Siedziby pańskie na Śląsku w świetle źródeł pisanych. Studium nad średniowieczną nomenklaturą
DOI:
https://doi.org/10.23858/PA69.2021.2096Słowa kluczowe:
Silesia, history, medieval archaeology, castles, manor housesAbstrakt
The subject of this study is the nomenclature used in medieval written sources for small feudal residences. The majority of them are private foundations of vassals to the duke, i.e., knights and citizens of Wroclaw. A few examples are seats of village administrators, as well as rural mansions of knightly orders. Also examined are smaller objects (most having special functions) built by territorial rulers – namely, Silesian dukes and bishops of Wrocław. These objects were clearly different in their scale from the stately brick castles that played the role of princely residences or were otherwise part of the country’s administrative structure. In light of the materials collected, small feudal residences were mentioned in medieval Silesian written sources as: curia/Hof, curia habitationis, curia murata/gemauerte Hof, castrum/Burg/Haus, fortalicium/Feste, propugnaculum/Bergfried, turris/Turm, Gesesse, Sitz, Rittersitz.
Pobrania
Bibliografia
AAWr. – Archiwum Archidiecezjalne we Wrocławiu (dalej: AAWr.), Dokumenty z sygnaturami alfabetycznymi.
AAWr. – Dokumenty z sygnaturami chronologicznymi.
APWr. – Archiwum Państwowe we Wrocławiu (dalej: APWr.), Akta m. Wrocławia, sygn. B 89: 2 i B 89: 4.
APWr., Rep. 4f (Księstwo opolsko-raciborskie), sygn. 151.
APWr., Rep. 21 (Księstwo brzeskie), sygn. 1A.
APWr., Rep. 31 (Księstwo nyskie), sygn. 1A, 2A
APWr., Rep. 33 (Księstwo oleśnickie), sygn. 1242.
APWr., Rep. 39 (Księstwo świdnicko-jaworskie), nr 39, 44.
APWr., Rep. 66 (Klasztor Krzyżowców z Czerwoną Gwiazdą św. Macieja we Wrocławiu)
APWr., WSPŚ – Wydział Samorządowy Prowincji Śląskiej, Kr. Strehlen, sygn. 770.
NAP, RML – Národní archiv Praha, Maltézští rytíři – české velkopřevorství (1085-1875).
RF – Repertorium Frobenianum (Repertorium Investiturarum in Praediis Ducatus Vratislaviensis, quae in Libris eiusdem Cancellariae continentur), t. 1-4, APWr., Akta miasta Wrocławia, sygn. C 24, I-IV.
RSL – Regesten Saganer Lehnbriefe vor 1510, opr. G. Steller, Kiew 1941 (maszynopis w Bibliotece Uniwersyteckiej we Wrocławiu, sygn. 17772 III).
Annales – Annales Glogovienses bis zum Jahre 1493 nebst urkundlichen Beilagen, wyd. H. Markgraf, (w:) Scriptores Rerum Silesiacarum, t. 10, Breslau 1877.
Der Sachsenspiegel – Der Sachsenspiegel aus Oppeln und Krakau, wyd. I. Tapani Piirainen, W. Waβer, Schriften der Stiftung Haus Oberschlesien, Landeskundliche Reiche, t. 10, Berlin 1996.
Eschenloer I – Peter Eschenloer Historia Wratislaviensis, wyd. H. Markgraf, (w:) Scriptores Rerum Silesiacarum, t. 7, Breslau 1872.
Eschenloer II – Peter Eschenloer Geschichte der Stadt Breslau, wyd. G. Roth, New York-München-Berlin 2003.
GHus. – Geschichtsquellen der Hussitenkriege, wyd. C. Grünhagen, (w:) Scriptores Rerum Silesiacarum, t. 6, Breslau 1871.
Inv. Glog. – Die Inventare der nichtstaatlichen Archive Schlesiens, Kreis und Stadt Glogau, wyd. K. Wutke, (w:) Codex Diplomaticus Silesiae, t. 28, Breslau 1915.
Inv. Grünb. – Die Inventare der nichtstaatlichen Archive Schlesiens, Die Kreise Grünberg und Freystadt, wyd. K. Wutke, (w:) Codex Diplomaticus Silesiae, t. 4. 24, Breslau 1908.
