzeum Narodowego w Szczecinie w roku 1988. Materiały Zachodniopomorskie, 34, 207-216.
Nowicz L. (2011). Pionierski okres archeologicznych badań podwodnych w CMM. W: A. Ciemińska (red.), 50 lat Centralnego Muzeum Morskiego w Gdańsku 1960–2010 (261-265). Gdańsk: CMM.
Oczkowska-Najdowa J. (1983). Sprawozdanie z działalności Muzeum Narodowego w Szczecinie za rok 1983. Materiały Zachodniopomorskie, 29, 325-334.
Odoj R. (1962). Podwodne badania archeologiczne w Rybnie, pow. Mrągowo. Komunikaty Mazursko-Warmińskie, 3/77, 712-722.
Ossowski W. (2008). Archeologiczne badania podwodne wraka W-32. W: W. Ossowski (red.), The Shipwreck General Carleton, 1785 (35-64). Gdańsk: Narodowe Muzeum Morskie w Gdańsku.
Ossowski W. (red.). (2014). Miedziowiec wrak średniowiecznego statku i jego ładunek. Gdańsk: Narodowe Muzeum Morskie w Gdańsku.
Pietrzykowski Cz. (1983). Communique on underwater archaeological investigations at Shabla on Black See (Bulgaria). Acta Universitatis Nicolai Copernici. Archeologia, 9, Underwater archaeology, 1, 81-84.
Piotrowski W. (2005). Współpraca w Biskupinie z przedstawicielami nauk technicznych i niektórych przyrodniczych. W: A. Grossman, W. Piotrowski (red.), Badacze Biskupina (181-222). Biskupin: Muzeum Archeologiczne w Biskupinie.
Pomian I. (2002). Prace Centralnego Muzeum Morskiego w Gdańsku na stanowisku portu średniowiecznego w Pucku. Zapiski Puckie, 11, 31-36.
Pomian I. (2011). Dział badań podwodnych. W: A. Ciemińska (red.), 50 lat Centralnego Muzeum Morskiego w Gdańsku 1960–2010 (205-220). Gdańsk: CMM.
Popek M. (2023). Średniowieczny port w Zatoce Puckiej w świetle badań archeologicznych. Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.
Potemski C., Romanowska-Grabowska O. (1977). Nowy Jasiniec, gm. Koronowo. Stanowisko 1. Jezioro Zamkowe. Informator Archeologiczny: badania, 11, 236-237.
Pydyn A. (2020). Gerard Wilke – jeden z twórców archeologii podwodnej w Polsce, badacz podwodnego dziedzictwa Ostrowa Lednickiego. Studia Lednickie, 19, 9-11.
Pydyn A., Popek M., Lewek K. (2023). Past from the depths: the results of underwater research on Lednica Lake. W: P. Pranke (red.), Between East and West: studies on the history of memory, commemoration and reception of Medieval culture (75-86). Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht unipress.
Rajewski Z. (1950). Sprawozdanie z organizacji prac w Biskupinie w pow. żnińskim w latach 1938–39 i 1946–48. W: J. Kostrzewski (red.), III sprawozdanie z prac wykopaliskowych w grodzie kultury łużyckiej w Biskupinie w powiecie żnińskim za lata 1938–1939 i 1946–1948 (1-11). Poznań: nakł. Polskiego Towarzystwa Prehistorycznego.
Rajewski Z. (1959). O przydatności poszukiwań podwodnych w badaniach archeologicznych w Polsce. Wiadomości Archeologiczne, 26(1-2), 44-48.
Romanowska-Grabowska O. (1974). Pałuki czasów zamierzchłych. Rewelacyjne odkrycia Klubu Archeologii Podwodnej. Czasopismo nieznane, wycinek znajduje się w Kronice Klubu Archeologii Podwodnej Tryton.
Romanowska-Grabowska O. (1975). „Tryton” - akcje roku 1975. Czasopismo nieznane, wycinek znajduje się w Kronice Klubu Archeologii Podwodnej Tryton.
Rulewicz J., Marcinek. R. (red.). (2018). Działaj i miej nadzieję. Stulecie państwowych służb konserwatorskich w Polsce 1918-2018. Warszawa: Narodowy Instytut Dziedzictwa w Warszawie.
Rutecki P. (2011). Wrak W-25. Podwodne badania archeo¬logiczne w Zatoce Gdańskiej. Acta Universitatis Nicolai Copernici. Archeologia, 31, Archeologia podwodna, 6, 127-148.
Skrok Z. (1982). Archeologia mórz. Gdańsk: Wydawnictwo Morskie.
Smolarek P. (1966). Zarys historyczny, stan współczesny i perspektywy rozwojowe muzealnictwa morskiego w Polsce. W: K. Malinowski (red.), Muzealnictwo Morskie w Polsce. Materiały z konferencji w Gdańsku w dniach 24 – 25 listopada 1965 roku (16-34). Warszawa: Ministerstwo Kultury i Sztuki. Zarząd Muzeów i Ochrony Zabytków.
