Domniemany cmentarz ludności ewangelickiej i mennonickiej w Pniu w świetle badań archeologicznych

Dariusz Poliński

Opublikowane: 2018-01-01

Tom 66 Nr 3 (2018)

Domniemany cmentarz ludności ewangelickiej i mennonickiej w Pniu w świetle badań archeologicznych

Dariusz Poliński

Abstrakt

Cmentarzysko w miejscowości Pień (stanowisko 9), leżące w zachodniej części ziemi chełmińskiej, jest pozostałością jednej z nowożytnych nekropoli, na której stwierdzono groby o niejednoznacznej przynależności do określonej grupy wyznaniowej, chociaż można sądzić, że chowano tam protestantów. Ratownicze prace archeologiczne na tym stanowisku zostały przeprowadzone w latach 2005-2009. Nekropola była użytkowana we wczesnym średniowieczu oraz w okresie nowożytnym, zapewne od końca XVI wieku, być może nawet do przełomu XVIII i XIX w. W artykule zostały zreferowane najistotniejsze wyniki prac badawczych nad nowożytną fazą cmentarza w Pniu, w tym interpretacje niektórych zaobserwowanych zwyczajów pogrzebowych. Miało to pomóc w ustaleniu, czy teza o ewangelickim charakterze badanego cmentarza jest uzasadniona. Na podstawie przeprowadzonych badań nie jest możliwe jednoznaczne przyporządkowanie go do konkretnej grupy wyznaniowej. Jednakże niektóre elementy, a szczególnie brak dewocjonaliów, wskazują, że chowano tam protestantów (ewangelików), przypuszczalnie nawet mennonitów. Problem pobytu Olędrów oraz mennonitów w Pniu i okolicach, a także ich domniemanych pochówków na nekropoli pieńskiej, wymaga dalszych, szczegółowych studiów, przede wszystkim kwerendy w źródłach pisanych. Niezależnie od tej kluczowej kwestii, uzyskane do tej pory wyniki stanowią ważne uzupełnienie obrazu nowożytnego obrządku pogrzebowego w strefie wiejskiej ziem Polski, a mogą być znaczącym wkładem w rozwój tzw. archeologii protestantyzmu, jednego z nowych nurtów w polskiej archeologii historycznej.

Słowa kluczowe:

Pień, cmentarz, źródła, protestanci, archeologia, nowożytność

Inne teksty tego samego autora

Pobierz pliki

pdf

Zasady cytowania

Poliński, D. (2018). Domniemany cmentarz ludności ewangelickiej i mennonickiej w Pniu w świetle badań archeologicznych. Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, 66(3), 289–307. Pobrano z https://journals.iaepan.pl/khkm/article/view/1017

Cited by / Share

Licencja

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.

Bibliografia

Bunzel Manfred 1981. Die geschichtliche Entwicklung des evangelischen Begräbniswesens inSchlesien während des 16., 17. und 18. Jahrhunderts, Lübeck
Google Scholar

Cackowski Stefan 1985. Struktura społeczna i gospodarcza wsi województwa chełmińskiego w okresie pierwszego rozbioru Polski. Osadnictwo i ludność chłopska, Toruń
Google Scholar

Chudziakowa Jadwiga, Wiewióra Marcin 1998. „Sprawozdanie z badań przeprowadzonych w 1998 roku przy kolegiacie pod wezwaniem św. Piotra i Pawła w Kruszwicy”, Toruń, maszynopis w Instytucie Archeologii UMK w Toruniu
Google Scholar

Ciesielska Karola 1958. Osadnictwo „olęderskie” w Prusach Królewskich i na Kujawach w świetle kontaktów osadniczych, „Studia i materiały do dziejów Wielkopolski i Pomorza”, t. 4, z. 2, s. 219–256
Google Scholar

Dostál Bořivoj 1968. Spätburgwallzeitliche und Neuzeitliche Grabstätte in Znojmo-Hradištĕ, „Sborník Prací Filosofické Fakulty Brněnské Univerzity”, t. 17, s. 7–66
Google Scholar

Dragoun Zdeněk 2002. K otázce tzv. pohřebiště cizích kupců v Bartolomějské ulici na Starém Mĕstĕ pražském, [w:] Civitas et villa. Miasto i wieś w średniowiecznej Europie Środkowej, red. C. Buśko i in., Wrocław–Praha, s. 235–240
Google Scholar

Drążkowska Anna 2007. „…Świat już pożegnali, nie za umarłych, ale za śpiących trzeba (ich) mieć”. Poduszki jako element wyposażenia grobowego, [w:] Środowiska pośmiertne człowieka, Funeralia Lednickie. Spotkanie 9, red. W. Dzieduszycki, J. Wrzesiński, Poznań, s. 411–418
Google Scholar

