O działaniach parateatralnych w epoce brązu
DOI:
https://doi.org/10.23858/PA68.2020.002Słowa kluczowe:
paratheater, the Bronze Age, burial riteAbstrakt
In this paper, paratheatrical activities are defined and archaeological finds that may confirm their presence are indicated. They are first of all manifested through the burial type and certain forms of artefacts. The analysis of the phenomenon focuses on the Bronze Age in Central Europe. It is discussed in the context of the following archaeological cultures: the Únětice culture, the Tumulus culture, and the Urnfield culture.
Pobrania
Bibliografia
A. S. (1900). Niecenie ognia.... Lud, 1, 143.
Arystoteles (1988). Retoryka, Poetyka. Przełożył i komentarzem opatrzył Henryk Podbielski. Warszawa: PIW.
Almgren O. (1934). Nordische Felszeichnungen als religiose Urkunden. Frankfurt am Main: Moritz Diesterweg.
Ałpatow M. (1976). Historia sztuki, I. Starożytność. Warszawa: Arkady.
Angutek D. (2003). Magiczne źródło filozofii greckiej. Bydgoszcz: Oficyna Wydawnicza Epigram.
Baruch M. (1907). Boże stopki. Warszawa: E Wende i S-ka.
Bing J. (1915). Das Kivikdenkmal. Mannus, 7, 61-77.
Broendstedt J. (1962). Bronzezeit in Dänemark, t. 2. Neumünster: Wachholtz.
Buśko C. (1987). Rekonstrukcja niektórych elementów obrządku pogrzebowego ludności kultury łużyckiej. Silesia Antiqua, 29, 59-94.
Buśko C. (1993). Symboliczny obraz świata. Z badań nad kurhanami ludności kultury łużyckiej. Studia Archeologiczne, 24, 85-103.
Cabalska M. (1967). Ze studiów nad obrządkiem ciałopalnym w Europie przedhistorycznej. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, 149. Prace Archeologiczne, 8, 39-60.
Cabalska M. (1972). Ze studiów nad systemami religijnymi związanymi z obrządkiem ciałopalnym (próba rekonstrukcji). Wiadomości Archeologiczne, 38, 3-18.
Chausidis N. (2017). Македонските бронзи и религијата и митологијата на железнодобните заедници од Средниот Балкан. Skopje: Центар за истражување на Предисторијата.
Capelle T. (1972). Felsbilder in Nordwest Deutchland. Acta Archaelogica Kopenhagen, 42, 229-238.
Coles J. (1995). Rock art as a pictures show. W: K. Helskog, B. Olsen (red.), Perceiving rock art: social and political perspectives. ACRA: the Alta Conference on Rock Art (181-199). Oslo: Novus Forlag.
Czarnowski S. (1963). Podział przestrzeni i jej rozgraniczenie w religii i magii. W: N. Assorodobraj, S. Ossowski (red.), Dzieła 3 (221-236).Warszawa: PWN.
Czyborra I. (1997). Gefäßdeponierungen – Speise und Trank für Götter und Menschen. W: B. Hansel (red.), Gaben an die Götter. Schätze der Bronzezeit Europas (87-89). Berlin: SMPK
Eliade M. (1996). Sacrum i profanum. O istocie religijności. Warszawa: Wydawnictwo KR.
Eliade M. (1997). Historia wierzeń i idei religijnych, t. 1. Od epoki kamiennej do misteriów eleuzyńskich. Warszawa: Instytut Wydawniczy „Pax”.
Frazer J.G. (1962). Złota gałąź. Warszawa: PIW.
Furmánek V., Veliačik L., Vladár J. (1991). Slovensko v dobe bronzovej. Bratislava: Veda.
Gąssowski J. (1994). Prahistoria sztuki. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Szczepan Szymański.
