Podlaska siedziba Radziwiłłów w Waniewie z początku XVI wieku w świetle źródeł pisanych i archeologicznych

Autor

DOI:

https://doi.org/10.23858/KHKM68.2020.4.002

Słowa kluczowe:

zamek, Podlasie, Radziwiłłowie, późne średniowiecze, pogranicze, Waniewo

Abstrakt

Artykuł prezentuje dostępne dane na temat dziejów Waniewa – obecnie wsi, a do XVII wieku miasteczka położonego na Podlasiu, w okolicy Białegostoku. Poza osadą, a później miastem, funkcjonowało tam również założenie obronne nazywane w lokalnej tradycji ustnej „zamczyskiem”. Z uwagi na niedostatek źródeł pisanych dotyczących tego obiektu, wyjaśnienie najistotniejszych kwestii z jego przeszłości umożliwiły badania archeologiczne przeprowadzone na tym stanowisku w latach 2009, 2014 i 2016. W ich wyniku odsłonięto tu pozostałości drewnianej zabudowy. Uzupełniają one skromny, jak dotąd, stan rozpoznania archeologicznego ówczesnych założeń mieszkalno-obronnych na pograniczu polsko-litewskim u schyłku średniowiecza i na początku okresu nowożytnego. W artykule zaprezentowano rezultaty prac, odtworzono poszczególne, zachowane elementy waniewskiego założenia (w tym z wykorzystaniem dostępnych danych cyfrowych), określono jego datowanie (także w odniesieniu do wiadomości ze źródeł pisanych), a także omówiono zidentyfikowane detale jego wyposażenia i przedmioty należące do użytkowników siedziby w XVI-XVII w. Założenie o cechach mieszkalno-obronnych zlokalizowane było na jednej z wysp w rozlewiskach rzeki Narwi pomiędzy miejscowościami Śliwno a Waniewo. Powstało przypuszczalnie, gdy teren ten stał się własnością Mikołaja II Radziwiłła (między rokiem 1501 a 1506) lub równocześnie z założeniem przez niego w roku 1510 miasta Waniewa i poczynionymi w związku z tym inwestycjami, w tym budową mostu przez rzekę. Mogło to mieć miejsce najpewniej już w drugiej dekadzie XVI stulecia. Urządzenia wnętrz, w tym postawienia pieców grzewczych, dokonano w zbliżonym czasie; potwierdzają to znalezione tu kafle o cechach typowych dla pierwszej połowy XVI w. O użytkowaniu tego miejsca od początku tego wieku świadczą też inne zabytki, w tym najstarsza z pozyskanych monet (półgrosz litewski Aleksandra Jagiellończyka) oraz wyroby ceramiczne. Znaleziska ruchome wskazują na funkcjonowanie siedziby do schyłku wieku XVI lub do początkowych lat XVII, gdy Waniewo należało do Szczawińskich. Śladami wskazującymi na przyczynę kresu użytkowania założenia są relikty pożaru zaobserwowane podczas badań wykopaliskowych, przede wszystkim węgle drzewne stanowiące pozostałości po spalonych konstrukcjach budynków. Nie wiadomo jednak, w jakich okolicznościach i kiedy dokładnie do tego doszło. Z pewnością destrukcja budowli wskutek tego wydarzenia przesądziła o jej losie. Nie stwierdzono dotychczas metodami archeologicznymi śladów odbudowy obiektu. Zapewne nieudana lokacja Waniewa spowodowała, że istnienie założenia nie była już potrzebne. Przypuszczalnie zatem waniewska siedziba istniała niespełna stulecie. Wielkość siedziby można oszacować na ok. 2800 m2. Miała kształt zbliżony do owalu. Składała się, jak dotąd ustalono, z umocnionego obwodu (wału o konstrukcji kamiennej) otaczającego znajdujące się wewnątrz zabudowania. Zlokalizowano dotychczas relikty dwóch drewnianych budynków, z czego jeden najpewniej był mieszkalny, a drugi usytuowany obok, gospodarczy. Dwór, dość obszerny, zbudowano przypuszczalnie techniką zrębową, z podcieniem od strony dziedzińca i chodnikiem wzdłuż jego ścian (wybrukowanym i wyłożonym ceramicznymi płytkami). Dachy budowli kryte były prawdopodobnie gontem, otwory okienne zaś częściowo wypełnione były szybami taflowymi. Podłogę w pomieszczeniach dworu wyłożono drewnianymi, półokrągłymi belkami oraz polepą albo utwardzono brukiem. Komfort przebywania we wnętrzu zapewniały grzejniki – co najmniej jeden piec z kafli garnkowo-miskowych, a inne z kafli płytowych. Pozyskano też podstawowe, używane tam ruchomości, które przetrwały w ziemi, przede wszystkim różnorodne pod względem jakościowym i funkcjonalnym naczynia ceramiczne, które umożliwiały przygotowywanie i spożywanie z nich posiłków. Trudno ocenić standard opisywanej siedziby. Termin „zamek”, jakim określano założenie w źródłach pisanych, przypuszczalnie odnosił się bardziej do jego cech obronnych niż do rozmiarów i kształtu architektonicznego. Nie wiadomo, jaką dokładnie spełniało funkcję. Wydaje się, że było to centrum administracyjno-gospodarcze waniewskiego klucza majątkowego, przeznaczone przede wszystkim jako miejsce pobytu jego namiestnika (zarządcy) i zatrudnionej czeladzi. Mogło też stanowić punkt postoju właścicieli podczas podróży inspekcyjnych włości, łącząc wówczas funkcje mieszkalne z politycznymi i reprezentacyjnymi.

