Sieć grodowa w dorzeczu Świdra? Wstęp do badań nad organizacją terytorialną wschodniej części średniowiecznej Ziemi Czerskiej

Katarzyna Skrzyńska

doi:10.23858/PA73.2025.3874

Autor

Katarzyna Skrzyńska Ośrodek Archeologii Historycznej, Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Al. Solidarności 105, 00-140 Warszawa https://orcid.org/0000-0001-5606-1177

DOI:

https://doi.org/10.23858/PA73.2025.3874

Słowa kluczowe:

Middle Ages, South-Eastern Mazovia, strongholds, surface survey, onomastic sources, cartographic sources, Świder River basin

Abstrakt

The current state of knowledge about medieval strongholds in the Świder basin has been verified in the course of research on the settlement of the south-eastern frontier of Mazovia. In addition to four such sites discovered during the field prospection made as a part of the Polish Archaeological Record (AZP) Project, the location of the previously undiscovered stronghold in Starogród, Mińsk Mazowiecki district was established, and onomastic traces of two others have been identified. The article presents preliminary data on a previously unknown chain of fortifications, which may be a trace of the internal territorial divisions, of the eastern part of medieval Czersk Land, previously little known to archaeologists.

Pobrania

Download data is not yet available.

Bibliografia

AHP – Atlas historyczny Polski. Ziemie polskie Korony w drugiej połowie XVI wieku. Mapa-załącznik oprac. pod kierunkiem T. Paneckiego. Warszawa 2021.

Heldensfeld 1801-1804 – Die Karte von Westgallizien, skala 1: 28.800, oprac. A.M. von Heldensfeld. Wien 1801-1804. Publikacja internetowa: maps.arcanum.com/en/map/europe-18century-firstsurvey (dostęp: luty 2023).

Glinianka 1939 – Mapa szczegółowa Polski 1: 25000 (1929–1939). Glinianka: pas 40–słup–33–D. Warszawa 1939. Publikacja internetowa: Mapy archiwalne Polski i Europy Środkowej (amzp.pl) – dostęp: czerwiec 2023.

Kartoteka – Kartoteka Słownika historyczno-geograficznego Mazowsza w średniowieczu, oprac. A. Wolff, A. Borkiewicz-Celińska. Warszawa b.d. Archiwum Instytutu Historii PAN. Publikacja internetowa: Kartoteka Słownika historyczno-geograficznego Mazowsza w średniowieczu; Kartoteka powiatu czerskiego w średniowieczu. Repozytorium Cyfrowe Instytutów Naukowych (rcin.org.pl – dostęp: maj 2023).

KDM – Kodeks dyplomatyczny Księstwa Mazowieckiego, obejmujący bulle papieżów, przywileje królów polskich i książąt mazowieckich, tudzież nadania tak korporacyj jako i osób prywatnych, wyd. J.T. Lubomirski. Warszawa 1863. Publikacja internetowa: jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/publication/302417/edition/289467 (dostęp: kwiecień 2023).

KDW – Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, obejmujący dokumenta drukowane, jak dotąd nie ogłoszone, sięgające do roku 1400, t. I-V. Poznań 1877-1908.

MK – Metryka Koronna, obejmująca m.in. 21 ksiąg wpisów mazowieckich (Metryka Mazowiecka z lat 1414-1526). Archiwum Główne Akt Dawnych, Warszawa. Publikacja internetowa: Metryka Koronna 4-1, sygn. 18, 41, 60 (pther.eu) – dostęp: kwiecień 2023.

Otwock 1933 – Mapa szczegółowa Polski 1: 25000 (1929–1939). Otwock: pas 40–słup–32–F. Warszawa 1933. Publikacja internetowa: Mapy archiwalne Polski i Europy Środkowej (amzp.pl) – dostęp: czerwiec 2023.

Radom 1927 – Mapa operacyjna Polski 1: 300000. Ark. 65: Radom. Warszawa 1927. Publikacja internetowa: Mapy archiwalne Polski i Europy Środkowej (amzp.pl) – dostęp: czerwiec 2023.

SG – Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. F. Sulimierski, B. Chlebowski i W. Walewski, t. I-XV. Warszawa 1880-1902.