Gediga B. (1970). Motywy figuralne w sztuce ludności kultury łużyckiej. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Gediga B. (1976). Śladami religii Prasłowian. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Gediga B. (1978). Starszy okres epoki brązu na zachodnich ziemiach polskich w zasięgu ‘kultury przedłużyckiej’. W: J. Machnik, B. Gediga, J. Miśkiewicz, W. Hensel (red.), Prahistoria Ziem Polskich, t. III, Wczesna epoka brązu (137-172). Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk: Ossolineum.
Gediga B. (2003). Bemerkungen zur Rolle der Karpaten in Beziehungen zwischen Süden und Norden in den frühen Bronzeperioden. W: C. Kacsó, A. Vulpe (red.), Bronzezeitliche Kulturerscheinungen im Karpatischen Raum. Die Beziehungen zu den benachbarten Gebieten: Ehrensymposium für Alexandru Vulpe zum 70. Geburtstag, Baia Mare, 10.-13. Oktober 2001 (171-181). Baia Mare: Muzeul Judeţean Maramureş.
Gediga B. (2006). O muzykowaniu w epoce brązu i we wczesnej epoce żelaza w Europie. Kopiowanie rzeczywistości w sztuce. W: M. Kwapiński (red.), Estetyka w archeologii. Kopie i naśladownictwa (85-105). Gdańsk: Muzeum Archeologiczne w Gdańsku.
Gediga B., Józefowska A. (2018). Cmentarzysko wczesnej epoki żelaza w Domasławiu 10/11/12, powiat wrocławski. T. I-III. Wrocław: Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk.
Gediga B., Józefowska A. (2019). Przemiany obrządku grzebalnego w epoce brązu i wczesnej epoce żelaza w świetle analizy źródeł z cmentarzyska w Domasławiu, pow. wrocławski i nekropolii bliskiego rejonu (problemy zmian społeczno-kulturowych). Wrocław: Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk.
Gedl M. (1975). Kultura przedłużycka. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk: Zakład Narodowy im. Ossolińskich Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk.
Geschwendt F. (1939a). Ein schlesischen Opferstein. Altschlesiche Blätter, 14, 138-139.
Geschwendt F. (1939b). Der Napfschenstein von Neudorf Kr. Freystadt. Nachrichtenblatt für Deutsche Vorzeit, 15, 124-125.
Geschwendt F. (1944). Die bedeutendtsten Napfschensteine Niederschlesien. Altschlesiche Blätter, 19, 20-21.
Goldhahn J. (1999). Sagaholm – hällristningar och gravri¬tual. Studia Archaeologica Universitatis Umensis, 11. Jönköping: AB Småland Quebecor.
Goldhahn J. (2009). Bredarör on Kivik: a monumental cairn and the history of its interpretation. Antiquity, 83, 359-371.
Goody J. (1997). Representations and Contradictions. Ambivalence towards images, theatre, fiction, relics and sexuality. Oxford: Blackwell.
Gralak T. 1998. Kamień jako hierofania w pradziejach i wczesnym średniowieczu ziem polski. Wrocław: Archiwum Instytutu Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego (maszynopis).
Gralak T. (2007). Osadnictwo ludności kultury unietyckiej na stan. Wojkowice 15, gm. Żórawina, pow. Wrocław. W: B. Gediga (red.), Archeologiczne Zeszyty Autostradowe, z. 5. Badania na autostradzie A4, cz. III (131-304). Wrocław: Zespół Badań Ratowniczych IAiE PAN.
Gralak T. (2009a). Ślady pobytu ludności kultury unietyckiej na stanowiskach Piskorzówek 11 i 14, w gm. Domaniów, w powiecie oławskim. W: B. Gediga (red.), Archeologiczne Zeszyty Autostradowe, z. 9. Badania na autostradzie A4, cz. VII (7-20). Wrocław: Zespół Badań Ratowniczych IAiE PAN.
Gralak T. (2009b). Pochówki głów ludzkich z wczesnego okresu epoki brązu ze stanowiska Wojkowice 15 w powiecie wrocławskim. W: B. Gediga (red.), Archeologiczne Zeszyty Autostradowe, z. 9, Badania na autostradzie A4, cz. VII (21-27). Wrocław: Zespół Badań Ratowniczych IAiE PAN.
