„Na kolacyjej bułki białego chleba przy obiedzie się daje”. Wieczorny posiłek w konwencie bernardynek krakowskich — klasztorne zwyczaje i praktyki żywieniowe w drugiej połowie XVIII stulecia
DOI:
https://doi.org/10.23858/KHKM73.2025.1.006Słowa kluczowe:
klasztory żeńskie, bernardynki, konsumpcja żywności, kolacja, nowożytnośćAbstrakt
Kolacja to jeden z dwóch posiłków dziennych spożywanych w klasztorach. Celem artykułu jest zaprezentowanie menu wieczornych posiłków bernardynek w Krakowie przy kościele św. Józefa. Takie możliwości stworzyło unikatowe źródło, jadłospis prowadzony od 9 listopada 1765 do 15 listopada 1766 r., który zachował się pośród rachunków tego konwentu z drugiej połowy XVIII stulecia. Dane umożliwiają wgląd w to, co spożywały zakonnice w okresie postów zakonnych i kościelnych oraz poza tymi dniami. Kolacje były skromniejsze niż obiady, utrzymywano jednak zasadę obowiązującą podczas głównego posiłku dnia — bogatszego menu na kolacje świątecznego i mniej wyszukanego w normalne dni. W okresie postów liczba i jakość dań była zdecydowanie mniejsza i mniej urozmaicona. Pionierska analiza jadłospisu na tle zwyczajów klasztornych i kultury kulinarnej epoki, jest punktem wyjścia do dalszych badań nad tematyką konsumpcji w epoce nowożytnej.
Pobrania
Bibliografia
Adrichem Donatus van. 1939. Explicatio Primae Regulae Clarae auctore S. Ioanne Capistranensi, Archivum Franciscanum Historicum, 22, s. 336–357, 512–528.
Borkowska Małgorzata 1995. Łatanie pamięci (czyli rzecz o klasztornym kronikarstwie retrospektywnym), „Znak”, 47, s. 103–110.
Borkowska Małgorzata. 1997. Życie codzienne polskich klasztorów żeńskich w XVII–XVIII w., Warszawa.
Borzumato Franseca. 2002. San Giovanni e le clarisse: gli interventi a favore del secondo ordine, [w:] Ideali di perfezione ed esperienze di riforma in S. Giovanni da Capestrano, red. E. Pasztor, Capestrano, s. 155–161.
Cetwiński Marek. 2004. Dieta św. Jadwigi. Ze studiów nad semiotyką pożywienia średniowiecznych Ślązaków, [w:] Cysterki w dziejach ziem polskich, dawnej Rzeczypospolitej i Europy Środkowej, red. A.M. Wyrwa, A. Kiełbasa, J. Swastek, Poznań, s. 530–539.
Grossi Jacopo de, Minniti, Claudia. 1999. Diet and religious practices: The example of two monastic orders in Rome between the XVIth and XVIIIth centuries, „Anthropozoologica”, 30, s. 33–50.
Dembińska Maria. 1985. Pożywienie postne i pokutne mnichów we wczesnym średniowieczu (V–XI w.), „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 33, 4, s. 367–381.
Dembińska Maria. 1987. Wyżywienie mnichów według reguły benedyktyńskiej we wczesnym średniowieczu (VI–XI w.), „Studia i materiały do dziejów Wielkopolski i Pomorza”, 16, 2, s. 57–78.
Dumanowski Jarosław. 2014. Wiedza, narracja i smak. Staropolskie książki kucharskie i porady kulinarne jako źródło historyczne, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 62, 4, s. 527–540.
Freeman Gerard Pieter. 1999. Klarissenfasten im. 13 Jahrhundert, „Archivum Franciscanum Historicum”, 93, s. 220–285.
Gąsiorowska Patrycja. 2010. Kuchnia i infirmeria w klasztorze klarysek krakowskich do końca XVIII wieku, [w:] Sanctimoniales. Zakony żeńskie w Polsce i Europie Środkowej (do przełomu XVIII i XIX wieku), red. D. Karczewski, A. Radzimiński, Z. Zyglewski, Bydgoszcz–Toruń, s. 394–406.
Gąsiorowska Patrycja. 2013. Obrót gotówką w klasztorze żeńskim na przykładzie osiemnastowiecznych ksiąg rachunkowych wybranych klasztorów krakowskich i lwowskich, [w:] Klasztor w gospodarce średniowiecznej i nowożytnej, red. M. Derwich, Wrocław, s. 303–318.