Pobrania

Download data is not yet available.

Bibliografia

AGAD [Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie], Kapicjana, p. 41, s. 156–167; p. 56, s. 69–70.

ANK [Archiwum Narodowe w Krakowie], ZZG [Zbiór Zygmunta Glogera], zespół 678, sygn. 375, s. 37–40; sygn. 378, s. 1–13.

Akty. 1899. Akty litovsko-russkago gosudarstva, t. I: (1390–1529 g.), wyd. M. Dovnar-Zapolski, Moskva.

Alexandrowicz Stanisław. 1964. Powstanie i rozwój miast województwa Podlaskiego (XV w.–I poł. XVII w.), „Acta Baltico-Slavica”, t. 1, s. 136–156.

Auch M., Trzeciecki M. 2015. Ceramika późnośredniowieczna i wczesnonowożytna, [w:] Tykocin — zamek nad Narwią (XV–XVIII w.). Badania archeologiczne w latach 1961–1963 i 1999–2007, red. M. Bis, W. Bis, Vetera et nova. Opracowanie źródeł archeologicznych z zasobów IAE PAN nowymi metodami badawczymi, t. 4, Warszawa, s. 179–236.

Augustyniak Urszula. 2001. Drewniane dwory Radziwiłłów birżańskich w pierwszej połowie XVII wieku — rezydencje czy siedziby?, [w:] Rezydencje w średniowieczu i czasach nowożytnych, red. E. Opaliński, T. Wiślicz, Warszawa, s. 102–124.

Baranowski Ignacy Tadeusz. 1907. Z dziejów feudalizmu na Podlasiu: rajgrodzko-goniądzkie „państwo”Radziwiłłów w pierwszej połowie XVI wieku, „Przegląd Historyczny”, t. 4, z. 1–2, s. 62–74.

Dąbrowska Maria. 1987. Kafle i piece kaflowe w Polsce do końca XVIII wieku, Studia i Materiały z Historii Kultury Materialnej, t. 58, red. Z. Kamieńska, Wrocław.

Dąbrowska Maria. 2011. Dlaczego należy prowadzić badania archeologiczne w Waniewie, [w:] Sokoły na Podlasiu, red. A. Dobroński, J. Czajkowska, M. Grabowska, Sokoły, s. 35–42.

Drahotová Olga. 1984. Szkło europejskie, Warszawa.

Garas Marta, Karwowska Halina. 2013. Naczynia ceramiczne, [w:] Założenie rezydencjonalne Sapiehów w Dubnie, red. H. Karwowska, A. Andrzejewski, Białystok, s. 223–256.