Gralak T. (2011). Pochówki bydlęce i depozyty kości zwierzęcych ze stanowisk kultury unietyckiej na Śląsku. Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, 53, 211-223.
Gralak T. (2015). The structure and style – a cultural border in central Poland in period II of the Bronze Age. W: P. Suchowska-Ducke, S. Scott Reiter, H. Vandkilde (red.), Forging Identities. The Mobility of Culture in Bronze Age Europe. Report from a Marie Curie Project 2009-2012 with Concluding Conference at Aarhus University, Volume 2 (193-200). BAR International Series 2772. Oxford: British Archaeological Reports.
Gralak T. (2018). Architecture, style and structure in the Early Iron Age in Central Europe. Wrocław: Instytut Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego.
Graslund B. (1994). Prehistoric Soul Beliefs in Northern Europe. Proceedings of the Prehistoric Society, 60, 15-26.
Graves R. (1974). Mity greckie. Warszawa: PIW.
Grossman A., Popławska D. (2018). Ryt(m) naczyniowy – intencje i konsekwencje. Zapis tańca z epoki brązu i żelaza. W: B. Gediga, A. Grossman, W. Piotrowski (red.), Inspiracje i funkcje sztuki, pradziejowej i wczesnośredniowiecznej (265-282). Biskupin-Wrocław: Muzeum Archeologiczne Biskupin; Polska Akademia Nauk Oddział Wrocław.
Grotowski J. (1979). Wędrowanie z teatrem źródeł. Dialog, 11/283, rok XXIV, 94-103.
Gumiński W. (1980). Kto wprowadził ciałopalenie w Europie Środkowej. Z otchłani wieków, 46/1, 11-17.
Hansen S. (2015). Aspects of bronze age art. W: S. Hansen, V.I. Molodin (red.), The bronze age art, Proceedings of international symposium April 15–19, 2013, Stralsund, Germany (141-158). Novosibirsk-Berlin: Institut arkheologii i ėtnografii SO RAN.
Häusler A. (1977). Die Bestattungssitten der frühen Bronzezeit zwischen Rhein und oberer Wolga, ihre Voraussetzungen und ihre Beziehungen. Zeitschrift für Archäologie, 11, 13-48.
Hensel W. (1988). Polska starożytna. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Herbert E.W. (1984). Red Gold of Africa: Copper in Precolonial History and Culture. Madison: University of Wisconsin Press.
Hezjod (1999). Narodziny bogów (Theogonia). Prace i dni. Tarcza. Przełożył, wstępem i przypisami opatrzył Jerzy Łanowski. Warszawa: Prószyński i S-ka.
Homer (1990). Iliada. Przełożył Franciszek Ksawery Dmochowski z oryginałem skolacjonował, opracował, komentarzem opatrzył i aneks zestawił Zygmunt Kubiak. Warszawa: PIW.
Horst F. (1977). Bronzezeitliche Speiseopfer in Gefässen. W: B. Gediga, H. Hołubowicz, L. Leciejewicz (red.), Geneza kultury łużyckiej na terenie Nadodrza (109-148). Wrocław: Polska Akademia Nauk.
Hrala J., Špaček J. (2001). Ein spätebronzezeitlischer Maskenfund aus Mittelböhmen. W: B. Gediga, A. Mierzwiński, W. Piotrowski (red.), Sztuka epoki brązu i wczesnej epoki żelaza w Europie Środkowej (213-218). Wrocław-Biskupin: Polska Akademia Nauk Oddział Wrocław.
Jurewicz J. (2010). Fire and cognition in the Ṛgveda. Warszawa: Dom Wydawniczy Elipsa.
Jurewicz J. (2016a). Etymologies in the Brāhmaṇas and the Ṛgveda: A Case Study of ‘Fire’s Precedence’. W: P. Koskikallio, A. Parpola (red.), Papers of the 12th world sanskrit conference held in Helsinki, Finland, 13-18 july 2003, t. 1 (251-270). Delhi: Motilal Banarsidass Publishers.