Warszawa 1923 – Mapa operacyjna Polski 1: 300000. Ark. 55: Warszawa. Warszawa 1923. Publikacja internetowa: Mapy archiwalne Polski i Europy Środkowej (amzp.pl) – dostęp: czerwiec 2023.

ZC – Słownik historyczno-geograficzny ziemi czerskiej w średniowieczu, z. 1: A – CYCHRY, oprac. M. Piber-Zbieranowska i A. Salina przy współpracy M. Bis i W. Bisa. Warszawa 2021.

Abraham W. [1890]. (1962). Organizacja kościoła w Polsce do połowy wieku XII. Poznań: Pallottinum.

Banasiewicz-Szykuła E. (red.). (2018). Grody z okresu plemiennego na Lubelszczyźnie. Lublin: Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków.

Banasiewicz-Szykuła E. (red.). (2019). Grody Lubelszczyzny od XI do XIV wieku. Lublin: Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków.

Bijak U. (2001). Nazwy miejscowe południowej części dawnego województwa mazowieckiego. Kraków: Wydawnictwo Naukowe DWN.

Błoński M. (2003). Ostroga z Radachówki nad Świdrem. W: M. Dulinicz (red.), Słowianie i ich sąsiedzi we wczesnym średniowieczu (109-114). Warszawa-Lublin: Instytut Archeologii i Etnologii PAN; Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.

Bronicka-Rauhut J., Rauhut L. (1977). Wczesnośredniowieczne cmentarzysko szkieletowe w Starogrodzie, woj. Siedlce. Wiadomości Archeologiczne, 42(1), 58-86.

Bryńczak B., Martyniuk A. (1999). Sezon archeologiczny 1996 i 1997 w województwie siedleckim. Szkice Podlaskie, 7, 221-229.

Bryńczak B., Martyniuk A. (2005). Zwola, st. 1, gm. Miastków Kościelny, woj. siedleckie, AZP 64-74/1. Informator Archeologiczny. Badania 1996, 246-247.

Bryńczak B., Martyniuk A. (2006). Zwola, st. 1, gm. Miastków Kościelny, woj. siedleckie, AZP 64-74/1. Informator Archeologiczny. Badania 1997, 230-231.

Czopek-Kopciuch B. (red.). (b.d.). Elektroniczny słownik hydronimów Polski. Publikacja internetowa: https://eshp.ijp.pan.pl (dostęp: luty 2023).

Dulinicz M. (1990). Stan i potrzeby badań nad osadnictwem wczesnośredniowiecznym na Mazowszu (VI-XI w.). W: Z. Kurnatowska (red.), Stan i potrzeby badań nad wczesnym średniowieczem w Polsce. Materiały z konferencji Poznań 14-16 grudnia 1987 roku (243-261). Poznań-Wrocław-Warszawa: Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk.

Dulinicz M. (2003). Mazowsze we wczesnym średniowieczu: jego związki z „państwem gnieźnieńskim”. W: W. Chudziak (red.), Civitas Schinesghe cum pertinentiis (89-119). Toruń: Wydawnictwo Naukowe UMK.

Dulinicz M. (2005). Mazowsze w IX-XIII w. W: M. Dulinicz (red.), Problemy przeszłości Mazowsza i Podlasia (187-201). Warszawa: Instytut Archeologii i Etnologii PAN.

Dulinicz M. [z udziałem: Z. Dłubakowskiego, D. Krasnodębskiego, J. Ościłowskiego, R. Piotrowskiego]. (2006). Stan i potrzeby badań nad wczesnym średniowieczem Mazowsza. W: W. Chudziak, S. Moździoch (red.), Stan i potrzeby badań nad wczesnym średniowieczem w Polsce — 15 lat później (245-271). Toruń: Wydawnictwo Naukowe UMK.

Dzieńkowski T. (2009). Plemienne i wczesnopaństwowe grody międzyrzecza Wieprza i Bugu. Zarys problematyki. W: E. Banasiewicz-Szykuła (red.), Pogranicze polsko-ruskie we wczesnym średniowieczu na Lubelszczyźnie (35-52). Lublin: Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków.

Gajowniczek Z.T. (2015). Dzieje Latowicza. Rozwój etnosu polskiego na południowo-wschodnim Mazowszu na przykładzie Latowicza i okolic. Studium przypadku. Latowicz: Urząd Gminy.