Gołembnik Andrzej, Krasnodębski Dariusz, Trzeciecki Maciej. 2018, Nowożytna wieś i ślady osadnictwa starożytnego na stanowisku 4 w Leonowiczach, gm. Michałowo, [w:] Dawne osadnictwo Podlasia w świetle badań ratowniczych prowadzonych w latach 1996–2000 na trasie gazociągu jamalskiego, red. A. Buko, D. Krasnodębski, W. Szymański, Warszawa, s. 315–353.

Hilczerówna Zofia. 1956. Ostrogi polskie z X–XIII wieku, Poznań.

Iwanow Dorota. 2013. „Analiza zwierzęcych szczątków kostnych pozyskanych podczas sondażowych badań wykopaliskowych przeprowadzonych na terenie szesnastowiecznego założenia zamkowego we wsi Waniewo”, Warszawa (maszynopis w Archiwum Instytutu Archeologii UW).

Jabłonowski Aleksander. 1908. Polska w XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym, t. VII: Podlasie, cz. I, Warszawa.

Jarmolik Włodzimierz. 1989. Kilka uwag o dziejach Waniewa, „Białostocczyzna”, t. 14, s. 30–31.

Jarmolik Włodzimierz. 1995. Prawa miejskie Suraża za Jagiellonów, „Białostocczyzna”, t. 39, s. 1–7.

Katalynas Kęstutis. 2015. Vilniaus kokliai XV–XVII amžiuje, Wilno.

Kloza Jarosław, Maroszek Józef. 1997. Dzieje Goniądza w 450 rocznicę praw miejskich, Goniądz–Białystok.

Kołodziejczyk Anna. 2012. Przemiany społeczno-gospodarcze na Podlasiu w XV–XVI wieku, Olsztyn.

Kruppé Jerzy. 1981. Garncarstwo późnośredniowieczne w Polsce, Wrocław.

Kuźmińska Maria. 1927. Olbracht Marcinowicz Gasztołd. Działalność Olbrachta Gasztołda 1503–1522, „Ateneum Wileńskie. Czasopismo naukowe poświęcone badaniom przeszłości ziem W. X. Litewskiego”, red. K. Chodynicki, R. 4, z. 13, s. 349–391.

Laszuk Anna. 1998. Zaścianki i królewszczyzny. Struktura własności ziemskiej w województwie podlaskim w drugiej połowie XVII wieku, Warszawa.

Malczewska Mirosława. 1985. Latyfundium Radziwiłłów w XV do połowy XVI wieku, Warszawa.

Malinowskij Jerzy. 1901–1912. Sbornik materiałow otnosjaszczichsja k istorii panow rady Wielikago Knjażestwa Litowskago, t. 1–2, Tomsk.

Maroszek Józef. 1976. Rzemiosło w miastach podlaskich w XVI–XVIII w., [w:] Studia nad produkcją rzemieślniczą w Polsce (XIV–XVIII w.), red. M. Kwapień, J. Maroszek, A. Wyrobisz, Studia i Materiały z Historii Kultury Materialnej, t. 51, red. Z. Kamieńska, Wrocław, s. 88–195.

Maroszek Józef. 2000. Pogranicze Litwy i Korony w planach króla Zygmunta Augusta. Z historii dziejów realizacji myśli monarszej między Niemnem a Narwią, Białystok.

Maroszek Józef. 2008. Najdawniejsza przeszłość Choroszczy, [w:] Czas na Podlaskie — Choroszcz. Referaty z sesji historycznej 7 września 2007, Białystok, s. 15–39.

Maroszek Józef. 2010. Miasta — rzemiosło i handel, [w:] Historia województwa podlaskiego, red. A. Dobroński, Białystok, s. 48–60.

Maroszek Józef. 2013. Dzieje województwa podlaskiego do 1795 r., Białystok.

Musianowicz Krystyna. 1975. Osady z wczesnego średniowiecza i średniowiecza w Brulinie-Koskach, pow. Ostrów Mazowiecka, „Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne”, t. 3, s. 341–386.

Nowak Tomasz. 2010. Szczawiński Paweł h. Prawdzic (1529–1594/5) — kasztelan łęczycki, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. XLVII/2, z. 193, red. J. Tazbir, Warszawa–Kraków, s. 203–206.