Drozd Alicja, Janowski Andrzej 2007. Cmentarzysko w Pniu jako przykład długotrwałej tradycji miejsca grzebalnego, [w:] Środowiska pośmiertne człowieka, Funeralia Lednickie. Spotkanie 9, red. W. Dzieduszycki, J. Wrzesiński, Poznań, s. 355–361
Google Scholar

Drozd Alicja, Janowski Andrzej, Poliński Dariusz 2008. „Cmentarzysko w Pniu, gm. Dąbrowa Chełmińska (stan. 9). Wyniki archeologicznych badań ratowniczych w 2007 roku”, Toruń, maszynopis w Instytucie Archeologii UMK w Toruniu
Google Scholar

Drozd Alicja, Janowski Anadrzej, Poliński Dariusz 2009. Cmentarzysko nowożytne w Pniu (woj. kujawsko-pomorskie), stanowisko 9, w świetle badań z lat 2005–2007, [w:] XVI SesjaPomorzoznawcza, 22.–24.11.2007 r., część 2: Od późnego średniowiecza do czasów nowożytnych, Acta Archaeologica Pomoranica, t. III, red. A. Janowski i in., Szczecin, s. 365–382
Google Scholar

Drozd Alicja, Janowski Andrzej, Poliński Dariusz 2010. Niezwykły pochówek podwójny z nowożytnego cmentarzyska w Pniu koło Bydgoszczy, [w:] Wymiary inności. Nietypowe zjawiska obrzędowości pogrzebowej od pradziejów po czasy nowożytne, Acta Archaeologia Lodziensia, t. 56, red. K. Skóra, T. Kurasiński, Łódź, s. 97–104
Google Scholar

Drozd Alicja, Janowski Andrzej, Poliński Dariusz 2011. Badania ratownicze przeprowadzone w 2009 roku na średniowieczno-nowożytnym cmentarzysku w Pniu, gm. Dąbrowa Chełmińska, woj. kujawsko-pomorskie (stanowisko 9), [w:] XVII Sesja Pomorzoznawcza. Vol. 1: od epoki kamienia do wczesnego średniowiecza, red. M. Fudziński, H. Paner, Gdańsk, s. 513–521
Google Scholar

Drozd Alicja, Janowski Andrzej, Poliński Dariusz 2012. Pień, gm. Dąbrowa Chełmińska, pow. bydgoski, „Wiadomości Numizmatyczne”, t. 56, nr 1, s. 134–135
Google Scholar

Dzieduszyccy Bożena i Wojciech 2002. Średniowieczne i nowożytne dary monetarne złożone w pochówkach z kościoła św. Piotra w Kruszwicy, [w:] Civitas et villa. Miasto i wieś w średniowiecznej Europie Środkowej, red. C. Buśko i in., Wrocław–Praha, s. 281–297
Google Scholar

Dzik Michał 2007. Znaleziska monet na cmentarzysku — próba interpretacji zjawiska na przykładzie znalezisk późnośredniowiecznych i nowożytnych oraz źródeł etnograficznych z obszaru Polski, [w:] Środowiska pośmiertne człowieka, Funeralia Lednickie. Spotkanie 9, red. W. Dzieduszycki i J. Wrzesiński, Poznań, s. 79–88
Google Scholar

Fijałkowski Paweł 2003. Obrzędy pogrzebowe Żydów Polskich w XVI–XIX w. w świetle badań archeologicznych, [w:] Kobieta-Śmierć-Mężczyzna, Funeralia Lednickie. Spotkanie 5, red. W. Dzieduszycki, J. Wrzesiński, Poznań, s. 361–371
Google Scholar

Grupa Małgorzata 2017. „Tkaniny z cmentarzyska w Pniu, gm. Dąbrowa Chełmińska, stan. 9”, Toruń, maszynopis w Instytucie Archeologii UMK w Toruniu
Google Scholar

Harasimowicz Jan 1986. Treści i funkcje ideowe sztuki śląskiej Reformacji (1520–1650), ActaUniversitatis Wratislaviensis, t. 819, Historia Sztuki, t. 2, Wrocław
Google Scholar

Harasimowicz Jan 1990. „Ars moriendi” i „pompa funebris” na Śląsku w dobie reformacji, „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka”, t. 45, nr 2, s. 185–208
Google Scholar

Harasimowicz Jan 1993. Ewangelicki rytuał pogrzebowy w XVI i XVII w., „Ziemia Śląska”, t. 3, s. 69–88
Google Scholar

