Rural settlement Structures and their Changes over Time. The example of the village Nowosielec on the former Polish-Rus’-Lithuanian Frontier
DOI:
https://doi.org/10.23858/PA69.2021.2105Keywords:
cultural frontier, medieval Polish-Rus’ frontier, medieval Polish-Lithuanian frontier, medieval settlement, early modern settlement, eastern Slavonic toponyms, toponomastic researchAbstract
The article discusses the results of archaeological-onomastic research carried out for the village of Nowosielec, Łosice dist., situated in the Toczna river basin on the northern edge of Poland’s Siedlce Upland. Archaeological analyses of the chronological and spatial development of this micro-regional settlement showed this oecumene to have been continuously viable from the younger phases of the early Middle Ages to modern times. A trace of the continuity of settlement is preserved as the very place-name Nowosielec = Nowe Sioło (‘New Village’), which records memory of the existence of an older village. Its onomastic base indicates that it derived from the Old East Slavic term seło, which formed the core of many toponyms along the eastern frontier of contemporary Poland. The rise of the oldest settlement was probably related to the socioeconomic facilities of the nearby Dzięcioły stronghold – identified as the pre-location centre of the region (medieval Łosice). The example of Nowosielec and two other local micro-regions where settlement processes show similar patterns, offer insight into the regional settlement regress dated to the 2nd half of the 13th century. Results of the research carried out in the upper Toczna river basin show that its cultural landscape radically changed not earlier than during the 14th-15th centuries and was not caused by a demographic decline. Regional cultural continuity between the early medieval, late medieval, and modern times can be identified thanks to archaeological investigations and linguistic analysis of regional toponyms – in the case of microregions continuously functioning from the early Middle Ages till the modern period –derived from Old Russian apellatives and personal names.
Downloads
References
Akty. 1908. Akty izdawajemyje Wilenskoju Komissijeju dla razbora drewnich aktow. T. XXXIII. Akty otnosiaszczijesia k isstorii zapadnorusskoj cerkwi. Wilno, s. 407-536.
von Heldensfeld Antoni M. 1804. Die Karte von Westgallizien, skala 1:28 800, kol. XVII, sekcja 225: Łosice.
Baliński M., Lipiński T. (1846). Starożytna Polska pod względem historycznym, jeograficznym i statystycznym opisana, t. III, wyd. I. Warszawa: S. Olgerbrand Księgarz przy ulicy Miodowej nr 496.
Baliński M., Lipiński T. (1886). Starożytna Polska pod względem historycznym, jeograficznym i statystycznym opisana, t. III, wyd. II poprawione i uzupełnione przez F.K. Martynowskiego. Warszawa: S. Olgerbrand Synowie Krakowskie-Przedmieście nr 66.
Inwentarz. Inwentarz starostwa mielnickiego i łosickiego. An. 1551. Archiwum Główne Akt Dawnych. Archiwum Skarbu Koronnego LVI, M 2, I.
Mapa. 1914a. Kałuszyn-Siedlce-Międzyrzecz. Austriacka kopia rosyjskiej trójwiorstówki 1: 126000, godło XVIII 1 (http://maps.mapywig.org/m/K.u.K._maps/series/126K_Russland_WW1/XVIII-1_KuK_126K_Kaluszyn-Siedlce-Miedzyrzecze.jpg – dostęp: 10.03.2020)
Mapa. 1914b. Siemjaticzi-Brest-Litowsk. Austriacka kopia rosyjskiej trójwiorstówki 1: 126000, godło XVIII 2 (http://maps.mapywig.org/m/K.u.K._maps/series/126K_Russland_WW1/XVIII-2_Kuk_126K_Siemjaticzi-Brest-Litowsk.jpg – dostęp: 19.04.2020)
MK. Metryka Koronna [Metryka Królestwa Polskiego], Archiwum AGAD: Inwentarz Metryki Koronnej. Księgi wpisów i dekretów polskiej kancelarii królewskiej z lat 1447-1795, oprac. I. Sułkowska-Kurasiowa, M. Woźniakowa http://www.agad.gov.pl/inwentarze/Metr_Korx.xml, [dostęp: 25.04.2020].
MpChrzan. 1859. Karta dawnej Polski z przyległymi okolicami krajów sąsiednich na 1: 300000. Oprac. i wyd. W. Chrzanowski, Paryż (BU KUL, Zbiory Kartograficzne).
MpKwat. 1839. Topograficzna karta Królestwa Polskiego [Warszawa].
MpPerPd. 1795. Mappa szczególna województwa podlaskiego zrządzona… przez K. de Perthees… Skala 1: 225000 (Warszawa, AGAD, Zbiory Kartograficzne, AK 98).
