Wczesnośredniowieczne naczynia z podciętym brzegiem z obszaru Środkowego Nadodrza. Problem chronologii oraz związku z genezą naczyń typu Feldberg

Bartłomiej Gruszka

doi:10.23858/PA73.2025.3823

Authors

Bartłomiej Gruszka Ośrodek Archeologii Średniowiecza Krajów Nadbałtyckich, Instytut Archeologii i Etnologii PAN, ul. Kuśnierska 12/12a, 70-536 Szczecin https://orcid.org/0000-0001-6061-124X https://orcid.org/0000-0001-6061-124X

DOI:

https://doi.org/10.23858/PA73.2025.3823

Keywords:

Early Middle Ages, Middle Odra Basin, early medieval pottery, Feldberg-type pottery, Sukow-type pottery, vessels with undercut rims

Abstract

In the area of the Middle Odra basin in the 7th and 8th centuries, among the ceramic finds characteristic of the older phases of the early Middle Ages (Sukow-type pottery) there are fragments that are elements of vessels with an undercut rim. This specific type of vessels was first pointed out almost 30 years ago by Edward Dąbrowski. Nowadays it is possible to distinguish two groups of these vessels: the first group includes specimens made without the use of the potter's wheel, the undercut is not exact and the edges belong to simple forms. The second group consists specimens made with the potter's wheel with clearly marked undercuts and strongly developed edges. The common feature is the lack of decoration and the forms, which correspond to types C1, C2 and C3 according to the local typology. In addition, vessels classified in the first group are mainly found in the 7th century, while those in the second group are found in the 8th and disappear in the early 9th century. This paper characterises the fragments of vessels with an undercut rim both in terms of territorial distribution and chronology, as well as possible relationships with Feldberg-type pottery.

Downloads

Download data is not yet available.

References

Banach B., Chrzanowska-Wawrzyniak I., Kościński B., Kurnatowski S., Urbańska-Łosińska A., Zamelska-Monczak K. (2015). Gród i podgrodzie wczesnośredniowieczne. W: S. Kurnatowski (red.), Międzyrzecz. Gród i zamek w wiekach IX-XIV (63-215). Warszawa: Fundacja na Rzecz Nauki Polskiej, Instytut Archeologii i Etnologii PAN.

Becker D. (1986). Neue Funden zur frühslawischen Besiedlung Westmeklemburgs. Ausgrabungen und Funde, 31, 132-137.

Błędowski P., Chudziak W., Kaźmierczak R. (2020). Źródła ruchome: Artefakty archeologiczne. W: W. Chudziak, R. Kaźmierczak (red.), Człowiek na pograniczu. Na peryferiach Civitas Schinesghe, Tom I: 1. Ziemia Lubuska (45-50). Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.

Brather S. (1996). Feldberger Keramik und frühe Slawen. Studien zur nordwestslawischen Keramik der Karolingerzeit. Bonn: Dr. Rudolf Habelt GmbH.

Chudziak W., Kaźmierczak R., Błędowski P., Noryśkiewicz A.M. (2020). Chronologia (podstawy datowania). W: W. Chudziak, R. Kaźmierczak (red.), Człowiek na pograniczu. Na peryferiach Civitas Schinesghe, Tom I: 1. Ziemia Lubuska (69-75). Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.

Chudziak W., Kaźmierczak R. (2020). Wybrane mikroregiony – analiza struktur osadniczych pod kątem problemu kształtowania się pogranicza i przebiegu szlaków komunikacyjnych. W: W. Chudziak, R. Kaźmierczak (red.), Człowiek na pograniczu. Na peryferiach Civitas Schinesghe, Tom I: 2. Ziemia Lubuska (51-91). Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.

Cnotliwy E. (1966). Wyniki badań archeologicznych na osadzie wczesnośredniowiecznej w Gardźcu, pow. Kamień Pomorski. Materiały Zachodniopomorskie, 12, 205-259.

Dąbrowski E. (1968). Badania Muzeum Okręgowego w Zielonej Górze nad wczesnym osadnictwem wczesnośredniowiecznym na Ziemi Lubuskiej. Archeologia Polski, 13, 299-316.

Dąbrowski E. (1969). Sprawozdanie z działalności działu archeologicznego Muzeum Okręgowego w Zielonej Górze za lata 1965-1967. Silesia Antiqua, 11, 290-298.

Dąbrowski E. (1971). Dotychczasowe wyniki badań archeologicznych w Osiecznicy i Białogórze, pow. Krosno Odrzańskie, na tle niektórych zagadnień z pogranicza późnego okresu rzymskiego i wczesnego średniowiecza. Zielonogórskie Zeszyty Muzealne, 2, 39-82.