Inv. Nei. – Die Inventare der nichtstaatlichen Archive Schlesiens, Neisse. I. Stadt Neisse, wyd. E. Graber, (w:) Codex Diplomaticus Silesiae, t. 36, z. 1, Breslau 1933.
KDW – Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. II, wyd. I. Zakrzewski, Poznań 1878.
KH – Księga henrykowska, wyd. R. Grodecki, Wrocław 1991.
Kronika – Kronika polska, wyd. L Ćwikliński, (w:) Monumenta Poloniae Historica, t. III, Kraków 1878, s. 578-656.
Lehns – Lehns- und Besitzurkunden Schlesiens und seiner einzelnen Fürstenthümer im Mittelalter, t. I-II, wyd. C. Grünhagen, H. Markgraf, (w:) Publicationen aus den königlichen preußischen Staatsarchiven, t. 7, 16, Leipzig 1881-1883.
Lf – Liber fundationis Episcopatus Vratislaviensis, wyd. H. Markgraf, J. W. Schulte, (w:) Codex Diplomaticus Silesiae, t. 14, Breslau 1889.
LKŚJ – Landbuch księstw świdnickiego i jaworskiego, t. I: 1366-1376, wyd. T. Jurek, Poznań 2004; t. II: 1385-1395, wyd. T. Jurek, Poznań 2000; t. III: 1396-1407, wyd. T. Jurek, Poznań 2007.
LOR – Die Landbücher von Oppeln-Ratibor, wyd. J. Chrząszcz, „Oberschlesische Heimat”, t. 10, 1914, s. 24-34, 123-132, 174-182; t. 11, 1915, s. 76-84, t. 12, 1916, s. 97-102.
PBD – Protokolle des Breslauer Domkapitels, Fragmente aus der Zeit 1393-1460, wyd. C. Grünhagen, „Zeitschrift des Vereins für Geschichte Schlesiens”, t. 5, 1863, s. 118-159.
Pfotenhauer – Adel des Fürstenthums Oels im 16. Jahrhundert, opr. P. Pfotenhauer, „Zeitschrift des Vereins für Geschichte Schlesiens”, t. 21, 1887, s. 318-368.
QGNB – Quellen zur Geschichte des Neisser Bistumslandes auf Grund der drei ältesten Neisser Lagerbücher, wyd. K. Engelbert, (w:) Quellen und Darstellungen zur schlesischen Geschichte, Würzburg 1964.
Rachunki – Rachunki dworu króla Władysława Jagiełły i królowej Jadwigi z lat 1388-1420, wyd. F. Piekosiński, (w:) Monumenta medii aevi historica, t. 15, Kraków 1896.
RS – Regesten zur schlesischen Geschichte, wyd. C. Grünhagen, K. Wutke, (w:) Codex diplomaticus Silesiae, t. 16, 18, 22; wyd. K. Wutke, (w:) Codex diplomaticus Silesiae, t. 29; wyd. K. Wutke, E. Randt, (w:) Codex diplomaticus Silesiae, t. 30, Breslau 1892-1930.
RSB – Henricus Pauper. Rechnungen der Stadt Breslau von 1299-1358, nebst zwei Rationarien von 1386 und 1387, dem liber imperatoris vom Jahre 1377 und den ältesten Breslauer Statuten, wyd. C. Grünhagen, (w:) Codex Diplomaticus Silesiae, t. 3, Breslau 1860.
RSW – Registrum St. Wenceslai. Urkunden vorzüglich zur Geschichte Oberschlesiens nach einen Copialbuch Herzog Johannis von Oppeln und Ratibor in Auszügen mitgeteilt, wyd. W. Wattenbach, C. Grünhagen, (w:) Codex Diplomaticus Silesiae, t. 6, Breslau 1865.
Rś – Regesty śląskie, t. I-V, red. W. Korta, Wrocław 1975-1992
Reg. Wrat. – Das Registrum Wratislaviense censuum et reddituum ad episcopatum spectantium, wyd. W. Schulte, (w:) Darstellungen und Quellen zur schlesischen Geschichte, t. 3, Breslau 1907, s. 204-260.
SUb – Schlesisches Urkundenbuch, t. I, wyd. H. Appelt; t. II-VI, wyd. W. Irgang, Wien-Köln-Graz 1971-1998.
SWŚ – Słownik wsi śląskich w średniowieczu, t. 1: Powiat lubiński, opr. D. Adamska, A. Latocha, D. Nowakowski, A. Paroń, M. Siehankiewicz, R. Sikorski, Wrocław 2014.
