Lubostrońska Villa Rotonda w XVIII–XIX w. Pałac „mieszkalny, ale do mieszkania niemiły”
DOI:
https://doi.org/10.23858/KHKM67.2019.2.005Słowa kluczowe:
Villa Rotonda, Panteon, pałac w Lubostroniu, park w Lubostroniu, architektura rezydencjonalna XVIII–XIX wieku, Stanisław Zawadzki, Fryderyk Skórzewski, Marianna SkórzewskaAbstrakt
Inwendig kann man es wohnbar, aber nicht wöhnlich nennen („Wnętrze można by określić jako mieszkalne, lecz do zamieszkania niemiłe”) napisał Johann Wolfgnag Goethe w dzienniku „podróży włoskiej”, po pobycie we wrześniu 1786 r. w Villa Rotonda pod Vicenzą. Podobnie Goethe opisałby polską wersję Villa Rotonda, wzniesioną w Lubostroniu przez Stanisława Zawadzkiego, między rokiem 1800 a 1804 dla hrabiego Fryderyka Skórzewskiego. Od początku integralnymi elementami lubostrońskiego kompleksu rezydencjonalnego były też piętrowa oficyna i dwuskrzydłowa budowla o funkcjach mieszkalno-gospodarczych oraz park. Koncepcja pałacu na rzucie kwadratu została podporządkowana centralnie usytuowanej rotundzie, wpisanej w wewnętrzny kwadrat założenia. Do dekoracji rezydencji hrabia Skórzewski zatrudnił malarzy: Antoniego Smuglewicza i Jana Bogumiła Plerscha oraz sztukatorów, być może wcześniej praktykujących w warszawskich warsztatach Stanisława Augusta. Antoni Smuglewicz w 1804 r. pokrył dekoracją iluzjonistyczną pomieszczenia parteru i klatkę schodową. Charakterystyczny wystrój sztukatorski rotundowej sali powstał niedługo po roku 1811. Wyeksponowano tu reliefowe sceny: Bitwa pod Płowcami (z wyeksponowanym epizodem rozmowy króla Władysława Łokietka z rannym rycerzem Florianem Szarym), Rozmowa królowej Jadwigi z wielkim mistrzem krzyżackim Konradem von Jungingen (w której Jadwiga przepowiedziała Krzyżakom dotkliwe klęski), Bitwa pod Koronowem (z motywem brawurowej szarży rycerza Jana Naszana) oraz Marianna Skórzewska prezentująca królowi Fryderykowi Wielkiemu projekt Kanału Bydgoskiego. Pałac Skórzewskiego przeznaczony na główną siedzibę rodową stał się ewenementem w architekturze rezydencjonalnej. Jednak wybór palladiańskiego modelu centralnej willi kopułowej ograniczał komfort życia codziennego. Wielka sala rotundowa pochłania znaczną część przestrzeni wnętrza, całkowicie wykluczając z użytkowania znaczne partie mezzanino. Pałac w architektonicznej formule kopułowej willi nie był przystosowany do warunków klimatycznych terenów nadnoteckich. Wilgotne, podmokłe łąki i zarośla dawały się we znaki przez większą część roku, latem stając się siedliskiem komarów, co znacząco utrudniało korzystanie z uroków przyrody. Zimą wielka rotundowa sala była nieocieplona i zmniejszała efektywność ogrzewania otaczających ją pomieszczeń. Jednak dla hrabiego Fryderyka Skórzewskiego ważniejsza niż wygoda była semantyczna funkcja architektury, nadająca siedzibie wymowę „Panteonu rodowej sławy”.
Pobrania
Bibliografia
AP Poznań (Archiwum Państwowe w Poznaniu), AMiRS (Akta majątkowe i rodzinne Skórzewskich), Lubostroń–Bartoszewice 1793–1799, sygn. 147.
BUP (Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu), Pochard (Lettres de Claude Antoine Pochard ou Relation de ce qui lui est arrivé et de ce qu’il a vu pendant ses differents voyages en Allemagne, Pologne et Prusse), t. 1: Depuis l’an 1796 jusqu’en 1817, A Komorze M.DCCCXXII, sygn. Rkp. 115 I/1, k. 183–184, 298.
BUP (Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu), Pochard (Claude Antoine Pochard), t. 3: (bez strony tytułowej) 1822–1833, sygn. Rkp. 115 I/3, k. 127–128.
WUOZ-ADB (Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Toruniu — Archiwum Delegatury w Bydgoszczy), Park w Lubostroniu PPPKZ. 1982. „Park w Lubostroniu, woj. bydgoskie.
Szczegółowa inwentaryzacja zadrzewienia południowo-wschodniej części parku”, oprac. J. Chrostowska, J. Filipska, mpis, P.P. Pracownie Konserwacji Zabytków, Oddział w Toruniu: Pracownia Dokumentacji Naukowo-Historycznej, Toruń.
Bernatowicz Aleksandra. 2003. Plersch Jan Bogumił, [w:] Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających (zmarłych przed 1996 r.). Malarze, rzeźbiarze, graficy, t. 7: Pe–Po. Uzupełnienia i sprostowania do tomów I–IV, red. U. Makowska, Warszawa, s. 266–276.
Chodźko Leonard. 1836–1837. Le Château de Lubostron, [w:] La Pologne historique, littéraire, monumentale et pittoresque, ou scénes historiques, monumens, monnaires, médeilles, costumes, armes; portraits, esquisses biographiques […], t. 2, Paris.