Dąbrowski E. (1995). Chronologia najniższych warstw osadniczych Santoka na tle porównawczym wczesnośredniowiecznych materiałów archeologicznych z zachodniej Wielkopolski, Ziemi Lubuskiej i północnego obszaru Dolnego Śląska. W: D. Rymar (red.), Santok – początki grodu. Materiały z sesji historycznej (23-46 + 19 tablic z rycinami). Gorzów Wielkopolski: Towarzystwo Przyjaciół Archiwum i Pamiątek Przeszłości.

Dąbrowski E. (2001a). Gdzie należy przeprowadzić południowo-wschodnią granicę występowania naczyń grupy feldberskiej? W: E. Wilgocki, M. Dworaczyk, K. Kowalski, A. Porzeziński, S. Słowiński (red.), Instantia est mater doctrinae. Księga jubileuszowa prof. dr. hab. Władysława Filipowiaka (111-124). Szczecin: Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich Oddział w Szczecinie.

Dąbrowski E. (2001b). Nowe materiały z najstarszej fazy wczesnego średniowiecza. Buków pod Sulechowem, w woj. lubuskim. Slavia Antiqua, 42, 129-158.

Dąbrowski E. (2006). Wczesnośredniowieczny obiekt mieszkalny z Broniszowa koło Zielonej Góry. W: M. Dworaczyk, A.B. Kowalska, S. Moździoch, M. Rębkowski (red.), Świat Słowian wczesnego średniowiecza (219-249). Szczecin – Wrocław: Wydawnictwo Instytutu Archeologii i Etnologii PAN.

Dębski A. (2014). Wczesnośredniowieczna osada w Wilenku, gm. Szczaniec, wraz z pozostałościami osadnictwa nowożytnego. Archeologiczne badania ratownicze na trasie autostrady A2. W: M. Kobusiewicz, H. Kóčka-Krenz, H. Mamzer, D. Minta-Tworzowska (red.), Via Archaeologica Posnaniensis. Źródła archeologiczne z badań wykopaliskowych na trasach dróg i autostrad 10. Poznań: Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.

Domański G. (1998). „Stary Kraj”. W: H. Kóčka-Krenz, W. Łosiński (red.), Kraje słowiańskie w wiekach średnich. Profanum i sacrum (66-77). Poznań: Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk.

Dulinicz M. (2001). Kształtowanie się Słowiańszczyzny Północno-Zachodniej. Studium archeologiczne. Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Archeologii i Etnologii PAN.

Dworaczyk M., Kowalski K. (2006). Wczesnośredniowieczny przysiółek w Szczecinie-Gumieńcach. W: M. Dworaczyk, A.B. Kowalska, S. Moździoch, M. Rębkowski (red.), Świat Słowian wczesnego średniowiecza (25-46). Szczecin – Wrocław: Wydawnictwo Instytutu Archeologii i Etnologii PAN.

Dymaczewska U. (1970). Ceramika wczesnośredniowieczna z Santoka, pow. Gorzów Wlkp. Slavia Antiqua, 16, 145-241.

Dymaczewska U., Dymaczewski A. (1967). Wczesnośredniowieczny Santok. Wyniki badań wykopaliskowych we wnętrzu grodu w latach 1958-1961. Slavia Antiqua, 14, 185-241.

Dzieduszycki W. (1998). Żółwin, st. 8, gmina Międzyrzecz. Gaz nr 66, AZP 51-15:110. W: R. Mazurowski (red.), Archeologiczne badania ratownicze wzdłuż trasy gazociągu tranzytowego, t. 1. Ziemia Lubuska (403-419). Poznań: Wydawnictwo Poznańskie.

Dzieduszycki W., Makiewicz T., Sobucki A. (1998). Nowa Wieś, stan. 1 i 12 (Gaz nr 43/43a) – badania wykopaliskowe. W: R. Mazurowski (red.), Archeologiczne badania ratownicze wzdłuż trasy gazociągu tranzytowego, t. 1. Ziemia Lubuska (117-181). Poznań: Wydawnictwo Poznańskie.

Gruszka B. (2006). Materiały z okresu wczesnego średniowiecza. W: Wyniki badań wykopaliskowych na stanowisku nr 14 w Sulechowie, pow. Zielona Góra, woj. lubuskie. Archiwum WUOZ w Zielonej Górze (79-113) (maszynopis).

Gruszka B. (2010a). Wczesnośredniowieczna osada w Jordanowie, stan. 7. W: Jordanowo, gm. Świebodzin, stan. 7 (S3-112). Opracowanie wyników badań. Archiwum Fundacji „Patrimonium” w Poznaniu (maszynopis).