Jurewicz J. (2016b). Fire, death and philosophy: a history of ancient Indian thinking. Warszawa: Dom Wydawniczy Elipsa.
Kadrow S. (2001). U progu nowej epoki. Gospodarka i społeczeństwo wczesnego okresu epoki brązu w Europie Środkowej. Kraków: Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk.
Kaelber W.O. (1979). Tapas and Purification in Early Hinduism. Numen, 26/2, 192-214.
Kalif A. (2007). Fire, Water, Heaven and Earth. Ritual practice and cosmology in ancient Scandinavia: An Indo-European perspective. Lund: Riksantikvarieämbetet.
Kapuściński R. (1999). Opisuję stany ducha. Gabriela Łęcka, wywiad z Ryszardem Kapuścińskim. Polityka, luty 1999.
Klimaszewska J. (1981). Doroczne obrzędy ludowe. W: M. Biernacka, M. Frankowska, W. Paprocka (red.), Etnografia Polski. Przemiany kultury ludowej (127-153). Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Kocur M. (2013). Źródła teatru. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
Kolankiewicz L. (1999). Dziady. Teatr święta zmarłych. Gdańsk: Słowo Obraz Terytoria.
Kowalska M. (2003). Urny kultury pomorskiej jako „rekwizyty” w dramaturgii obrzędu pogrzebowego. W: B. Gediga, A.P. Kowalski (red.), Estetyka w archeologii (29-35). Gdańsk: Muzeum Archeologiczne w Gdańsku.
Kowalski A.P. (1999). Symbol w kulturze archaicznej. Poznań: Wydawnictwo Naukowe Instytutu Filozofii UAM.
Kowalski A.P. (2001). Myślenie przedfilozoficzne. Poznań: Wydawnictwo Fundacji Humaniora.
Kowalski A.P. (2014). Antropologia zamierzchłych znaczeń. Toruń: Polskie Towarzystwo Historyczne.
Kristiansen K. (2013). Religion and society in the Bronze Age. W: L. Bredholt Christensen, O. Hammer, D.A. Warburton (red.), The Handbook of Religions in Ancient Europe (77-92). Londyn: Routledge.
Kristiansen K., Larsson T.B. (2005). The rise of Bronze Age society: travels, transmissions and transformations. Cambridge: Cambridge University Press.
Kulczycka-Leciejewiczowa A. (1979). Pierwsze społeczeństwa rolnicze na ziemiach polskich. Kultury kręgu naddunajskiego. W: W. Hensel, T. Wiślański (red.), Prahistoria Ziem Polskich, t. II. Neolit (19-164). Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk: Ossolineum.
Kwapiński M. (1993). Wozy w kulturze pomorskiej. Pomorania Antiqua, 15, 1-28.
Lorencova A., Beneš J., Podborsky V. (1987). Tĕšetice-Kyjovice III. Únětycke pohřebište. Brno: Universita J. E. Purkyně v Brně.
Makarowicz P. (2017). The birth of a new world. Barrows, warriors, and metallurgists. W: P. Urbańczyk (red.), The past societies. Polish lands from the first evidence of human presence to the Early Middle Ages, vol. 3, (2000 – 500 BC) (128-186). Warszawa: Instytut Archeo¬logii i Etnologii PAN.
Makiewicz T. (1993). Z badań nad ofiarami i miejscami ofiarnymi na terenie Polski w okresie przedrzymskim i rzymskim. W: M. Kwapiński, H. Paner (red.), Wierzenia przedchrześcijańskie na ziemiach polskich (65-76). Gdańsk: Muzeum Archeologiczne w Gdańsku.
Malinowski T. (1961). Katalog cmentarzysk ludności kultury łużyckiej w Polsce, t. 1. Warszawa: Polska Akademia Nauk. Instytut Historii Kultury Materialnej.
Marciniak A. (1996). Archeologia i jej źródła. Materiały faunistyczne w praktyce badawczej archeologii. Łódź: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Marinatos N. (2009). Minoan kingship and the solar goddess. A Near Eastern Koine. Urbana: University of Illinois Press.
Matusiak S. (1908). Olimp polski według Długosza. Lud, 14, 19-89.
Mickiewicz A. (1992). Dziady. W: Dzieła poetyckie 3. Warszawa: Czytelnik.
Mierzwiński A. (2010). Pola popielnicowe – eschatologiczne aspekty antropomorfizacji metalurgii. W: E. Bugaj, A.P. Kowalski (red.), Estetyka w archeologii Antropomorfizacje w pradziejach i starożytności (93-114). Poznań: Wydawnictwo Poznańskie.
Mierzwiński A. (2012a). Tajemnice pól popielnicowych. Pogranicze doczesności w perspektywie pradziejowej antropologii śmierci. Wrocław: Instytut Archeologii i Etnologii PAN – Ośrodek Badań nad Kulturą Późnego Antyku i Wczesnego Średniowiecza.
Mierzwiński A. (2012b). Biesiady w rytuale pogrzebowym nadodrzańskiej strefy pól popielnicowych. Wrocław: Instytut Archeologii i Etnologii PAN – Ośrodek Badań nad Kulturą Późnego Antyku i Wczesnego Średniowiecza.
Moszyński K. (1967). Kultura ludowa Słowian, t. 1. Kultura materialna. Warszawa: Książka i Wiedza.
Niesiołowska-Wędzka A. (1980). Procesy urbanizacyjne w kulturach wczesnej i środkowej epoki brązu na terenie Kotliny Karpackiej w świetle oddziaływań kręgu kultur egejsko-bałkańskiego. Archeologia Polski, 25, 29-78.
Nowiński J.T. (2000). Grzechotki ludności kultury łużyckiej w kontekście przestrzeni sakralnej. W: D. Piotrowska, B. Gediga (red.), Kultura symboliczna kręgu pól popielnicowych epoki brązu i wczesnej epoki żelaza w Europie środkowej (259-272). Warszawa-Wrocław-Biskupin: Muzeum Archeologiczne Biskupin; Polska Akademia Nauk Oddział Wrocław.
Oleszczak Ł., Twardowski W. (2011). Tresta Rządowa, stanowisko 1. Cmentarzysko kultury łużyckiej z Polski Środkowej, Ocalone Dziedzictwo Archeologiczne 1. Pękowice-Kraków. Wydawnictwo i Pracownia Archeologiczna Profil; Instytut Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu. Wydanie ilustrowane. (2000). Warszawa-Poznań: Pallottinum.
Peterson Royse A. (2010). Antropologia Sztuk Widowiskowych. Artyzm wirtuozeria i interpretacja w perspektywie międzykulturowej. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
Pomberger B.M. (2016). The Development of Musical Instruments and Sound Objects from the Late Bronze Age to the La Tène Period in the Area between the River Salzach and the Danube Bend. W: B. Gediga, A. Grossman, W. Piotrowski (red.), Europa w okresie od VIII w. p.n. Chr. do I w. n.e. (45-76). Biskupin-Wrocław: Muzeum Archeologiczne w Biskupinie, Komisja Archeologiczna Wrocławskiego Oddziału PAN, Instytut Archeologii i Etnologii PAN.
Popko M. (1980). Religie starożytnej Anatolii. Warszawa: Iskry.
Primas M. (1977). Untersuchungen zu den Bestattungs¬sitten der ausgehenden Kupfer- und frühen Bronzezeit. Berichte der Römmisch Germanischen Kommission, 58, 1-160.
Rivers V.Z. (1999). The Shining Cloth: Dress and Adornment That Glitters. London: Thames & Hudson.
Rutkowski B. (1990). Sztuka minojska i mykeńska. W: Sztuka Świata, t. 2 (7-34). Warszawa: Arkady.
Sarnowska W. (1969). Kultura unietycka w Polsce, t. 1. Wrocław-Warszawa-Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Schliemann H. (1878). Mycenae; a narrative of researches and discoveries at Mycenae and Tiryns. London: Murray.