Gronowski Michał. 2011. Jeszcze posiłek czy już obżarstwo? Kluniacko-cysterski dwugłos o jedzeniu i piciu w klasztorach, „Przegląd Historyczny”, 102, 4, s. 577–589.
Historia. 1978. Historia kultury materialnej Polski w zarysie, 4, red. Z. Kamieńska, B. Baranowski, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk.
Hryszko Rafał. 2013. Media aeva dulcia. Analiza produkcji i konsumpcji słodyczy w Koronie Aragonii w XIV i XV w., Kraków.
Jougan Alojzy. 1992. Słownik kościelny łacińsko-polski, Warszawa.
Klonder Andrzej. 2018. Piwo, wódka i inni konkurenci wina w Polsce nowożytnej, [w:] Wino i historia. Studia z historii wina w Polsce, 2, red. D. Dias-Lewandowska, G. Kurczewski, Warszawa, s. 20–40.
Kracik Jan. 1985. Post po staropolsku, „Nasza Przeszłość”, 75, s. 65–90.
Kramarska-Anyszek Krystyna. 1977. Dzieje klasztoru PP. Norbertanek w Krakowie na Zwierzyńcu do roku 1840, „Nasza Przeszłość”, 47, s. 5–169.
Kubicki Rafał. 2012. Wokół klasztornego refektarza — przepisy i praktyka na przykładzie mendykantów z terenu państwa zakony krzyżackiego w Prusach, [w:] Historia naturalna jedzenia. Między antykiem a XIX wiekiem, red. B. Możejko, Gdańsk, s. 122–134.
Kuchowicz Zbigniew. 1957. Z dziejów obyczajów polskich w XVII i pierwszej połowie XVIII w., Warszawa.
Moda. 2011. Moda bardzo dobra smażenia różnych konfektów i innych słodkości, a także przyrządzania potraw, pieczenia chleba i inne sekrety gospodarskie i kuchenne, oprac. J. Dumanowski, R. Jankowski, Monumenta Poloniae Culinaria, 2, Warszawa.
Przepisy. 2017. Staropolskie przepisy kulinarne. Receptury rozproszone z XVI–XVIII w. Źródła rękopiśmienne, red. J. Dumanowski, Monumenta Poloniae Culinaria, 7, Warszawa.
Przybyłowicz Olga M. 2011. Rachunki klasztorne jako źródło do poznania realiów życia klasztornego. Najstarsza księga rachunkowa klarysek ze Starego Sącza, [w:]: Realia życia codziennego w Europie Środkowej ze szczególnym uwzględnieniem Śląska, red. Antoni Barciak, Katowice–Zabrze, s. 107–130.
Przybyłowicz Olga M. 2013. Jak panny zakonne rozliczały się? Księgi rachunkowe jako źródło do badań nad polskimi klasztorami żeńskimi w XVI–XVIII w., [w:] Klasztor w gospodarce średniowiecznej i nowożytne, red. M. Derwich, Wrocław, s. 101–114.
Przybyłowicz Olga M. 2014a. O pożywieniu zakonnic w średniowieczu i wczesnej epoce nowożytnej. Problematyka, źródła, możliwości badawcze, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 63, 1, s. 3–18.
Przybyłowicz Olga M. 2014b. „Dla prędszego wydawania obiadu...”. Rozporządzenia wizytatorów dotyczące stołu i posiłków w klasztorach żeńskich diecezji krakowskiej z końca XVI –połowy XVII wieku, [w:] Rzeczy i ludzie Kultura materialna w późnym średniowieczu i w okresie nowożytnym. Studia dedykowane Marii Dąbrowskiej, red. M. Bis, W. Bis, s. 241–266.
Przybyłowicz Olga M. 2017. Źródła do poznania gospodarki w dobrach wiejskich klarysek gnieźnieńskich od końca XVI do schyłku XVII stulecia, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 65, 4, s. 446–460.
Przybyłowicz Olga M. 2021. „Baranek pieczony nadziewany, buraki, po sztuce kołacza”. Świąteczne obiady bernardynek krakowskich w drugiej połowie XVIII wieku, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 69, 3, s. 361–371.
Przybyłowicz Olga M. 2024. Przy stole bernardynek krakowskich. Menu obiadowe w świetle unikatowego rękopisu z drugiej połowy XVIII w. przyczynek do badań nad dziedzictwem kulinarnym Rzeczpospolitej, „Res Historica”, 57, s. 1005–1051.
Rajman Jerzy. 2010. Jadłospis norbertanek zwierzynieckich z XVIII wieku, [w:] Sanctimoniales. Zakony żeńskie w Polsce i Europie Środkowej (do przełomu XVIII i XIX wieku), red. D. Karczewski, A. Radzimiński, Z. Zyglewski, Bydgoszcz–Toruń, s. 407–411.