Gruszka B. (2010b). Wczesnośredniowieczna osada w Grodziszczu, stan. 9. W: Wyniki badań wykopaliskowych na stanowisku nr 9 w Grodziszczu, gm. Świebodzin, prowadzonych w związku z budową trasy S3. Archiwum WUOZ w Zielonej Górze (maszynopis).

Gruszka B. (2010c). Obiekt z początków wczesnego średniowiecza w Stożnem, stan. 2, pow. zielonogórski. Slavia Antiqua, 51, 227-267.

Gruszka B. (2010d). Wczesnośredniowieczna osada przygrodowa (podgrodzie?) w Klenicy (stan. 4), pow. zielonogórski. Opracowanie wyników badań z 1962 r. Archeologia Środkowego Nadodrza, 7, 109-190.

Gruszka B. (2011). Materiały ceramiczne z początków wczesnego średniowiecza z Kalska (stan. 1), woj. lubuskie w świetle nowych ustaleń chronologicznych metodą termoluminescencyjną. Slavia Antiqua, 52, 119-131.

Gruszka B (2012). Wczesnośredniowieczne zabytki ceramiczne ze stan. 2 w Nowińcu, gm. Lubusko, woj. lubuskie w ujęciu stylistyczno-technologicznym. W: B. Gruszka (red.), Nowiniec, stan. 2. Wczesnośredniowieczny gród na pograniczu śląsko-łużyckim w świetle badań interdyscyplinarnych (47-129). Zielona Góra: Wydawnictwo Fundacji Archeologicznej w Zielonej Górze.

Gruszka B. (2013). Wczesnośredniowieczna osada na stanowisku 28 w Sulechowie. W: B. Gruszka, A. Jaszewska, S. Kałagate (red.), Obwodnica Sulechowa, woj. lubuskie. Badania archeologiczne na stanowiskach 10, 25, 26, 27, 28. Tom I (365-454). Zielona Góra: Wydawnictwo Fundacji Archeologicznej w Zielonej Górze.

Gruszka B. (2014). Zabytki ceramiczne ze stanowiska 1 w Zawadzie, gm. Zielona Góra w ujęciu stylistyczno-technologicznym. W: B. Gruszka (red.), Wczesnośredniowieczna osada w Zawadzie, stan. 1, gm. Zielona Góra. Studia interdyscyplinarne (81-166). Zielona Góra: Wydawnictwo Fundacji Archeologicznej w Zielonej Górze.

Gruszka B. (2015). Znaleziska ceramiczne z wczesnośredniowiecznej osady w Mozowie, stan. 23. Analiza stylistyki, formy, techniki wykonania i chronologii. W: B. Gruszka (red.), Osada z połowy VII i początku VIII wieku w Mozowie, stan. 23, woj. lubuskie. Źródła archeologiczne i środowiskowe (85-136). Zielona Góra: Fundacja Lunula.

Gruszka B. (2016). Znaleziska ceramiczne z badań wczesnośredniowiecznego grodu w Połupinie, stan. 2. Chronologia oraz analiza stylistyki, formy i techniki wykonania. W: B. Gruszka (red.), Wczesnośredniowieczny gród w Połupinie, stan. 2. Nowe analizy i interpretacje źródeł archeologicznych i przyrodniczych (143-238). Zielona Góra: Wydawnictwo Fundacji Archeologicznej w Zielonej Górze.

Gruszka B. (2021). Struktury osadnicze we wczesnym średniowieczu na Środkowym Nadodrzu. Szczecin: Wydawnictwo Instytutu Archeologii i Etnologii PAN.

Gruszka B. (2024a). Wczesnośredniowieczna osada w Jordanowie, stan. 7 w województwie lubuskim. Szczecin: Wydawnictwo Instytutu Archeologii i Etnologii PAN.

Gruszka B. (2024b). Przemiany wytwórczości garncarskiej w starszych fazach wczesnego średniowiecza na Środkowym Nadodrzu. W: A. Janowski, M. Dworaczyk, B. Gruszka (red.), Stan i potrzeby badań nad wczesnośredniowiecznym warsztatem garncarskim (199-243). Szczecin: Wydawnictwo Instytutu Archeologii i Etnologii PAN.

Gruszka B. (2025 w druku). Wczesnośredniowieczne osadnictwo grodowe pogranicza Pomorza, Wielkopolski i Dolnego Śląska. Studia archeologiczne. Szczecin: Wydawnictwo Instytutu Archeologii i Etnologii PAN.