UGBB – Urkunden zur Geschichte des Bisthums Breslau im Mittelalter, wyd. G. A. Stenzel, Breslau 1845.
UHLB – Urkunden Herzog Ludwig I. von Brieg, wyd. R. Rösler, „Zeitschrift des Vereins für Geschichte Schlesiens”, t. 6, 1864, s. 1-96, t. 11, 1872, s. 429-462.
USB – Urkunden der Stadt Brieg, wyd. C. Grunhagen, (w:) Codex Diplomaticus Silesiae, t. 9, Breslau 1870.
Adamska D. (2005). Fundacje dewocyjne rycerstwa księstwa świdnicko-jaworskiego w średniowieczu. Poznań-Wrocław: Wydawnictwo Historyczne.
Adamska D. (2006). O wołowskim staroście Janie von Debitsch w świetle źródeł archeologicznych, ikonograficznych i pisanych. W: S. Rosik, P. Wiszewski (red.), Mundus hominis – cywilizacja, kultura, natura (515-523). Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
Adamska D. (2016). Siedlęcin, czyli „wieś Rudigera”. Studia nad średniowiecznym osadnictwem wokół Jeleniej Góry. W: P. Nocuń (red.), Wieża książęca w Siedlęcinie w świetle dotychczasowych badań (37-73). Siedlęcin-Pękowice-Kraków: Profil-Archeo, Instytut Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Adamska D. (2019). Wieś – miasteczko – miasto. Średniowieczne osadnictwo w dorzeczu górnej i środkowej Oławy. Łomianki: LTW
Andrzejewski T. (2007). Rechenbergowie w życiu społeczno-gospodarczym księstwa głogowskiego w XVI-XVII wieku. Zielona Góra: Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego.
Binding G. (1980). Bergfried. Lexikon des Mittelalters, t. I, München, 1955-1956.
Błoniewski P. (2017). Zamki rycerskie w księstwie świdnickim. Wrocław (niepublikowana praca doktorska przechowywana w archiwum Katedry Historii Architektury, Sztuki i Techniki Politechniki Wrocławskiej).
Boguszewicz A. (2001). Nienawiść Rudego Smoka do Bolesława a geneza zamków romańskich na Śląsku. W: J. Wasilewski (red.), Zamek i dwór w średniowieczu od XI do XV wieku (18-23). Poznań: Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk.
Boguszewicz A. (2005). Architektura siedziby możnowładczo-rycerskiej w Wierzbnej koło Świdnicy w świetle badań archeologicznych. Archaeologica Historica Polona, 15(1), 279-307.
Boguszewicz A. (2010a). Corona Silesiae. Zamki Piastów fürstenberskich na południowym pograniczu księstwa jaworskiego, świdnickiego i ziębickiego do połowy XIV wieku. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
Boguszewicz A. (2010b). Zamki a konflikty zbrojne na Śląsku w drugiej połowie XV wieku. W: T. Ciesielski (red.), Zamki, twierdze i garnizony Opola, Śląska i dawnej Rzeczypospolitej (12-38). Zabrze: Wydawnictwo Inforteditions.
Boguszewicz A. (2012). Początki zamków prywatnych w Europie Środkowowschodniej. Silesia Antiqua, 48, 109-142.
Bouard, M. de (1967). Quelques données françaises et normandes concernant le problème de l’origine des mottes. Château Gaillard, 2, 19-26.
Chorowska M. (2002). Zamek jako rezydencja książęca na Dolnym Śląsku w XIII wieku na tle zachodnioeuropejskim. W: M. Antoniewicz (red.), Zamki i przestrzeń społeczna w Europie Środkowej i Wschodniej (182-208). Warszawa: Wydawnictwo DiG.
Chorowska M. (2003). Rezydencje średniowieczne na Śląsku. Zamki, pałace, wieże mieszkalne. Wrocław: Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej.
Degen K. (1965). Die Bau- und Kunstdenkmäler des Landkreises Breslau, Bau- und Kunstdenkmäler des deutschen Ostens, R. C: Schlesien, I, Frankfurt a. Main: Verlag Wolfgang Weidlich.
Deutsches Wörterbuch von Jacob Grimm und Wilhelm Grimm (http://dwb.uni-trier.de/de/).