NMPol. 1996-2017. Nazwy miejscowe Polski. Historia. Pochodzenie. Zmiany, (red.) K. Rymut, B. Czopek-Kopciuch, U. Bijak. T. I-XIV, Kraków.
Rymut K. (1999-2001). Nazwiska Polaków. Słownik historyczno-etymologiczny. T. I-II. Kraków: Wydawnictwo Instytutu Języka Polskiego PAN.
SG. 1880-1902. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Wyd. pod red. F. Sulimierskiego, B. Chlebowskiego, W. Walewskiego. T. I-XV. Warszawa.
SHG. Słownik historyczno-geograficzny województwa podlaskiego w średniowieczu (materiały rękopiśmienne J. Wiśniewskiego). Źródło cytowane za NMPol.
Sk IV. 1924. Skorowidz miejscowości Rzeczpospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z dn. 30 IX 1921 r. T. IV. Województwo lubelskie. Warszawa. Źródło cytowane za NMPol.
SStp. 1953-2002. Słownik staropolski, (red.) S. Urbańczyk. T. I-XI. Wrocław-Kraków-Warszawa. 2005 Opis źródeł Słownika staropololskiego, (red.) W. Twardzik, Kraków.
Tabella. 1827. Tabella miast, wsi, osad Królestwa Polskiego, z wyrażeniem ich położenia i ludności alfabetycznie ułożona… T. I-II. Warszawa.
UNłos. 1971. Urzędowe nazwy miejscowości i obiektów fizjograficznych. 128. Powiat łosicki, województwo warszawskie [Warszawa].
ŹDz. XVII. 1908-1910. Aleksander Jabłonowski. Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym. T. VI: Podlasie (województwo). Cz. 1-3. Źródła dziejowe XVII/1-3, Warszawa.
Alexandrowicz S. (1969). Zarys dziejów Łosic w XIII-XVIII w. W: J. Kazimierski (red.), Łosice 1264-1966 (9-29). Warszawa: Polskie Wydawnictwo Naukowe.
Andrzejewska A. (2008). Góra zamkowa w Mielniku w świetle ostatnich badań terenowych. Podlaskie Zeszyty Archeologiczne, 4, 223-245.
Andrzejewski A., Sikora J. (2009). Drohiczyn średniowieczny i nowożytny w świetle badań z roku 2006. Podlaskie Zeszyty Archeologiczne, 5, 153-195.
Assmann A. (2009). Przestrzenie pamięci. Formy i przemiany pamięci kulturowej. W: M. Saryusz-Wolska (red.), Pamięć zbiorowa i kulturowa. Współczesna perspektywa niemiecka (101-142). Kraków: Universitas.
Bieniak J. (2000). Wygaśnięcie książąt halicko-włodzimierskich. W: H. Manikowska, A. Bartoszewicz, W. Fałkowski (red.), Aetas media. Aetas moderna. Studia ofiarowane profesorowi Henrykowi Samsonowiczowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin (387-392). Warszawa: Instytut Historyczny Uniwersytetu Warszawskiego.
Boryś W. (2005). Słownik etymologiczny języka polskiego. Kraków: Wydawnictwo Literackie.
Dobrowolski T. (2014). 750 lat Ziemi Łosickiej. Łosice i Ziemia Łosicka w latach 1264-1939, t. I. Łosice: Urząd Miasta i Gminy w Łosicach.
Dobrowolski T. (2018). Unici ziemi łosickiej i ich walka o jedność Kościoła i polską wieś na Podlasiu. Łosice: Urząd Miasta i Gminy w Łosicach.
Dobrowolski T. 2019. Osadnictwo dorzecza górnej Tocznej w świetle źródeł historycznych. W: J. Kalaga, K. Skrzyńska (red.), Przemiany osadnicze w dorzeczu górnej Tocznej we wczesnym i późnym średniowieczu (67-110). Warszawa: Archiwum Narodowego Instytutu Dziedzictwa (maszynopis).
Dunin-Wąsowicz T. (2011 [1982]). Wczesnośredniowieczna sieć drożna na Podlasiu. W: A. Janeczek (red.), Drogami wczesnośredniowiecznej Polski. Studia z dziejów osadnictwa i kultury (269-282) Warszawa: Instytut Archeologii i Etnologii PAN (= Kazimierski J. (red.). (1982). Dzieje Sokołowa Podlaskiego i jego regionu (41-57). Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe).
Dzik M. (2011). Grobowe konstrukcje kamienne na późnośredniowiecznych cmentarzyskach w międzyrzeczu Bugu i Narwi – przyczynek do badań. W: S. Cygan, M. Glinianowicz, P.N. Kotowicz (red.), „In silvis, campis... et urbe”. Średniowieczny obrządek pogrzebowy na pograniczu polsko-ruskim (295-304). Rzeszów-Sanok: Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego.
Dzik M. 2012. Przemiany w średniowiecznych zwyczajach pogrzebowych w międzyrzeczu środkowego Bugu i górnej Narwi (XI–XV w.). Warszawa: maszynopis w archiwum Instytutu Archeologii UW [= Dzik M. (2015). Przemiany w średniowiecznych zwyczajach pogrzebowych w międzyrzeczu środkowego Bugu i górnej Narwi (XI–XV w.) 1-2. Rzeszów: Fundacja Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego, Instytut Archeologii Uniwersytetu Rzeszowskiego, Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie, Muzeum Podlaskie w Białymstoku].
Gałecki Z. (2010). Ruski, lacki, litewski i inne elementy identyfikacji etniczno-językowej w nazwach miejscowości na Podlasiu. W: A. Indraszczyk (red.), Dzieje Ziemi Łosickiej. Z historii mniejszości narodowych, kulturowych i religijnych (161-177). Warszawa-Łosice: Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego.
Gałecki Z. (2014). Studia z leksykologii regionalnej i historycznej. Lublin: Wydawnictwo Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.
Gałecki Z. 2019. Rekonstrukcja średniowiecznego podłoża etnokulturowego dorzecza Tocznej w świetle danych onomastycznych. W: J. Kalaga, K. Skrzyńska (red.), Przemiany osadnicze w dorzeczu górnej Tocznej we wczesnym i późnym średniowieczu (29-66). Warszawa: Archiwum Narodowego Instytutu Dziedzictwa (maszynopis).
Gieysztor A. 1967. Mazowsze w kulturze Polski średniowiecznej. Notatki Płockie, 3-4 (43-44), 24-27.
Górska I., Paderewska L., Pyrgała J., Szymański W., Gajewski L., Okulicz Ł. (1976). Grodziska Mazowsza i Podlasia (w granicach dawnego województwa warszawskiego). Wrocław-Warszawa-Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Wydawnictwo PAN.
Hawryluk J. (1993). Z dziejów Cerkwi Prawosławnej na Podlasiu w X-XVII wieku. Bielsk Podlaski: Zarząd Główny Związku Ukraińców Podlasia.
Jabłonowski A. (1908). Podlasie (Województwo). W: Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym VI (1). Źródła Dziejowe XVII (1). Warszawa: Skład główny u Gebethnera i Wolfa.
Janeczek A. (2011). Towns on the Frontier, the Frontier in Towns. Multiethnic Urban Communities in Red Ruthenia in Late Middle Ages. Quaestiones Medii Aevi Novae, 235-264.
Jaskanis D. (2008). Święck. Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy na północno-wschodnim Mazowszu. Warszawa: Stowarzyszenie Naukowe archeologów Polskich; Białystok: Muzeum Podlaskie.
Jaszczołt T. (2006). Osadnictwo lewobrzeżnej części ziemi drohickiej w XV i na początku XVI w. – okolice Sokołowa, Węgrowa i Mord. W: G. Ryżewski (red.), Sokołów Podlaski. Dzieje miasta i okolic (63-243). Białystok-Sokołów Podlaski: Urząd Miasta Sokołów Podlaski, Regionalny Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków.
Jaszczołt T. (2013). Osadnictwo Podlasia nadbużańskiego w XV i początkach XVI wieku. W: O. Łatyszonek (red.), Podlasie nadbużańskie. 500-lecie województwa podlaskiego (73-168). Ciechanowiec: Muzeum Rolnictwa w Ciechanowcu.
Jusupović A. (2010). Zasięg terytorialny ziemi drohickiej w średniowieczu. Актуальні проблеми вітчизняної та всесвітньої історії. Збірник наукових праць. Наукові записки Рівненського державного гуманітарного університету, 20, 77-80. Рівне.
Kalaga J. (1989). Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy w Krzesku-Królowej Niwie, woj. siedleckie. Warszawa: Archiwum Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego.
Kalaga J. (2006). Ciałopalny obrządek pogrzebowy w międzyrzeczu Liwca, Bugu i Krzny we wczesnym średniowieczu. Warszawa: Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego.
Kondratiuk M. (1974). Nazwy miejscowe południowo-wschodniej Białostocczyzny. Monografie slawistyczne 29. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Kotkowicz E. (2013). Brama na Jaćwież – rola i znaczenie Drohiczyna jako punktu etapowego w wyprawach wojennych na ziemie jaćwieskie. W: O. Łatyszonek (red.), Podlasie nadbużańskie. 500-lecie województwa podlaskiego (51-59). Ciechanowiec: Muzeum Rolnictwa w Ciechanowcu.