Gruszka B., Łuczak A. (2015). Wczesnośredniowieczny mikroregion osadniczy Mozów–Sulechów ze szczególnym uwzględnieniem osady w Mozowie, stan. 23. Warunki lokalizacji osadnictwa na podstawie analiz przestrzennych GIS i wyników badań paleośrodowiskowych. W: B. Gruszka (red.), Osada z połowy VII i początku VIII wieku w Mozowie, stan. 23, woj. lubuskie. Źródła archeologiczne i środowiskowe (23-42). Zielona Góra: Fundacja Lunula.

Gruszka B., Pankiewicz A. (2016). O pewnych wspólnych cechach IX–wiecznej ceramiki z obszaru północnej i południowej części obecnego Dolnego Śląska. Slavia Antiqua, 57, 169-198.

Gruszka B., Pawlak E., Pawlak P. (2013). Zespoły ceramiczne ze starszych faz wczesnego średniowiecza na wybranych stanowiskach Środkowego Nadodrza w świetle najnowszych wyników datowań przyrodniczych. Archeologia Polski, 58(1-2), 171-198.

Hensel W., Hilczer-Kurnatowska Z. (red.). (1972). Studia i Materiały do Osadnictwa Wielkopolski Wczesnohistorycznej 4. Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.

Herrmann J. (1968). Siedlung, Wirtschaft und gesellschaftliche Verhältnisse der slawischen Stämme zwischen Oder/Neisse und Elbe. Berlin: Akademie-Verlag.

Herrmann J. (1984). Germanen und Slawen in Mitteleuropa. Berlin: De Gruyte.

Herrmann J. (1996). Probleme und Fragestellungen zur Westausbreitung slawischer Stämme und deren Burgenbau vom Ende des 6. bis zum Ende des 8. Jahrhunderts in Mitteleuropa. Slavia Antiqua, 37, 55-71.

Indycka A. (2006). Osada wczesnośredniowieczna w miejscowości Święty Wojciech, stanowisko 15, gmina Międzyrzecz, powiat międzyrzecki w województwie lubuskim. Archiwum Wydziału Archeologii Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu (maszynopis).

Kabaciński J., Krause E., Szamałek K., Winiarska-Kabacińska M. (1998). Żółwin, st. 29, gmina Międzyrzecz. Gaz nr 63, AZP 51-15:120. W: R. Mazurowski (red.), Archeologiczne badania ratownicze wzdłuż trasy gazociągu tranzytowego, t. 1. Ziemia Lubuska (313-359). Poznań: Wydawnictwo Poznańskie.

Kara M. (2009). Najstarsze państwo Piastów – rezultat przełomu czy kontynuacji? Studium archeologiczne. Poznań: Wydawnictwo Instytutu Archeologii i Etnologii PAN.

Krzyszowski A. (2001). Wczesnośredniowieczne materiały typu Feldberg/Kędrzyno z miejscowości Węgorzyce (stan. 5) w powiecie goleniowskim. W: E. Wilgocki, M. Dworaczyk, K. Kowalski, A. Porzeziński, S. Słowiński (red.), Instantia est mater doctrinae (275-288). Szczecin: Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich Oddział w Szczecinie.

Krzyszowski A. (2006). Wyniki badań wykopaliskowych na wielokulturowej osadzie w Międzyrzeczu (stan. 78) w woj. lubuskim. W: S. Groblica, A. Jaszewska (red.), Współczesnymi drogami w przeszłość. IV polsko-niemieckie spotkania archeologiczne. Materiały z konferencji w Dychowie 15-18 listopada 2005 r. (7-101). Zielona Góra: Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich. Oddział Lubuski.

Leciejewicz L. (2006). Starożytna spuścizna kulturowa na ziemiach polskich w początkach średniowiecza. W: M. Rębkowski, S. Moździoch (red.), Opera Selecta. Z dziejów kultury średniowiecza Polski i Europy (27-41). Wrocław: Wydawnictwo Instytutu Archeologii i Etnologii PAN.

Lewczuk J. (1992). Wczesnośredniowieczna osada z fazy A na stan. 1 w Kalsku, gm. Sulechów, woj. zielonogórskie. AZP 58-15/14. Wielkopolskie Sprawozdania Archeologiczne, 1, 67-69.

Łosiński W. (1972). Początki wczesnośredniowiecznego osadnictwa grodowego w dorzeczu dolnej Parsęty (VII–X/XI w.). Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.

Łosiński W. (1991). Feldberg – typ ceramiki. Słownik Starożytności Słowiańskich, 8(1), 127-132.