Dobrzański S. J. (1978). Castrum. Problematyka badawcza. Prace Naukowe Instytutu Historii Architektury, Sztuki i Techniki Politechniki Wrocławskiej, 12, Studia i Materiały, 5, 5-21.
Eistert K. (1931). Die untergegangene Burg Malgost bei Zedlitz, Kr. Ohlau. Unser Schlesien, dodatek do Ohlauer Kreis- und Stadtblatt, nr 10/25.05.1931 i 11/08.06.1931.
Eistert K. (1936). Historische Burgwallforschung im Kreise Ohlau. Altschlesische Blätter, 11, 43-45.
Eysymontt K. (2010). Architektura renesansowych dworów na Dolnym Śląsku. Wrocław: Muzeum Architektury we Wrocławiu.
Goliński M. (1991). Krzyżacy czy joannici? W sprawie rzekomej obecności joannitów pod Wrocławiem w 1273 r. Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka, 46(3), 341-344.
Goliński M. (2005). Książę, biskup i zamki. W: E. Różycka-Rozpędowska, M. Chorowska (red.), Nie tylko zamki. Szkice ofiarowane Profesorowi Jerzemu Rozpędowskiemu w siedemdziesiątą piątą rocznicę urodzin (41-53). Wrocław: Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej.
Goliński M. (2014). Miasto, książę i zamki. W: S. Sochacka, P. Jusiak (red.), Scientia nihil est quam veritatis imago. Studia ofiarowane Profesorowi Ryszardowi Szczygłowi w siedemdziesięciolecie urodzin (793-834). Lublin: Wydawnictwo UMCS.
Goliński M. (2017). Zapomniany zamek monarszy w Borowie. Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka, 72(2), 31-48.
Grundmann G. (1982). Burgen, Schlösser und Gutshäuser in Schlesien, Bd. I: Die mittelalterlichen Burgruinen und Wohntürme. Frankfurt a. Main: Verlag Wolfgang Weidlich.
Guerquin B. (1984). Zamki w Polsce. Warszawa: Wydawnictwo Arkady.
Haeusler W. (1883). Geschichte des Fürstenthums Oels bis zum Austerben der Piastischen Herzogslinie. Breslau: Josef Max & Comp.
Heś R. (2007). Joannici na Śląsku w średniowieczu. Kraków: Wydawnictwo Avalon.
Heyne J. (1860). Dokumentierte Geschichte des Bisthums und Hochstiftes Breslau. Aus Urkunden, Aktenstücken, älteren Chronisten und neueren Geschichtsschreibern, Bd. I. Breslau: Verlag Wilhelm Gottlieb Korn.
Hinz H. (1981). Motte und Donjon. Zur Frühgeschichte der mittelalterlichen Adelsburg. Zeitschrift für Archäologie des Mittelalters, Beiheft 1. Köln: Rheinland-Verlag.
Historisches Ortsverzeichnis von Sachsen (https://hov.isgv.de/).
Jóźwiak S., Trupinda J. (2012). Krzyżackie zamki komturskie w Prusach. Topografia i układ przestrzenny na podstawie średniowiecznych źródeł pisanych. Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.
Jurek T. (1996). Obce rycerstwo na Śląsku do połowy XIV wieku. Poznań: Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk.
Jurek T. (2012). Abstructores castrorum. Przyczynek do dziejów społecznych i politycznych Śląska w połowie XIII wieku. W: W. Bukowski, T. Jurek (red.), Narodziny Rzeczpospolitej. Studia z dziejów średniowiecza i czasów wczesnonowożytnych, t. 2. (767-786). Kraków: Wydawnictwo Societas Vistulana.
Kajzer L. (1993). Zamki i społeczeństwo. Przemiany architektury i budownictwa obronnego w Polsce w X-XVIII wieku. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
Kajzer L. (2010). Dwory w Polsce od średniowiecza do współczesności. Warszawa: DiG
Kajzer L., Kołodziejski S., Salm J. (2001). Leksykon zamków w Polsce. Warszawa: Wydawnictwo Arkady.
Kašička F. (1985). Hospodářské zázemí drobných feudálních sídel ve středních Čechách. Archaeologia historica, 10, 57-65.
Kąsinowska R. (2003). Architektura rezydencjonalna powiatu nowosolskiego. Nowa Sól: Muzeum Miejskie w Nowej Soli.
