Helena Tarczyńska — nauczycielka, społecznica, późna „Entuzjastka” (1850–1935)

Abstrakt

Życie i działalność Heleny Tarczyńskiej stanowią przykład losów kobiet końca XIX i początków XX wieku, które wybrały zawód nauczycielki „domowej”. Wywodząca się ze skromnej inteligenckiej rodziny o patriotycznych korzeniach, niezamężna, zawód ten traktowała również jako misję; jej niedościgłymi wzorami były „Entuzjastki” (Narcyza Żmichowska, Izabela Zbiegniewska i Wanda Umińska). Córka Kazimierza i Agnieszki z Wachulskich urodziła się 11 lutego 1850 r. w Płocku, miała liczne rodzeństwo. Ojciec (z zawodu konstruktor fortepianów, z zainteresowań - starożytnik) starał się im zapewnić wykształcenie. Helena skończyła we Włocławku pensję Izabeli Zbiegniewskiej, która wprowadzała w życie postępowy program nauczania Narcyzy Żmichowskiej. Tarczyńska w 1870 r. uzyskała patent prywatnej nauczycielki. Do roku 1878 była nauczycielką „domową” na pobliskiej prowincji, następnie we Włocławku. W roku 1886 przeniosła się do Warszawy, gdzie nawiązała liczne kontakty, uczestnicząc w tajnych kursach pedagogicznych i seminariach. Były to jej najlepsze lata także pod względem zawodowym, spełniała się bowiem jako pedagog, ucząc przede wszystkim ulubionych przedmiotów: historii i literatury polskiej. Spotkała na swej drodze wybitne kobiety, działaczki oświatowe i publicystki, autorki podręczników szkolnych, przełożone tajnych pensji (m.in. I. Moszczeńską, S. Sempołowską, A. Chlebowską, A. Szycównę, W. Morzkowską i inne). Duży wpływ na postawy życiowe Heleny wywarła Wanda z Wolskich Umińska (uczestniczka powstania styczniowego, wybitna działaczka i społecznica), z którą była szczególnie zaprzyjazniona; zachowała się część ich wieloletniej korespondencji. Po roku 1896 wróciła na prowincję, uczyła we wsi pod Łowiczem, następnie w Górach Świętokrzyskich. Od 1902 r. pracowała na państwowej posadzie jako nauczycielka w domu sierot na Mokotowie (znalazła się wtedy pod nadzorem policji i posadę tę straciła). Przez kilka lat uczyła w zakładzie wychowawczym w Sierocinie pod Pruszkowem. Ostatnie czynne zawodowo lata przeżyła w Milanówku oraz w Warszawie (pracowała m.in. w Bibliotece Publicznej na Koszykowej). Zmarła 12 kwietnia 1935 r. w Łowiczu, tamże została pochowana. Helena Tarczyńska pochodziła z rodziny, w której „pracę u podstaw” traktowano bardzo poważnie, o czym świadczą działania jej braci – Franciszka, Hipolita i Władysława. „Cicha pracownica”, jak ją określała jej przyjaciółka i powiernica Wanda Umińska, w najgorszych latach rusyfikacji uczyła kilka pokoleń dziewcząt znajomości i umiłowania polskiej literatury i historii, przedmiotów, które nie istniały w systemie legalnej oświaty.