Gałecki Z. (2024a). Średniowieczna nazwa kulturowa SIECZCZA < SIEKCZA. Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, 72(2), 171-186.

Gałecki Z. (2024b). Nazwa miejscowa i wodna Siennica w świetle danych onomastycznych. Rocznik Mińskomazowiecki, 32, 133-174.

Gawlas S. (1975). Osadnictwo ziemi czerskiej w średniowieczu: XII-XIV wiek. W: B. Dymek (red.), Dzieje Warki 1321-1971. Studia i materiały (20-47). Warszawa: Mazowiecki Ośrodek Badań Naukowych.

Gierlach B. (1991). Pierwszy gród Jazdów. Ciechanów: Ciechanowskie Towarzystwo Naukowe.

Gierlach O. (1975). Gród jazdowski w wiekach VII-VIII i XIII-XIV. W: A. Gieysztor (red.), Warszawa średniowieczna (119-128). Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

Gieysztor A. (1968). Jazdów – poprzednik Warszawy. W: K. Jażdżewski (red.), Liber Iosepho Kostrzewski octogenario a veneratoribus dicatus (502-516). Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.

Gieysztor A. (1989). Mazowsze, Mazowszanie, kraj, plemię, lud na ziemiach polskich. W: J. Powierski (wybór i oprac.), Początki średniowiecznego Mazowsza. Wybór tekstów z opracowań naukowych (1-5). Ciechanów: Ciechanowskie Towarzystwo Naukowe.

Gieysztor A. [1994]. (2006). Trzy stulecia najdawniejszego Mazowsza (połowa X – połowa XIII w). W: H. Samsonowicz (red.), Dzieje Mazowsza do 1526 roku (109-160). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Gieysztor A., Herbst S., Dziewanowski K. (1962). Mazowsze – nazwa i treść pojęcia w ciągu dziejów. W: Rok ziemi mazowieckiej (61-62). Płock.

Gołembnik A. (1978). Z problematyki badań rezydencji książęcej w Jazdowie. Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, 26(3), 281-300.

Górska I., Paderewska L., Pyrgała J., Szymański W., Gajewski L., Okulicz Ł. (1976). Grodziska Mazowsza i Podlasia (w granicach dawnego województwa warszawskiego). Wrocław–Warszawa–Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.

Grabowski J. (2016). Dynastia Piastów Mazowieckich. Studia nad dziejami politycznymi Mazowsza, intytulacją i genealogią książąt. Kraków: Avalon.

Kalaga J., Wróblewski W. (1990). Stan i potrzeby badań nad młodszym podokresem wczesnego średniowiecza (XI/XII-XIII w.) na Mazowszu południowo-wschodnim. W: Z. Kurnatowska (red.), Stan i potrzeby badań nad wczesnym średniowieczem w Polsce. Materiały z konferencji Poznań 14-16 grudnia 1987 roku (265-273). Poznań-Wrocław-Warszawa: Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk.

Kasperowicz A. (1985). Najdawniejsza przynależność terytorialna Mazowsza południowego. Przegląd Historyczny, 76(1), 15-41.

Kiersnowska T. (1986). Czersk w XIII i XIV wieku. Ośrodek władzy książęcej na południowym Mazowszu. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

Kordowska M. (2014). Niepublikowane materiały z Grodziska, pow. węgrowski, ze zbiorów Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie. Wiadomości Archeologiczne, 65, 236-250.

Kowalczyk E. (1992). „Nazwy obronne” Słup, Samborza i Zawada a zagadnienia obrony stałej ziem polskich w średniowieczu. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego.

Kowalczyk E. (2000). Momenty geograficzne państwa Bolesława Chrobrego. Na styku historii i archeologii. Kwartalnik Historyczny, 107(2), 41-76.

Kowalczyk E. (2004). Toponimia Mazowsza w oczach historyka i archeologa: na marginesie ostatnich publikacji toponomastycznych. Rocznik Mazowiecki, 16, 283-296.

Lipińska O. (2001). Gród i osada podgrodowa na Bródnie Starym w świetle badań prowadzonych w latach 1949-1966. Z Otchłani Wieków, 56(1-2), 82-90.

Łempicki J. (1989). Jeszcze o problemach najstarszego Mazowsza. Notatki Płockie, 34(1 [138]), 11-14.