Łosiński W. (2008). Osadnictwo plemienne w dorzeczu Parsęty we wczesnym średniowieczu. W: Pomorze Zachodnie we wczesnym średniowieczu. Studia archeo¬logiczne (63-79). Poznań: Wydawnictwo Instytutu Archeologii i Etnologii PAN.

Parczewski M. (1988). Początki kultury wczesnosłowiańskiej w Polsce. Krytyka i datowanie źródeł archeologicznych. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.

Parczewski M. (1989). Żukowice pod Głogowem w zaraniu średniowiecza. Głogów: Dolnośląskie Towarzystwo Społeczno-Kulturalne.

Pawlak P. (2012). Wczesnośredniowieczne osadnictwo na stanowisku 5 w Gościkowie, pow. świebodziński. Archeologia Środkowego Nadodrza, 9, 139-208.

Pawlak P. (2013). Cmentarzysko ciałopalne i osada ze starszego stadium wczesnego średniowiecza w Myszęcinie. W: E. Pawlak, P. Pawlak (red.), Myszęcin, stan. 19, województwo lubuskie. Od młodszej epoki kamienia po XX wiek (169-395). Zielona Góra: Wydawnictwo Fundacji Archeologicznej w Zielonej Górze.

Pawlak P. (2018). Przejawy słowiańskiej i skandynawskiej obrzędowości pogrzebowej doby „plemiennej” na cmentarzysku w Myszęcinie na Ziemi Lubuskiej. Slavia Antiqua, 59, 221-238.

Pawlak E., Pawlak P. (2013). Osadnictwo wczesnośredniowieczne na stanowisku 10 w Sulechowie. W: B. Gruszka, A. Jaszewska, S. Kałagate (red.), Obwodnica Sulechowa, woj. lubuskie. Badania archeologiczne na stanowiskach 10, 25, 26, 27, 28. Tom I (33-168). Zielona Góra: Wydawnictwo Fundacji Archeologicznej w Zielonej Górze.

Porzeziński A. (1969). Wstępne wyniki badań na osadzie wczesnośredniowiecznej w Dziedzicach, pow. Myślibórz. Materiały Zachodniopomorskie, 15, 69-102.

Porzeziński A. (1975). Sprawozdanie z badań archeologicznych na osadzie wczesnośredniowiecznej w Derczewie, pow. Myślibórz. Sprawozdania Archeologiczne, 27, 165-173.

Przechrzta E. (1998). Sprawozdanie z badań wykopaliskowych na osadzie wczesnośredniowiecznej w Nowym Dworku, gm. Świebodzin w 1997 roku. Archeologia Środkowego Nadodrza, 1, 195-201.

Rzeźnik P. (1995). Ceramika naczyniowa z Ostrowa Tumskiego we Wrocławiu w X–XI wieku. Poznań: Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk.

Schuldt E. (1956). Die slawische Keramik in Mecklenburg. Berlin: Akademie-Verlag.

Schuldt E. (1964). Die slawische Keramik von Sukow und das Problem der Feldberger Gruppe. Bodendenkmalpflege in Mecklenburg, 1963, 239-292.

Słowiński S. (2006). Święty Wojciech, stan. 16 – osada z wczesnego okresu epoki brązu i wczesnego średniowiecza. W: S. Groblica, A. Jaszewska (red.), Współczesnymi drogami w przeszłość. IV polsko-niemieckie spotkania archeologiczne. Materiały z konferencji w Dychowie 15-18 listopada 2005 r. (197-211). Zielona Góra: Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich. Oddział Lubuski.

Skrzatek M. (2020). Obszar badań w świetle analiz przestrzennych przy użyciu metod geoinformacyjnych. W: W. Chudziak, R. Kaźmierczak (red.), Człowiek na pograniczu. Na peryferiach Civitas Schinesghe, Tom I: 2. Ziemia Lubuska (39-59). Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.

Uciechowska-Gawron A. (2006). Osadnictwo łużyckie i wczesnośredniowieczne na stanowisku Św. Wojciech nr 17. W: S. Groblica, A. Jaszewska (red.), Współczesnymi drogami w przeszłość. IV polsko-niemieckie spotkania archeologiczne. Materiały z konferencji w Dychowie 15-18 listopada 2005 r. (213-262). Zielona Góra: Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich. Oddział Lubuski.

Żak J., Maćkowiak-Kotkowska L. (1988). Studia nad uzbrojeniem środkowoeuropejskim VI-X wieku. Zachodniobałtyjskie i słowiańskie ostrogi o zaczepach haczykowato zagiętych do wnętrza. Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza.