„Na kolacyjej bułki białego chleba przy obiedzie się daje”.  Wieczorny posiłek w konwencie bernardynek krakowskich — klasztorne zwyczaje  i praktyki żywieniowe w drugiej połowie XVIII stulecia

Olga Przybyłowicz

doi:10.23858/KHKM73.2025.1.006

Published: 2025-09-16

Vol. 73 No. 1 (2025)

‘For supper, white bread rolls are served with dinner’. Evening meal in the Bernardine convent in Kraków — monastic customs and dietary practices in the second half of the eighteenth century

Olga M. Przybyłowicz

Kwartalnik Historii Kultury Materialnej

Section: Communiques

https://doi.org/10.23858/KHKM73.2025.1.006

Abstract

Supper was one of the two daily meals consumed in monasteries. The aim of this article is to present the menu of evening meals of the Bernardine nuns in Kraków at the Church of St. Joseph. This has been made possible by a unique source: a meal register kept from November 9, 1765, to November 15, 1766, which has survived among the accounts of this convent from the second half of the 18th century. The data provide insight into what the nuns ate during monastic and ecclesiastical fasts, as well as outside of those periods. Suppers were more modest than dinners, yet the rule applied to the main meal of the day was maintained: a richer menu for festive suppers and a simpler one for ordinary days. During fasts, both the quantity and quality of the dishes were significantly reduced and less varied. This pioneering analysis of the menu, set against the backdrop of monastic customs and the culinary culture of the era, serves as a starting point for further research into the topic of consumption in the early modern period.

Keywords:

female monasteries, Bernardines, food consumption, supper, early modern period

Most read articles by the same author(s)

Download files

pdf (Język Polski)

Citation rules

Przybyłowicz, O. (2025). ‘For supper, white bread rolls are served with dinner’. Evening meal in the Bernardine convent in Kraków — monastic customs and dietary practices in the second half of the eighteenth century. Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, 73(1), 129–141. https://doi.org/10.23858/KHKM73.2025.1.006

Cited by / Share

Licence

This work is licensed under a Creative Commons Attribution 4.0 International License.

References

Adrichem Donatus van. 1939. Explicatio Primae Regulae Clarae auctore S. Ioanne Capistranensi, Archivum Franciscanum Historicum, 22, s. 336–357, 512–528.
Google Scholar

Borkowska Małgorzata 1995. Łatanie pamięci (czyli rzecz o klasztornym kronikarstwie retrospektywnym), „Znak”, 47, s. 103–110.
Google Scholar

Borkowska Małgorzata. 1997. Życie codzienne polskich klasztorów żeńskich w XVII–XVIII w., Warszawa.
Google Scholar

Borzumato Franseca. 2002. San Giovanni e le clarisse: gli interventi a favore del secondo ordine, [w:] Ideali di perfezione ed esperienze di riforma in S. Giovanni da Capestrano, red. E. Pasztor, Capestrano, s. 155–161.
Google Scholar

Cetwiński Marek. 2004. Dieta św. Jadwigi. Ze studiów nad semiotyką pożywienia średniowiecznych Ślązaków, [w:] Cysterki w dziejach ziem polskich, dawnej Rzeczypospolitej i Europy Środkowej, red. A.M. Wyrwa, A. Kiełbasa, J. Swastek, Poznań, s. 530–539.
Google Scholar

Grossi Jacopo de, Minniti, Claudia. 1999. Diet and religious practices: The example of two monastic orders in Rome between the XVIth and XVIIIth centuries, „Anthropozoologica”, 30, s. 33–50.
Google Scholar

Dembińska Maria. 1985. Pożywienie postne i pokutne mnichów we wczesnym średniowieczu (V–XI w.), „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 33, 4, s. 367–381.
Google Scholar

Dembińska Maria. 1987. Wyżywienie mnichów według reguły benedyktyńskiej we wczesnym średniowieczu (VI–XI w.), „Studia i materiały do dziejów Wielkopolski i Pomorza”, 16, 2, s. 57–78.
Google Scholar

Dumanowski Jarosław. 2014. Wiedza, narracja i smak. Staropolskie książki kucharskie i porady kulinarne jako źródło historyczne, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 62, 4, s. 527–540.
Google Scholar

Freeman Gerard Pieter. 1999. Klarissenfasten im. 13 Jahrhundert, „Archivum Franciscanum Historicum”, 93, s. 220–285.
Google Scholar

Gąsiorowska Patrycja. 2010. Kuchnia i infirmeria w klasztorze klarysek krakowskich do końca XVIII wieku, [w:] Sanctimoniales. Zakony żeńskie w Polsce i Europie Środkowej (do przełomu XVIII i XIX wieku), red. D. Karczewski, A. Radzimiński, Z. Zyglewski, Bydgoszcz–Toruń, s. 394–406.
Google Scholar