Mazek R. (2015). Parysów: dobra ziemskie na południowo-wschodnim Mazowszu z XVII-XIX w. Lublin: Wydawnictwo Polihymnia.

Miechowicz Ł. (2018). Wczesnośredniowieczne grody nad Chodelką i ich zaplecze osadnicze. Historia Slavorum Occidentis, 2(17), 11-41.

Olczak H., Krasnodębski D. (2020). Suraż na tle osadnictwa pogranicza mazowiecko-rusko-litewskiego w okresie od XI do XVI w. W: D. Krasnodębski, H. Olczak (red.), Suraż – średniowieczny gród na pograniczu mazowiecko-rusko-litewskim (469-504). Warszawa: Instytut Archeologii i Etnologii PAN.

Ościłowski J. (2011). Uwarunkowania geograficzne lokalizacji grodów na północnym Mazowszu (X – pocz. XIII w.). Problematyka badań interdyscyplinarnych. Rocznik Muzeum Mazowieckiego w Płocku, 19, 7-40.

Ościłowski J. (2016). Uwarunkowania geograficzne lokalizacji grodów na południowym Mazowszu (X – połowa XIII w.). Problematyka badań interdyscyplinarnych. Rocznik Muzeum Mazowieckiego w Płocku, 20, 72-118.

Ościłowski J. (2021). Grody mazowieckie między Pisą, Biebrzą i Narwią (X-XIII w.). Echa Przeszłości, 22(1), 29-71.

Rauhut L. (1971). Wczesnośredniowieczne cmentarzyska w obudowie kamiennej na Mazowszu i Podlasiu. Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne, 1, 435-655.

Rauhutowa J. (1976). Czersk we wczesnym średniowieczu od VII do XII w. Wrocław: Ossolineum.

Rukat M. (2018). Siemowit I Mazowiecki. Książę trudnego pogranicza (ok. 1215 – 23 czerwca 1262). Kraków: Avalon.

Rymut K., Czopek-Kopciuch B., Bijak U. [red.]. (1996-2017). Nazwy miejscowe Polski. Historia, pochodzenie, zmiany, I-XIV. Kraków: Instytut Języka Polskiego PAN.

Samsonowicz H. (2008). Konrad Mazowiecki (1187/88 – 31 VIII 1247). Kraków: Avalon.

Samsonowicz H. (2021). Aleksandra Gieysztora badania nad Mazowszem. Historia Slavorum Occidentis, 3(30), 233-267.

Silnicki T. (1962). Początki organizacji Kościoła w Polsce za Mieszka I i Bolesława Chrobrego. W: K. Tymieniecki (red.), Początki państwa polskiego. Księga Tysiąclecia. I: Organizacja polityczna (319-361). Poznań: Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk.

Skrzyńska K. (2021). Metryka pogranicza. Sieć grodowa dorzecza środkowego Bugu w 2. połowie IX i w X w. Warszawa: Instytut Archeologii i Etnologii PAN.

Skrzyńska K. (2023). Osada Siennica w kontekście wczesnośredniowiecznej rubieży południowo-wschodniego Mazowsza. Archeologia Polski, 68, 209-242.

Skrzyńska K., Bryńczak B. [w przygotowaniu]. Wczesnośredniowieczne grodziska na rubieżach południowo-wschodniego Mazowsza. Maszynopis w archiwum Autorek.

Słupecki L.P. (2006). Dzieje Czerska w XI-XIV wieku. Wschodni Rocznik Humanistyczny, 3, 9-36.

Słupecki L.P. (2016). Czersk w świetle źródeł pisanych. Wieki XII-XIV. W: P. Urbańczyk, M. Trzeciecki (red.), Czersk. Wzgórze Zamkowe. Badania w latach 1974-1983 (29-43). Warszawa: Instytut Archeologii i Etnologii PAN.

Sułowski Z. (1975). Początki organizacji kościelnej na Mazowszu. Studia Płockie, 3, 35-43.

Teterycz-Puzio A. (2012). Na rozstajnych drogach. Mazowsze a Małopolska w latach 1138–1313. Słupsk: Wydawnictwo Naukowe Akademii Pomorskiej w Słupsku.

Teterycz-Puzio A. (2019). Konrad I Mazowiecki. Kniaź wielki lacki (1187/89 – 31 sierpnia 1247). Kraków: Avalon.