Schmeiduch K. (2016). Rasseln der Lausitzer Kultur in Deutschland und Polen. W: B. Gediga, A. Grossman, W. Piotrowski (red). Europa w okresie od VIII w. przed Chr. do I w. n.e. (77-85). Biskupin-Wrocław: Muzeum Archeologiczne w Biskupinie, Komisja Archeologiczna Wrocławskiego Oddziału PAN, Instytut Archeologii i Etnologii PAN.
Segal Ch. (2000). Słuchacz i widz. W: J.-P. Vernant (red.), Człowiek Grecji (221-260). Warszawa: Świat Książki.
Skogstrand L. (2006). I krig og evighet? Kjønnsideologiske forestillinger i yngre bronsealder og eldre førromersk jernalder belyst gjennom graver og helleristninger i Østfold. W: C. Prescott (red.), Kjønnsideologi og kosmografi i den østnorske bronsealder. Oslo arkeologiske serie (15-168). Oslo: Institutt for arkeologi, kunsthistorie og konservering, Universitetet i Oslo.
Romanow J. (1973). Cmentarzysko ludności kultury unietyckiej. W: J. Romanow, K. Wachowski, B. Miszkiewicz, Tomice, pow. Dzierżoniów, wielokulturowe stanowisko archeologiczne (101-152). Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Stomma L. (2008). A jeśli było inaczej... Antropologia historii. Poznań: Wydawnictwo Sens.
Szafrański W. (1974). Zwyczaje, obrzędy i symbole religijne w dawnej Europie. W: B. Kupis (red.), Zwyczaje, obrzędy i symbole religijne (353-402). Warszawa: Iskry.
Szafrański W. (1987). Prahistoria religii na ziemiach polskich. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Szmukier L. (1980). Stosunki kulturowe w Polsce południowo-zachodniej na przełomie wczesnej i starszej epoki brązu (stan badań). Archeologia Polski, 25, 7-28.
Treherne P. (1995). The warrior’s beauty: the masculine body and self-identity in Bronze-Age Europe. Journal of European Archaeology, 3/1, 105-144.
Tomiccy J. R. (1975). Drzewo życia. Ludowa wizja świata i człowieka. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza.
Vernant J.-P. (2000). Człowiek Grecji. W: (red.), Człowiek Grecji (5-30). Warszawa: Świat Książki.
Vincenz S. (2002). Na wysokiej połoninie. Prawda starowieku. Sejny: Fundacja „Pogranicze”.
Wiślański T. (1979a). Kształtowanie się miejscowych kultur rolniczo-hodowlanych. Plemiona kultury pucharów lejkowatych. W: W. Hensel, T. Wiślański (red.), Prahistoria Ziem Polskich, t. II. Neolit (165-260). Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Wiślański T. (1979b). Dalszy rozwój ludów neolitycznych. Plemiona kultury amfor kulistych. W: W. Hensel, T. Wiślański (red.), Prahistoria Ziem Polskich, t. II. Neolit (261-300). Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Witort J. (1906). Filozofia pierwotna i animistyczna. Lud, 7, 1-29.
Woźny J. (2005). Czerwona ochra i ziarna zbóż. Symbolika odrodzenia zmarłych w obrzędach pogrzebowych kultur archaicznych międzymorza bałtycko-pontyjskiego. Bydgoszcz: Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego.
Wygotski L. (1989). Myślenie i mowa. Warszawa: PWN.
Zajączkowski W. (2000). Naczynie kultury łużyckiej ze sceną figuralną z Wenecji Górnej, woj. bydgoskie. W: D. Piotrowska, B. Gediga (red.), Kultura symboliczna kręgu pól popielnicowych epoki brązu i wczesnej epoki żelaza w Europie środkowej (201-208). Warszawa-Wrocław-Biskupin: Muzeum Archeologiczne w Biskupinie, Komisja Archeologiczna Wrocławskiego Oddziału PAN, Instytut Archeologii i Etnologii PAN.
Żygulski Z. jun. (1998). Broń starożytna. Grecja, Rzym, Galia, Germania. Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza.