Jędrysek Diana 2015. Czepek z grobu 112, [w:] Cmentarz Salwatora. Pierwsza nekropola wrocławskich protestantów, Wratislavia Antiqua, t. 21, red. K. Wachowski, Wrocław, s. 138–141
Google Scholar

Józefczyk Mieczysław 1998. Elbląg i okolice 1937–1956. Chrześcijanie w tyglu dwu totalitaryzmów, Elbląg
Google Scholar

Kizik Edmund 1994. Mennonici w Gdańsku, Elblągu i na Żuławach Wiślanych w drugiej połowie XVII i w XVIII wieku. Studium z dziejów małej społeczności wyznaniowej, Gdańsk
Google Scholar

Kizik Edmund 1998. Śmierć w mieście hanzeatyckim w XVI–XVIII wieku. Studium z nowożytnej kultury funeralnej, Gdańsk
Google Scholar

Kizik Edmund 2001. Wesele, kilka chrztów i pogrzebów: Uroczystości rodzinne w mieście hanzeatyckim od XVI do XVIII wieku, Gdańskie Studia z Dziejów Nowożytnych, t. 1, Gdańsk
Google Scholar

Kociuba Joanna 2007. Późnośredniowieczny zespół osadniczy w Czudowicach, stan. 2, gm. Roźwienica, pow. Jarosław, [w:] Późne średniowiecze w Karpatach polskich, red. J. Gancarski, Krosno, s. 493–516
Google Scholar

Kołyszko Marek 2013. Dewocjonalia z końca XVI–XVIII wieku pochodzące z badań archeologicznych na terenie Polski (stan zachowania, identyfikacja, zagadnienia konserwatorskie), Toruń
Google Scholar

Książek Karol 2010. Monety z dawnego cmentarza przy kościele Salwatora we Wrocławiu: opóźniona depozycja monet w darach grobowych, „Wiadomości Numizmatyczne”, t. 54, nr 1, s. 7–71
Google Scholar

Luther Martin 1932. Christian songs latin and german at funerals (Christliche Gesang Lateinisch und Deutsch, zum Begräbnis, Wittenberg 1542), [w:] Works of Martin Luther, t. 6, Philadelphia, s. 287–292
Google Scholar

Miechowicz Łukasz 2007. Zjawisko ,,obola zmarłych” na przykładzie źródeł etnograficznych z obszaru Polski, [w:] Środowiska pośmiertne człowieka, Funeralia Lednickie. Spotkanie 9, red. W. Dzieduszycki, J. Wrzesiński, Poznań, s. 89–98
Google Scholar

Miechowicz Łukasz 2011. „By pewniej i szybciej przeniósł się na tamten świat…”. Pieniądz jako element praktyk pogrzebowych na Mazowszu, Podlasiu i w Małopolsce w średniowieczu i czasach nowożytnych, [w:] „In silvis, camps… Et urbe”. Średniowieczny obrządek pogrzebowy na pograniczu polsko-ruskim, red. S. Cygan i in., Rzeszów–Sanok, s. 331–355
Google Scholar

Musiałowski Adam, Poliński Dariusz, Drozd Alicja, Janowski Andrzej 2006. Pień, gm. Dąbrowa Chełmińska, woj. Kujawsko-pomorskie, ,,Wiadomości Numizmatyczne”, t. 50 (1), s. 97–98
Google Scholar

Pabian Andrzej 2016. Menonici w Dolinie Dolnej Wisły, [w:] Olędrzy — osadnicy znad Wisły. Sąsiedzi bliscy i obcy, red. A. Pabian, M. Targowski, Toruń, s. 43–54
Google Scholar

Pankiewicz Aleksandra, Marcinkiewicz Kamila 2012. Cmentarz przy kościele św. Piotra i Pawła we Wrocławiu, [w:] Nowożytny cmentarz przy kościele św. Piotra i Pawła na Ostrowie Tumskim we Wrocławiu (lata 1621–1670), Wratislavia Antiqua, t. 17, red. A. Pankiewicz, Wrocław, s. 13–46
Google Scholar

Poliński Dariusz 2013. Pień. Siedziba krzyżackich prokuratorów w ziemi chełmińskiej, Toruń
Google Scholar

Porębska Krystyna 1971. Słownik historyczno-geograficzny ziemi chełmińskiej w średniowieczu, współpr. M. Grzegorz, Wrocław
Google Scholar

Raszeja Zdzisław 2002. Ostromecko i okolice, Bydgoszcz
Google Scholar

Rozpędowski Jerzy 1989. Rozwój przestrzenny joannickiego kościoła p.w. Bożego Ciała we Wrocławiu, „Prace Naukowe Instytutu Historii i Architektury, Sztuki i Techniki Politechniki Wrocławskiej. Studia i Materiały”, t. 22, s. 163–174
Google Scholar