Krasnodębski D., Skrzyńska K., Olczak H. (2019). Badania nieinwazyjne wybranych mikroregionów osadniczych. W: A. Buko (red.), Początki chrześcijaństwa na pograniczu mazowiecko-ruskim w świetle badań wybranych cmentarzysk (33-53). Warszawa: Instytut Archeologii i Etnologii PAN.
Makarski W. (1996). Pogranicze polsko-ruskie do połowy XIV wieku. Studium językowo-etniczne. Lublin: Wydawnictwo Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.
Maroszek J. (2013). Dzieje województwa podlaskiego do 1795 roku. Białystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku.
Mazuruk K. (2004). Stanowiska archeologiczne Bielska Podlaskiego na tle historiografii. Białoruskie Zeszyty Historyczne, 21, 133-148.
Michaluk D. (1999). Mielnik. Stolica Ziemi Mielnickiej na Podlasiu (do końca XVIII wieku). Mielnik: Urząd Gminy w Mielniku.
Mikulski J. (1969). Grodzisko pod Dzięciołami. W: J. Kazimierski (red.), Łosice 1264-1966 (81-82). Warszawa: Polskie Wydawnictwo Naukowe.
Minikowska T. (1980). Wyrazy ukraińskie w polszczyźnie literackiej XVI w. Warszawa-Poznań-Toruń: Towarzystwo Naukowe w Toruniu.
Miśkiewicz M. (1981). Mazowsze wschodnie we wczesnym średniowieczu. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
Miśkiewicz M. (1996). Wczesnośredniowieczny kompleks osadniczy w Niewiadomej w województwie siedleckim. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
Musianowicz K. (1960). Granica mazowiecko-drehowicka na Podlasiu we wczesnym średniowieczu. Materiały Wczesnośredniowieczne, 5, 187-230.
Nalepa J. (2000). Pogranicze polsko-ruskie do połowy wieku XIV a archaiczne hydronimy i toponimy: weryfikacja „weryfikacji”. Slavia Antiqua, 41, 27-48.
Pawlata L. (2014). Problematyka badań nad powstaniem i organizacją przestrzeni miejskiej średniowiecznego Drohiczyna. W: T. Jabłońska (red.), Małe miasta. Perspektywa archeologiczna (23-78). Lublin, Supraśl: Wydawnictwo Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.
Pytasz-Kołodziejczyk A. (2018). Przemiany społeczno-gospodarcze na Podlasiu w XV-XVI w. Olsztyn: Polskie Towarzystwo Historyczne.
Rauhut L. (1971). Wczesnośredniowieczne cmentarzyska w obudowie kamiennej na Mazowszu i Podlasiu. Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne, 1, 435-656.
Russocki S. (1972). Spory o średniowieczne Mazowsze. Rocznik Mazowiecki, 4, 217-257.
Skrzyńska K. (2018). Czekanowskie Lieu de Memoire – obraz archeologiczny. W: S. Rosik, S. Jędrzejewska, K. Kollinger (red.), Hierofanie, wierzenia, obrzędy… Kultura symboliczna w średniowieczu między pogaństwem a chrześcijaństwem. Materiały V Kongresu Mediewistów Polskich II (215-250). Rzeszów: Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego.
Skrzyńska K. (2019a). Wczesnośredniowieczne grodzisko w Dzięciołach. Stan i perspektywy badań archeologicznych. W: J. Kalaga, K. Skrzyńska (red.), Przemiany osadnicze w dorzeczu górnej Tocznej we wczesnym i późnym średniowieczu (144-207). Warszawa: Archiwum Narodowego Instytutu Dziedzictwa (maszynopis).
Skrzyńska K. (2019b). Dzięcioły-Łosice. Translokacja ośrodków grodowych i protomiejskich na średniowiecznym pograniczu mazowiecko-małopolsko-litewskim. W: J. Kalaga, K. Skrzyńska (red.), Przemiany osadnicze w dorzeczu górnej Tocznej we wczesnym i późnym średniowieczu (244-273). Warszawa: Archiwum Narodowego Instytutu Dziedzictwa (maszynopis).
Skrzyńska K. (2019c). „Nieznane” grodzisko w Dzięciołach, pow. łosicki. Perspektywy badawcze. Wiadomości Archeologiczne, 70, 51-62.