Kiarszys G. (2015). Iuxta castrum Sandouel. Trzy światy średniowiecza. Szczecin: Wydawnictwo Uniwersytetu Szczecińskiego.
Kratzke Ch. (2005). Vorwerk. W: W. Paravicini (red), Höfe und Residenzen im spätmittelalterlichen Reich. Bilder und Begriffe (178-179). Ostfildern: Jan Thorbecke Verlag.
Kunstmann H. (1967). Mensch und Burg. Burgenkundliche Betrachtungen an ostfränkischen Wehranlagen. Würzburg: Kommissionsverlag Ferdinand Schöningh.
Legut-Pintal M. (2017). Zamki księstwa nyskiego na tle przemian krajobrazu kulturowego w średniowieczu. Wrocław: Oficyna Wydawnicza ATUT.
Lorenz K. (1939). Urkundliches über Wehranlagen im Neisser Lande. Jahresbericht des Kunst- und Altertumsvereins Neisse, 40/42, 13-18.
Marciniak A. (1991). Budownictwo obronne w Liber beneficiorum Jana Długosza a realia archeologiczne. Acta Universitatis Lodziensis. Folia Archaeologica, 12, 161-198.
Nekuda V., Unger J. (1981). Hrádky a tvrze na Moravě. Brno: Nakladatelství Blok v Brně.
Nocuń P. (2019). Zamek w Chudowie do końca XVI w. – rozwój i przekształcenia prywatnej siedziby górnośląskiej w świetle dotychczasowych badań. Architectus, 57(1), 67-78.
Nowak T., Szymczak J. (1993). Obiekty obronne w Sieradzkiem i Wieluńskiem w świetle źródeł pisanych. W: T. J. Horbacz, L. Kajzer (red.), Między Północą a Południem. Sieradzkie i Wieluńskie w późnym średniowieczu i czasach nowożytnych (81-95). Sieradz: Państwowa Służba Ochrony Zabytków, Oddział Wojewódzki w Toruniu.
Nowakowski D. (2008). Siedziby książęce i rycerskie księstwa głogowskiego w średniowieczu. Wrocław: Wydawnictwo IAE PAN.
Nowakowski D. (2017a). Śląskie obiekty typu motte. Studium archeologiczno-historyczne. Wrocław: Wydawnictwo IAE PAN.
Nowakowski D. (2017b). W sprawie identyfikacji zaginionych średniowiecznych wsi i folwarków na Śląsku z perspektywy badań nad obiektami typu motte. W: D. Adamska, K. Chrzan, A. Pankiewicz (red.), Cum gratia et amicitia. Studia z dziejów osadnictwa dedykowane Pani Profesor Marcie Młynarskiej-Kaletynowej z okazji 65-lecia działalności naukowej (221-234). Wrocław: Wydawnictwo IAE PAN, Uniwersytet Wrocławski.
Pfeifer G. (1929). Das Breslauer Patriziat im Mittelalter. Darstellungen und Quellen zur schlesischen Geschichte, Bd. 30. Breslau: Trewend & Granier.
Plaček M. (2001). Ilustrovaná encyklopedie moravských hradů, hrádků a tvrzí. Praha: Nakladatelství Libri.
Poliński D. (2018). Gród czy zamek? Desygnaty terminów oraz konsekwencje ich stosowania w archeologii historycznej i ochronie zabytków. Archeologia Historica Polona, 26, 41-58.
Rozpędowski J. (1978). Późnogotyckie rezydencje na Śląsku. W: P. Skubiszewski (red.), Sztuka i ideologia XV wieku (493-520). Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Słownik łaciny średniowiecznej w Polsce, t. I, II, IV, VI, red. M. Plezia, Warszawa 1953-1992.
Steller G. (1940). Grund- und Gutsherren im Fürstentum Sagan /1400-1940/. Sagan: Verlag W. Daustein.
Svoboda L., Úlovec J., Chotěbor P., Procházka Z., Fišera Z., Anderle J., Slavík J., Rykl M., Durdík T., Brych V. (opr.) (1998). Encyklopedie českých tvrzí, I-III. Praha: Nakladatelství ARGO.
Zimmermann F.A. (1785). Beyträge zur Beschreibung von Schlesien, 4. Breslau: Johann Ernst Tramp.
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Prawa autorskie (c) 2021 Przegląd Archeologiczny
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.