Trzeciecki M. (2015). Mazowsze w XIII wieku – spojrzenie archeologa. Fontes Archaeologici Posnanienses, 51, 149-166.

Trzeciecki M. (2016). Organizacja przestrzeni i zabudowa Wzgórza Zamkowego: XI–XIV w. W: P. Urbańczyk, M. Trzeciecki (red.), Czersk. Wzgórze Zamkowe. Badania w latach 1974–1983 (131-163). Warszawa: Instytut Archeologii i Etnologii PAN.

Trzeciecki M. (2017). Płock, Czersk i Radom – badania „millenijne” i prace weryfikacyjne. Przegląd Archeologiczny, 65, 225-239.

Trzeciecki M. (2018). Grody „plemienne” i „wczesnopaństwowe” na Mazowszu (IX–XI w.). Stan badań, problematyka i możliwości interpretacji. Historia Slavorum Occidentis, 2(17), 42-67.

Urbańczyk P. (2016a). Fazy użytkowania wzgórza zamkowego w Czersku ustalone na podstawie badań z lat 1974-1983. W: P. Urbańczyk, M. Trzeciecki (red.), Czersk. Wzgórze Zamkowe. Badania w latach 1974-1983 (69-129). Warszawa: Instytut Archeologii i Etnologii PAN.

Urbańczyk P. (2016b). Zakończenie – „historia stratygraficzna”. W: P. Urbańczyk, M. Trzeciecki (red.), Czersk. Wzgórze Zamkowe. Badania w latach 1974–1983 (333-335). Warszawa: Instytut Archeologii i Etnologii PAN.

Wasilewski T. (1981). Poland’s administrative structure in early Piast times. Castra ruled by comites as centres of provinces and territorial administration. Acta Poloniae Historica, 44, 5-31.

Wójcik A. (2016). Wczesne średniowiecze. W: VI wieków Mińska Mazowieckiego. I: Archeologia – najdawniejsze dzieje (141-165). Mińsk Mazowiecki: Muzeum Ziemi Mińskiej.

Wójcik U. (2021). Nazwy miejscowe jako artefakty instytucji prawno-społecznych monarchii wczesnopiastowskiej. Onomastica, 65, 145-159.

Wróblewski W. (1988). Sprawozdanie z badań powierzchniowych prowadzonych w ramach AZP na obszarze 63–76. Maszynopis w Narodowym Instytucie Dziedzictwa w Warszawie (dostęp on-line z portalu e-zabytek.pl w dn. 19 marca 2023).

Wróblewski W. (1990). Wstępne wyniki badań wykopaliskowych w Grodzisku, woj. Siedlce, stan. 1, w latach 1983–1986. Sprawozdania Archeologiczne, 41, 295-315.

Wróblewski W. (1991). Wczesnośredniowieczna sieć osadnicza dorzecza środkowego Liwca. Stan i potrzeby badań. Prace archiwalno-konserwatorskie na terenie województwa siedleckiego, 7(2), 53-63.

Wróblewski W. (1995). Rubież zachodnia czy wschodnia? Z badań nad początkami wczesnośredniowiecznego osadnictwa w dorzeczu Liwca. W: A. Bursche, W. Mielczarek, W. Nowakowski (red.), Nunc de Svebis dicendum est... Studia archaeologica et historica Georgii Kolendo ab amicis et discipulis dicata (271-287). Warszawa: Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego.

Wróblewski W. (2001a). U źródeł kasztelanii liwskiej. Wczesnośredniowieczne struktury osadnicze w dorzeczu Liwca. W: B. Bryńczak, P. Urbańczyk (red.), Najstarsze dzieje Podlasia w świetle źródeł archeologicznych (205-228). Siedlce.

Wróblewski W. (2001b). Chronologia względna wczesnośredniowiecznych grodzisk środkowego i dolnego biegu Liwca. Próba analizy w świetle badań geologiczno-geomorfologicznych. Wiadomości Archeologiczne, 54, 3-21.

Żebrowski T. [1994]. (2006). Kościół X-XIII w. W: H. Samsonowicz (red.), Dzieje Mazowsza do 1526 roku (447-487). Pułtusk: Wyższa Szkoła Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora w Pułtusku.