Smolarek P. (1976a). Centralne Muzeum Morskie w Gdańsku w latach 1960-1974. Rocznik Gdański, 34/35, 238-257.
Smolarek P. (1976b). Muzeum Morskie w Gdańsku w latach 1965 – 1972. Gdańsk: Ossolineum.
Smolarek P. (1976c). Poszukiwania i badania podwodne w Zatoce Gdańskiej. Nautologia, 11(1), 22-31.
Smolarek P. (1983). The Genesis, Present State and Prospects of Polish Underwater Archaeological investigations in the Baltic. Acta Universitatis Nicolai Copernici. Archeologia, 9, Underwater Archaeology, 1, 5-38.
Smolarek P. (1987). Badania podwodne w Bałtyku w latach 1979–1986. Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, 35(3), 465-495.
Smolarek P. (1991). The Underwater Investigations of the Polish Maritime Museum in Gdańsk from 1982 – 1985. Acta Universitatis Nicolai Copernici. Archeologia, 15, Archeologia Podwodna, 3, 3-23.
Smolarek P., Kuszewski J. (1966). Muzeum Morskie w Gdańsku. Kronika działalności w latach 1960 – 1964. Gdańsk: Muzeum Morskie w Gdańsku.
Stępień W. (1979). Sprawozdanie z archeologicznych badań podwodnych prowadzonych w Zatoce Puckiej w 1979 r. Maszynopis w archiwum prywatnym W. Stępnia oraz w archiwum Muzeum Ziemi Puckiej im. Floriana Ceynowy.
Stępień W. (1981). Puck – zatoka. Informator Archeologiczny, 15, 261-262.
Stępień W. (1998). Wczesnośredniowieczny port z dna Zatoki Puckiej. W: A. Groth (red.), Historia Pucka. Gdańsk: Marpress.
Szulta W. (2005). Most zachodni, tzw. poznański przy Ostrowie Lednickim. Wyniki podwodnych badań archeologicznych prowadzonych w latach 1999-2002. Studia Lednickie, 8, 69-84.
Szulta W. (2008). Przeprawy mostowe na ziemiach polskich w średniowieczu. Toruń: Towarzystwo Naukowe.
Szydłowski G. (2014). Płetwonurkowie znów szukają hitlerowskich samolotów. Olsztyn: Gazeta Wyborcza – Olsztyn, 26 października 2014.
Święch A.W. (2013). Problematyka podwodnych badań archeologicznych w kontekście dyskursów naukowych. Materiały Zachodniopomorskie, Nowa Seria, 10(1), 255-276.
Throckmorton P. (1987). History from the sea. Shipwreck and archaeology. London.
Twardowski M. (2011). Statki badawcze CMM. W: A. Ciemińska (red.), 50 lat Centralnego Muzeum Morskiego w Gdańsku 1960–2010 (223-225). Gdańsk: CMM.
Westerdahl Ch. (1992). The Maritime Cultural Landscape. The International Journal of Nautical Archaeology, 21(1), 5-14.
Wilgocki E. (2001). Profesor Władysław Filipowiak. W: E. Wilgocki et al. (red.), Instantia est Mater Doctrinae. Księga jubileuszowa prof. dr hab. Władysława Filipowiaka (7-10). Szczecin: Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich.
Wilke G. (1985). Bodrum-Yassi Ada 1982. Letnia szkoła archeologii podwodnej na tureckim wybrzeżu Morza Egejskiego. Acta Universitatis Nicolai Copernici. Archeologia, 11, Archeologia Podwodna, 2, 91-101.
Wilke G. (1988). Studia nad nawodnymi formami osiedli mieszkalnych w kulturach pradziejowych i średniowiecznych Europy. Toruń: Instytut Archeologii i Etnografii UMK w Toruniu.
Wilke G. (1991). Sprawozdanie z badań wykopaliskowych na stanowisku 1 w Mołtajnach w woj. Olsztyńskim w 1986 roku na osiedlu nawodnym kultury kurhanów zachodniobałtyjskich. Acta Universitatis Nicolai Copernici. Archeologia, 15, Archeologia podwodna, 3, 25-41.
Wolny R. (1974). Tryton na odsiecz archeologom. Czasopismo nieznane, wycinek znajduje się w Kronice Klubu Archeologii Podwodnej Tryton.
Wołągiewicz R. (1961). Badania podwodne Muzeum Pomorza Zachodniego na Zalewie Szczecińskim w 1961 r. Materiały Zachodniopomorskie, 7, 387-391.
Woyda S. (1981). Archeologiczne zdjęcie terenu – ogólne założenia metody w oparciu o doświadczenia mazowieckie. W: M. Konopka (red.), Zdjęcie archeologiczne Polski. Warszawa: Ministerstwo Kultury i Sztuki: Generalny Konserwator Zabytków.
Zbierski A. (1978). Tajemnice Zatoki Puckiej. Morze, 4, 7-8.
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Prawa autorskie (c) 2025 Przegląd Archeologiczny
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.