Sawicki Jakub 2012. Elementy stroju i pasa oraz fragmenty opraw ksiąg z ul. Katedralnej 4 we Wrocławiu, [w:] Nowożytny cmentarz przy kościele św. Piotra i Pawła na Ostrowie Tumskim we Wrocławiu (1621–1670), Wratislavia Antiqua, t. 17, red. A. Pankiewicz, Wrocław, s. 97–110
Google Scholar

Sawicki Jakub 2015. Kultura materialna w świetle znalezisk z grobów na cmentarzu Salwatora we Wrocławiu, [w:] Cmentarz Salwatora. Pierwsza nekropola wrocławskich protestantów, Wratislavia Antiqua, t. 21, red. K. Wachowski, Wrocław, s. 59–137
Google Scholar

Siwiak Wojciech 2017. Groby z darami monetarnymi z XV–XVII w. z przykościelnego cmentarza kościoła Marii Panny bydgoskich karmelitów, [w:] Pieniądz i banki na Pomorzu, Studia nad dziejami pieniądza i bankowości w Polsce, t. 3, red. W. Garbaczewski, R. Macyra, Poznań, s. 169–190
Google Scholar

Słownik 1880. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 1, red. F. Sulimierski i in., Warszawa
Google Scholar

Stanaszek Łukasz Maurycy 2007. Znaczenie cech morfofunkcjonalnych osobnika dla sposobu jego pochówku na przykładzie tzw. pochówków antywampirycznych, [w:] Środowiska pośmiertne człowieka, Funeralia Lednickie. Spotkanie 9, red. W. Dzieduszycki i J. Wrzesiński, Poznań, s. 283–289
Google Scholar

Stanaszek Łukasz Maurycy 2016. Wampiry w średniowiecznej Polsce, Warszawa
Google Scholar

Suchodolski Stanisław 1998. Początki obola zmarłych w Wielkopolsce, [w:] Kraje słowiańskie w wiekach średnich. Profanum i sacrum, red. H. Kóčka-Krenz, W. Łosiński, Poznań, s. 496–504
Google Scholar

Szałygin Jerzy 2004. Katalog zabytków osadnictwa holenderskiego na Mazowszu, Warszawa
Google Scholar

Talaga Maciej 2012. I po szpilkę warto się schylić. Znaleziska późnośredniowiecznych i wczesnonowożytnych szpilek z wykopalisk na zamku w Pucku, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. LX, nr 1, s. 3–20
Google Scholar

Wachowski Krzysztof 2015. Wprowadzenie do archeologii protestantyzmu na Śląsku, [w:] Cmentarz Salwatora. Pierwsza nekropola wrocławskich protestantów, Wratislavia Antiqua, t. 21, red. K. Wachowski, Wrocław, s. 7–10
Google Scholar

Wachowski Krzysztof 2015a. Nowa epoka — nowe zwyczaje. Protestancki obrządek pogrzebowy na Śląsku, [w:] Cmentarz Salwatora. Pierwsza nekropola wrocławskich protestantów, Wratislavia Antiqua, t. 21, red. K. Wachowski, Wrocław, s. 229–244
Google Scholar

Wallisová Michaela 1998. První etapa výzkumu židovského hřbitova na Novém Městě pražském. Předbĕžná zpráva, „Archaeologica Pragensia”, t. 14, s. 141–148
Google Scholar

Wiśniewski Michał Piotr 2016. Cmentarze dawnych wsi olęderskich w dolinie Wisły w województwie kujawsko-pomorskim. Stan zachowania i działania ratunkowe, [w:] Olędrzy — osadnicy znad Wisły. Sąsiedzi bliscy i obcy, red. A. Pabian, M. Targowski, Toruń, s. 87–102
Google Scholar

Wojcieszak Magdalena 2012. Ze studiów nad życiem codziennym w średniowiecznym mieście. Nekropole średniowiecznego i nowożytnego Wrocławia, Wratislavia Antiqua, t. 15, Wrocław
Google Scholar

Wojcieszak Magdalena 2015. Obrządek pogrzebowy na cmentarzu Salwatora we Wrocławiu w świetle badań archeologicznych, [w:] Cmentarz Salwatora. Pierwsza nekropola wrocławskich protestantów, Wratislavia Antiqua, t. 21, red. K. Wachowski, Wrocław, s. 19–58
Google Scholar

Wojtucki Daniel 2015. Kościół i cmentarz Salwatora we Wrocławiu w świetle źródeł pisanych, [w:] Cmentarz Salwatora. Pierwsza nekropola wrocławskich protestantów, Wratislavia Antiqua, t. 21, red. K. Wachowski, Wrocław, s. 11–17
Google Scholar