Skrzyńska K. (2019d). Wczesny etap chrystianizacji (XI-XIII w.): pomiędzy historią i archeologią. W: A. Buko (red.), Początki chrześcijaństwa na pograniczu mazowiecko-ruskim w świetle badań wybranych cmentarzysk (273-294). Warszawa: Instytut Archeologii i Etnologii PAN.
Skrzyńska K., Bryńczak B. (2019). Średniowieczne przemiany osadnicze i kulturowe w dorzeczu górnej Tocznej na podstawie danych archeologicznych. W: J. Kalaga, K. Skrzyńska (red.), Przemiany osadnicze w dorzeczu górnej Tocznej we wczesnym i późnym średniowieczu (111-142). Warszawa: Archiwum Narodowego Instytutu Dziedzictwa (maszynopis).
Skrzyńska-Jankowska K. (2004). Gród w Drohiczynie: centrum organizacji przestrzeni kulturowej wczesnośredniowiecznego pogranicza polsko-ruskiego. W: R. Dobrowolski, S. Terpiłowski (red.), Stan i zmiany środowiska geograficznego wybranych regionów wschodniej Polski (289-297). Lublin: Polskie Towarzystwo Geograficzne.
Skrzyńska-Jankowska K. (2014). Dorzecze środkowego Bugu jako pogranicze kulturowe we wcześniejszym średniowieczu. Warszawa: Archiwum IAE PAN (maszynopis).
Suchodolska E. (1994). Dzieje polityczne (połowa XIII – połowa XIV w. W: A. Gieysztor, H. Samsonowicz (red.), Dzieje Mazowsza do 1526 r. (177-212). Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Świętosławski W. (1997). Archeologiczne ślady najazdów tatarskich na Europę środkową w XIII w. Warszawa: Instytut Archeologii i Etnologii PAN.
Tyszkiewicz J. (1974). Mazowsze północno-wschodnie we wczesnym średniowieczu. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Tyszkiewicz J. (2003). Geografia historyczna Polski w średniowieczu. Warszawa: Wydawnictwo DiG.
Urbańczyk S. (1968). Charakterystyka staropolskich zapożyczeń wyrazowych z języka ukraińskiego. W: S. Urbańczyk, Szkice z dziejów języka polskiego (295-304). Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Wiśniewski J. (1964). Rozwój osadnictwa na pograniczu polsko-rusko-litewskim od k. XIV do poł. XVII w. Acta Baltico-Slavica, 1, 115-135.
Wilkiewicz-Wawrzyńczykowa A. (1937). Ze studiów nad polityką polską na Rusi na przełomie XII i XIII w. Ateneum Wileńskie, 11, 1-35.
Włodarski B. (1958). Rywalizacja o ziemie pruskie w połowie XIII wieku. Rocznik Toruńskiego Towarzystwa Naukowego, 61(1), 7-76.
Włodarski B. (1966). Polska i Ruś 1194-1340. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Włodarski B. (1969). Sąsiedztwo polsko-ruskie w czasach Kazimierza Sprawiedliwego. Kwartalnik Historyczny, 76(1), 5-28.
Włodarski B. (1971). Polityczne plany Konrada I księcia mazowieckiego. Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu 76 (1). Toruń: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Wojciechowski S., Sochacka A., Szczygieł R. (1986). Dzieje Lubelszczyzny. T. IV. Osady zaginione i o zmienionych nazwach historycznego województwa lubelskiego. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Wojtowycz L. W. (2011). Walka o spadek po Romanowiczach a król polski Kazimierz III Wielki. W: J. Maciejewski, T. Nowakowski (red.), Kazimierz Wielki i jego państwo. W siedemsetną rocznicę urodzin ostatniego Piasta na tronie polskim (47-66). Bydgoszcz: Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy.
Wróblewski W. (2001). U źródeł kasztelanii liwskiej. Wczesnośredniowieczne struktury osadnicze w dorzeczu Liwca. W: P. Urbańczyk, B. Bryńczak (red.), Najstarsze dzieje Podlasia w świetle źródeł archeologicznych (205-228). Siedlce: Instytut Historii Akademii Podlaskiej.
Wysoczański W. (2002). Znaki językowo-kulturowe. Specyficzno-językowe wyznaczniki tożsamości etnokulturowej. Rozprawy Komisji Językowej WTN, 28, 43-71.
Zieleniewski J. (1990). Powstanie i rozwój układu przestrzennego Bielska Podaskiego w XIV – XVIII wieku. Studia Podlaskie, 1, 47-70.
Downloads
Published
How to Cite
Issue
Section
License
Copyright (c) 2021 Przegląd Archeologiczny
This work is licensed under a Creative Commons Attribution 4.0 International License.