Rajman Jerzy. 2011. O źródłach do zagadnienia posiłków i napojów w klasztorze średniowiecznym, „Studia Historyczne”, 44, 2, s. 183–198.
Rambourg Patrick. 2006. L’abbaye de Saint-Amand de Rouen (1551–1552): de la différenciation sociale des consommateurs, au travers des aliments, à la pratique culinaire, [w:] Production alimentaire et lieux de consummation dans les établissements religieux au Moyen Âge et à l’époque Moderne, red. B. Clavel, Histoire médiévale et archéologie, 1, Compegne, s. 217–230.
Raszczyk Izabella, Uwagi o wypieku chleba i spożyciu produktów mącznych w Rzeczpospolitej XVI–XVIII wieku (problemy asortymentu i surowców), [w:] W kręgu badań Profesora Wacława Odyńca: materiały z sesji naukowej poświęconej pamięci Profesora Wacława Odyńca, red. J. Włodarski, Gdańsk, s. 204–211.
Reguła. 2008. Święty Benedykt z Nursji. Reguła, Kraków 2008.
Statuty. 1970. Statuty kapituły norbertańskiej z r. 1340 w tłumaczeniu polskim z r. 1543, oprac. M. Karaś, Z. Perzanowski, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Językoznawcze”, 30, Kraków.
Szylar Anna. 2005. Rzecz o tym, jak benedyktynki kuchnię prowadziły…, „Nasza Przeszłość”, 103, s. 189–224.
Szylar Anna. 2008. Gospodarowanie benedyktynek sandomierskich. Tarnobrzeg.
Szylar Anna. 2012. „Za róże do smażenia, wiśnie, maliny...”, czyli smaki, smaczki i inne osobliwości kuchni klasztornej w konwentach żeńskich w XVII i XVIII wieku, [w:] Historia naturalna jedzenia. Między antykiem a XIX wiekiem, red. B. Możejko, Gdańsk, s. 265–278.
Szylar Anna. 2013a. „Sprawa o tym, jak benedyktynki gospodarstwo prowadziły”. Organizacja i funkcjonowanie gospodarki benedyktynek w Sandomierzu w XVII i XVIII w., [w:] Klasztor w gospodarce średniowiecznej i nowożytnej, red. M. Derwich, Wrocław, s. 447–460.
Szylar Anna. 2013b. Mistrzynie sztuki kulinarnej. O kuchni klasztornej i upodobaniach żywieniowych mniszek w XVII i XVIII wieku, [w:] Źródła wielkości mistrzów. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Piotrowi Pawłowi Gachowi, red. M. Nowak, R. Jusiak, J. Mazur, Lublin, s. 545–560.
Textus. 1897. Seraphicea legislationis Textus Originales, Quearacchi, 1897.
Theiller Isabelle. 2006. Le ravitaillement de l’Abbaye Bénédictine Saint-Amand de Rouen et l’approvisionnement des marches hebdomadaires d’après un papier journal de 1551–1552, [w:] Production alimentaire et lieux de consummation dans les établissements religieux au Moyen Âge et à l’époque Moderne, red. B. Clavel, Histoire médiévale et archéologie, 1, Compegne, s. 203–216.
Watts Sydney. 2011. Enlightened Fasting. Religious conviction, scientific inquiry, and medical knowledge in Early Modern France, [w:] Food and faith in Christian Culture, red. K. Albala, T. Eden, New York, s. 105–123.
Więcławski Bogusław. 1989. Zaopatrzenie i konsumpcja w Poznaniu w drugiej połowie XVIII wieku, Warszawa–Poznań.
Wiszewski Przemysław. 2003. Opactwo benedyktynek w Legnicy (1348/1349–1810). Struktura, funkcjonowanie, miejsce w społeczeństwie, Poznań–Wrocław.
Wyrwa Andrzej Marek. 2004. W kuchni i przy stole „szarych mnichów”, czyli o wyżywieniu cystersów w świetle źródeł normatywnych zakonu oraz wybranych źródeł pisanych, archeologicznych i przyrodniczych, [w:] Archaelogia Historica Polona, 14, s. 51–113.
Zbiór. 2021. Zbiór dla kuchmistrza tak potraw jako ciast robienia wypisany roku 1757 dnia 24 lipca, oprac. J. Dumanowski, S. Bułatowa, Monumenta Poloniae Culinaria, 8, Warszawa.
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Prawa autorskie (c) 2025 Kwartalnik Historii Kultury Materialnej
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.