Oleksicki Antoni. 1988. Waniewo. Dzieje regresu dawnego miasta, „Białostocczyzna”, nr 3, s. 9–12.

Oleksicki Antoni. 2001. Waniewo. Z przeszłości miasta, „Biuletyn Konserwatorski Województwa Podlaskiego”, t. 7, s. 159–174.

Pawlata Lech. 2015. Badania archeologiczne na starym mieście w Bielsku Podlaskim na tle wyników do tychczasowych badań, „Biuletyn Konserwatorski Województwa Podlaskiego”, t. 21, s. 245–279.

Perczyńska Gabriela. 2009. Kobiety Iszkołci, czyli dzieje zarządzania majętnością, [w:] Administracja i życie codzienne w dobrach Radziwiłłów XVI–XVIII wieku, red. U. Augustyniak, Fasciculi Historici Novi, t. IX, Warszawa, s. 7–112.

Pociecha Władysław. 1958. Olbracht Gasztołd, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 7 (1948–1958), red. W. Konopczyński, Kraków, s. 299–303.

Romaniuk Zbigniew. 2006. Kościół katolicki w miastach podlaskich w późnym średniowieczu, [w:] Małe Miasta. Religie, red. M. Zemło, Lublin–Supraśl, s. 15–39.

Śliwiński Józef. 2005. Pożary i pogorzelcy w Wielkim Księstwie Litewskim w XVI wieku ze szczególnym uwzględnieniem Podlasia i Grodzieńszczyzny w świetle Metryki Litewskiej, [w:] Szkice z dziejów społeczno-gospodarczych Podlasia i Grodzieńszczyzny od XV do XVI wieku, red. J. Śliwiński, Olsztyn, s. 95–132.

Stamm Edward. 1394. Staropolskie miary, część I. Miary długości i powierzchni, Warszawa.

Trzeciecki Maciej, Affelski Jakub. 2017. Osadnictwo wczesnośredniowieczne i z okresu nowożytnego na stanowisku nr 4 w Zambrzycach Starych, gm. Rutki, woj. podlaskie, „Raport”, t. 12, s. 169–198.

Trzeciecki Maciej. 2019. „Medieval” greyware in post-medieval Northeast Poland. Backwardness or Genius Loci?, [w:] Europa Postmediaevalis 2018. Post-medieval pottery between (its) borders, red. G. Blažková, K. Matĕjková, Gloucaster, s. 153–166.

Zaremska Hanna. 1973. Z dziejów handlu polsko-litewskiego — lokacje w Koronie i na Mazowszu w latach 1386–1501, „Przegląd Historyczny”, t. 64, z. 4, s. 717–727.

Wawrzyńczyk Alina. 1956. Studia z dziejów handlu Polski z Wielkim Księstwem Litewskim i Rosją w XVI wieku, Warszawa.

Wiśniewski Jerzy. 1964. Rozwój osadnictwa na pograniczu polsko-rusko-litewskim od końca XIV do połowy XVII wieku, „Acta Baltico-Slavica”, t. 1, s. 115–135.

Wyrobisz Andrzej. 1968. Szkło w Polsce od XIV do XVII w., Wrocław–Warszawa–Kraków.

Volkau Mikola. 2016. Oboronitielnyje soorużienia Biełarusi i Ukrainy sieriedziny XVII wieka na risunkach Abrachama van Vesterfelda i nabroskah iz arhiva Radzivillov v Minske, „Novye materialy po istorii fortifikacii”, t. 2, s. 40–52.

Volkau Mikola. 2019. Architektura draulanych rezidencyj Wialikaha Kniastwa Litouskaha na malunkach Janusza Radziwiła siaredziny XVII st., „Biełaruski histaryczny czasopis”, t. 12, s. 23–30.

Pobrania

Opublikowane

2020-12-14

Jak cytować

Bis, W. . (2020). Podlaska siedziba Radziwiłłów w Waniewie z początku XVI wieku w świetle źródeł pisanych i archeologicznych. Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, 68(4), 463–492. https://doi.org/10.23858/KHKM68.2020.4.002

Numer

Dział

Studia i materiały

Inne teksty tego samego autora