Gąsiorowska Patrycja. 2013. Obrót gotówką w klasztorze żeńskim na przykładzie osiemnastowiecznych ksiąg rachunkowych wybranych klasztorów krakowskich i lwowskich, [w:] Klasztor w gospodarce średniowiecznej i nowożytnej, red. M. Derwich, Wrocław, s. 303–318.
Google Scholar

Gronowski Michał. 2011. Jeszcze posiłek czy już obżarstwo? Kluniacko-cysterski dwugłos o jedzeniu i piciu w klasztorach, „Przegląd Historyczny”, 102, 4, s. 577–589.
Google Scholar

Historia. 1978. Historia kultury materialnej Polski w zarysie, 4, red. Z. Kamieńska, B. Baranowski, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk.
Google Scholar

Hryszko Rafał. 2013. Media aeva dulcia. Analiza produkcji i konsumpcji słodyczy w Koronie Aragonii w XIV i XV w., Kraków.
Google Scholar

Jougan Alojzy. 1992. Słownik kościelny łacińsko-polski, Warszawa.
Google Scholar

Klonder Andrzej. 2018. Piwo, wódka i inni konkurenci wina w Polsce nowożytnej, [w:] Wino i historia. Studia z historii wina w Polsce, 2, red. D. Dias-Lewandowska, G. Kurczewski, Warszawa, s. 20–40.
Google Scholar

Kracik Jan. 1985. Post po staropolsku, „Nasza Przeszłość”, 75, s. 65–90.
Google Scholar

Kramarska-Anyszek Krystyna. 1977. Dzieje klasztoru PP. Norbertanek w Krakowie na Zwierzyńcu do roku 1840, „Nasza Przeszłość”, 47, s. 5–169.
Google Scholar

Kubicki Rafał. 2012. Wokół klasztornego refektarza — przepisy i praktyka na przykładzie mendykantów z terenu państwa zakony krzyżackiego w Prusach, [w:] Historia naturalna jedzenia. Między antykiem a XIX wiekiem, red. B. Możejko, Gdańsk, s. 122–134.
Google Scholar

Kuchowicz Zbigniew. 1957. Z dziejów obyczajów polskich w XVII i pierwszej połowie XVIII w., Warszawa.
Google Scholar

Moda. 2011. Moda bardzo dobra smażenia różnych konfektów i innych słodkości, a także przyrządzania potraw, pieczenia chleba i inne sekrety gospodarskie i kuchenne, oprac. J. Dumanowski, R. Jankowski, Monumenta Poloniae Culinaria, 2, Warszawa.
Google Scholar

Przepisy. 2017. Staropolskie przepisy kulinarne. Receptury rozproszone z XVI–XVIII w. Źródła rękopiśmienne, red. J. Dumanowski, Monumenta Poloniae Culinaria, 7, Warszawa.
Google Scholar

Przybyłowicz Olga M. 2011. Rachunki klasztorne jako źródło do poznania realiów życia klasztornego. Najstarsza księga rachunkowa klarysek ze Starego Sącza, [w:]: Realia życia codziennego w Europie Środkowej ze szczególnym uwzględnieniem Śląska, red. Antoni Barciak, Katowice–Zabrze, s. 107–130.
Google Scholar

Przybyłowicz Olga M. 2013. Jak panny zakonne rozliczały się? Księgi rachunkowe jako źródło do badań nad polskimi klasztorami żeńskimi w XVI–XVIII w., [w:] Klasztor w gospodarce średniowiecznej i nowożytne, red. M. Derwich, Wrocław, s. 101–114.
Google Scholar

Przybyłowicz Olga M. 2014a. O pożywieniu zakonnic w średniowieczu i wczesnej epoce nowożytnej. Problematyka, źródła, możliwości badawcze, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 63, 1, s. 3–18.
Google Scholar

Przybyłowicz Olga M. 2014b. „Dla prędszego wydawania obiadu...”. Rozporządzenia wizytatorów dotyczące stołu i posiłków w klasztorach żeńskich diecezji krakowskiej z końca XVI –połowy XVII wieku, [w:] Rzeczy i ludzie Kultura materialna w późnym średniowieczu i w okresie nowożytnym. Studia dedykowane Marii Dąbrowskiej, red. M. Bis, W. Bis, s. 241–266.
Google Scholar

Przybyłowicz Olga M. 2017. Źródła do poznania gospodarki w dobrach wiejskich klarysek gnieźnieńskich od końca XVI do schyłku XVII stulecia, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 65, 4, s. 446–460.
Google Scholar

Przybyłowicz Olga M. 2021. „Baranek pieczony nadziewany, buraki, po sztuce kołacza”. Świąteczne obiady bernardynek krakowskich w drugiej połowie XVIII wieku, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 69, 3, s. 361–371.
Google Scholar

Przybyłowicz Olga M. 2024. Przy stole bernardynek krakowskich. Menu obiadowe w świetle unikatowego rękopisu z drugiej połowy XVIII w. przyczynek do badań nad dziedzictwem kulinarnym Rzeczpospolitej, „Res Historica”, 57, s. 1005–1051.
Google Scholar