Ciołek Gerald. 1978. Ogrody polskie, oprac. J. Bogdanowski, Warszawa.
Ciołek Gerald, Plapis Witold. 1968. Materiały do słownika twórców ogrodów polskich, Warszawa.
Czartoryski Zygmunt. 1896. O stylu krajowym w budownictwie wiejskim, Poznań.
Dębski Maciej. 1785. Uwagi nad budowaniem każdemu gospodarzowi do wiedzenia potrzebne, „Kalendarz Dla Królestwa Polskiego na Rok Pański 1786”, Kraków.
Drega Józef. 1904. Ogrody w Polsce, [w:] Wielka Encyklopedia Powszechna Ilustrowana, Serya II, t. III–IV: (Nike–Oko.), Warszawa, s. 906–958.
Fabiański Marcin. 1983. Znaczenie wnętrza Panteonu dla architektury europejskiej XV–XVIII wieku. Wstęp do badań nad kopułowymi salami w budowlach prywatnych i publicznych, „Folia Historiae Artium”, t. XIX, s. 75–98.
Fabiański Marcin. 1984. Panteon jako źródło motywów architektonicznych w sztuce XV–XVIII wieku, „Folia Historiae Artium”, t. XX, s. 95–136.
Fischer Jérémie. 2012. Uchodźca z Francji w wielkopolskiej rodzinie ziemiańskiej. Ksiądz Claude-Antoine Pochard u Skórzewskich (1796–1833), „Ecclesia. Studia z Dziejów Wielkopolski”, t. 7, s. 175–187.
Fiszerowa Wirydianna. 1975. Dzieje moje własne i osób postronnych: wiązanka spraw poważnych, ciekawych i błahych, tłum. z francuskiego Edward Raczyński, Londyn.
Goethe. 1980. Goethe, Podróż włoska, oprac. H. Krzeczkowski, Warszawa.
Gołębiowski Łukasz. 1830. Domy i dwory: przy tem opisanie apteczki, kuchni, stołów, uczt, trunków i pijatyki, łaźni i kąpieli, pościeli, ogrodów, powozów i koni, błaznów, karłów, wszelkich zwyczajów dworskich i różnych obyczajowych szczegółów przez Łukasza Gołębiowskiego Członka Towarzystwa Królewskiego Warszawskiego Przyjaciół Nauk, Warszawa.
Gostomski Anzelm. 1951, Gospodarstwo, oprac. S. Inglot, Wrocław.
Jakimowicz Teresa. 2001. Sibi et posteritate. Treści ideowe rezydencji feudalnej w Polsce XVI–XIX w., [w:] Rezydencje w średniowieczu i czasach nowożytnych, red. E. Opaliński, T. Wiślicz, Warszawa, s. 252–267.
Jankowski Aleksander. 2014a. Pałac w Lubostroniu. Fryderyka Skórzewskiego pomnik rodowej dumy i zamiłowania sztuk plastycznych, Bydgoszcz.
Jankowski Aleksander. 2014b. Patronka cywilizacyjnej przemiany. Biała legenda Marianny Skórzewskiej w dobie upadku Rzeczypospolitej wykreowana, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. LXII, nr 2, Warszawa, s. 227–241.
Jankowski Edmund. 1923. Dzieje ogrodnictwa w Polsce w zarysie, Warszawa.
Jaroszewski Tadeusz S. 1971. Architektura doby Oświecenia w Polsce. Nurty i odmiany, Wrocław.
Jaworski Piotr. 2000. Budynek kuchni w warszawskiej Królikarni w formie grobowca Cecylii Metelli.
Polska kariera antycznego pierwowzoru, „Studia i Materiały Archeologiczne”, t. 10, s. 33–53.
Jaworski Piotr. 2004, Antyk w Królikarni. Architektura i zbiory artystyczne, „Rocznik Historii Sztuki”, t. XXIX, s. 203–239.
Karte von Ost-Preussen. 1802–1812. Karte von Ost-Preussen und Preussisch-Litthauen und West-Preussen nebst dem Netzdistrict aufgenommen unter Leitung des Königl. Preuss. Staats Ministers Frey Herrn von Schroetter in den Jahren von 1796 bis 1802, Berlin.
Kaźmierczak Jerzy. 1993. „Na miejscu ustronnem lecz lubem” — pałac w Lubostroniu jako polskie refugium końca XVIII stulecia, „Acta Universitatis Nicolai Copernici: Zabytkoznawstwo i Konserwatorstwo”, t. XIX, Nauki Humanistyczno-Społeczne, z. 260, s. 9–26.
Kitowicz Jędrzej. 1985. Opis obyczajów za panowania Augusta III, wstęp M. Dernałowicz, Warszawa.
Kołaczkowski Julian. 1888. Wiadomości tyczące się przemysłu i sztuki w dawnej Polsce, Kraków.
Król-Kaczorowska Barbara. 1967. O dekoracjach romantycznych w teatrze warszawskim, [w:] Romantyzm. Studia nad sztuką drugiej połowy wieku XVIII i wieku XIX. Materiały sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Warszawa, listopad 1963, Warszawa, s. 195–206.
Krótka nauka budownicza. 1957. Krótka nauka budownicza dworów, pałaców, zamków podług nieba i zwyczaju polskiego (wyd. I: Krotka Nauka Budownicza Dworow, Pałacow, Zamkow podług Nieba y zwyczayiu Polskiego, Kraków 1659), oprac. A. Miłobędzki, Wrocław.