Rajman Jerzy. 2010. Jadłospis norbertanek zwierzynieckich z XVIII wieku, [w:] Sanctimoniales. Zakony żeńskie w Polsce i Europie Środkowej (do przełomu XVIII i XIX wieku), red. D. Karczewski, A. Radzimiński, Z. Zyglewski, Bydgoszcz–Toruń, s. 407–411.
Google Scholar

Rajman Jerzy. 2011. O źródłach do zagadnienia posiłków i napojów w klasztorze średniowiecznym, „Studia Historyczne”, 44, 2, s. 183–198.
Google Scholar

Rambourg Patrick. 2006. L’abbaye de Saint-Amand de Rouen (1551–1552): de la différenciation sociale des consommateurs, au travers des aliments, à la pratique culinaire, [w:] Production alimentaire et lieux de consummation dans les établissements religieux au Moyen Âge et à l’époque Moderne, red. B. Clavel, Histoire médiévale et archéologie, 1, Compegne, s. 217–230.
Google Scholar

Raszczyk Izabella, Uwagi o wypieku chleba i spożyciu produktów mącznych w Rzeczpospolitej XVI–XVIII wieku (problemy asortymentu i surowców), [w:] W kręgu badań Profesora Wacława Odyńca: materiały z sesji naukowej poświęconej pamięci Profesora Wacława Odyńca, red. J. Włodarski, Gdańsk, s. 204–211.
Google Scholar

Reguła. 2008. Święty Benedykt z Nursji. Reguła, Kraków 2008.
Google Scholar

Statuty. 1970. Statuty kapituły norbertańskiej z r. 1340 w tłumaczeniu polskim z r. 1543, oprac. M. Karaś, Z. Perzanowski, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Językoznawcze”, 30, Kraków.
Google Scholar

Szylar Anna. 2005. Rzecz o tym, jak benedyktynki kuchnię prowadziły…, „Nasza Przeszłość”, 103, s. 189–224.
Google Scholar

Szylar Anna. 2008. Gospodarowanie benedyktynek sandomierskich. Tarnobrzeg.
Google Scholar

Szylar Anna. 2012. „Za róże do smażenia, wiśnie, maliny...”, czyli smaki, smaczki i inne osobliwości kuchni klasztornej w konwentach żeńskich w XVII i XVIII wieku, [w:] Historia naturalna jedzenia. Między antykiem a XIX wiekiem, red. B. Możejko, Gdańsk, s. 265–278.
Google Scholar

Szylar Anna. 2013a. „Sprawa o tym, jak benedyktynki gospodarstwo prowadziły”. Organizacja i funkcjonowanie gospodarki benedyktynek w Sandomierzu w XVII i XVIII w., [w:] Klasztor w gospodarce średniowiecznej i nowożytnej, red. M. Derwich, Wrocław, s. 447–460.
Google Scholar

Szylar Anna. 2013b. Mistrzynie sztuki kulinarnej. O kuchni klasztornej i upodobaniach żywieniowych mniszek w XVII i XVIII wieku, [w:] Źródła wielkości mistrzów. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Piotrowi Pawłowi Gachowi, red. M. Nowak, R. Jusiak, J. Mazur, Lublin, s. 545–560.
Google Scholar

Textus. 1897. Seraphicea legislationis Textus Originales, Quearacchi, 1897.
Google Scholar

Theiller Isabelle. 2006. Le ravitaillement de l’Abbaye Bénédictine Saint-Amand de Rouen et l’approvisionnement des marches hebdomadaires d’après un papier journal de 1551–1552, [w:] Production alimentaire et lieux de consummation dans les établissements religieux au Moyen Âge et à l’époque Moderne, red. B. Clavel, Histoire médiévale et archéologie, 1, Compegne, s. 203–216.
Google Scholar

Watts Sydney. 2011. Enlightened Fasting. Religious conviction, scientific inquiry, and medical knowledge in Early Modern France, [w:] Food and faith in Christian Culture, red. K. Albala, T. Eden, New York, s. 105–123.
Google Scholar

Więcławski Bogusław. 1989. Zaopatrzenie i konsumpcja w Poznaniu w drugiej połowie XVIII wieku, Warszawa–Poznań.
Google Scholar

Wiszewski Przemysław. 2003. Opactwo benedyktynek w Legnicy (1348/1349–1810). Struktura, funkcjonowanie, miejsce w społeczeństwie, Poznań–Wrocław.
Google Scholar

Wyrwa Andrzej Marek. 2004. W kuchni i przy stole „szarych mnichów”, czyli o wyżywieniu cystersów w świetle źródeł normatywnych zakonu oraz wybranych źródeł pisanych, archeologicznych i przyrodniczych, [w:] Archaelogia Historica Polona, 14, s. 51–113.
Google Scholar

Zbiór. 2021. Zbiór dla kuchmistrza tak potraw jako ciast robienia wypisany roku 1757 dnia 24 lipca, oprac. J. Dumanowski, S. Bułatowa, Monumenta Poloniae Culinaria, 8, Warszawa.
Google Scholar