The early-16th-century Radziwiłł family residence in Waniewo in the light of written and archaeological sources
DOI:
https://doi.org/10.23858/KHKM68.2020.4.002Keywords:
castle, Podlachia, Radziwiłł family, late Middle Ages, borderland, WaniewoAbstract
The article surveys the data that are available on the history of Waniewo, now a village and until the 17th c. a town in the region of Podlachia, near Białystok, in whose vicinity there was a defensive complex, called “a castle” in the local tradition. Written sources regarding this structure being scarce, major issues concerning its history could only be investigated thanks to archaeological excavations conducted in this site in 2009, 2014 and 2016. The dig uncovered relics of wooden structures, which enrich the rather modest catalogue of archaeological finds of housing and defensive complexes from the turn of the early-modern era at the Polish-Lithuanian border. The article presents excavation results, a reconstruction of the preserved elements of the complex (including the application of digital data) and its dating; it also describes the identified details of its interiors and some 16th- and 17th-century belongings of its inhabitants. The residence, which combined housing and defensive functions, was situated on an island in the swamps of the Narew River, between Śliwno and Waniewo. It was probably built when the area came into the ownership of Mikołaj II Radziwiłł (between 1501 and 1506), or in the second decade of the 16th c., after Mikołaj chartered the town of Waniewo in 1510, and initiated some related investments, e.g. building a bridge. The interiors were furnished and the stoves were installed around that time, as is evident from the type of stove tiles found at the site, characteristic of the first half of the 16th c. The house was inhabited from the beginning of the 16th c., which is confirmed by other finds, e.g. pottery, and the oldest coin found, dating from the reign of Alexander Jagiellon. Movable findsindicate that the house was used until the late 16th or early 17th c., when Waniewo was owned by the Szczawiński family. The abandonment of the residence can be linked to the traces of a fire discovered during the dig, including charcoal remains of burnt wooden structures. The time and circumstances of the fire are not known, but the resulting destruction of the complex must have sealed its fate. No archaeological data suggested any attempt at a reconstruction; probably due to the failure of the chartering of Waniewo, the residence was no longer needed. All this suggests that the “castle” functioned for less than a century. Covering about 2800 m2, the oval-shaped complex consisted of buildings surrounded by a fortified stone wall. So far, relics of two wooden buildings have been identified; one was probably a dwelling house and the other, adjacent one — an outhouse. The spacious manor house was probably a log construction with an arcade facing the courtyard and a footpath around the walls, paved with ceramic tiles. The roofs were probably shingled and some windows had glass panes. The floor in the manor house consisted of half-round timbers with pugging, or of paving stones. The interiors were heated: there was at least one stove of bowl-shaped tiles and some others, of flat tiles. The dig also unearthed some basic utensils, primarily ceramic dishes of varied quality and functions, which were used for food preparation and serving meals. The standard of the described residence is difficult to assess. The term “castle”, used to refer to it in written sources, was motivated by its defensive character rather than by its scale and shape. Its exact function is not clear; it might have been the administrative and economic centre of the Waniewo estate, designed to house its steward (administrator) and his employees. It might have also been a stopping place for the owner when he was travelling to inspect his estates; then it would have been both a dwelling house and a political show-piece.
Downloads
References
AGAD [Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie], Kapicjana, p. 41, s. 156–167; p. 56, s. 69–70.
ANK [Archiwum Narodowe w Krakowie], ZZG [Zbiór Zygmunta Glogera], zespół 678, sygn. 375, s. 37–40; sygn. 378, s. 1–13.
Akty. 1899. Akty litovsko-russkago gosudarstva, t. I: (1390–1529 g.), wyd. M. Dovnar-Zapolski, Moskva.
Alexandrowicz Stanisław. 1964. Powstanie i rozwój miast województwa Podlaskiego (XV w.–I poł. XVII w.), „Acta Baltico-Slavica”, t. 1, s. 136–156.
Auch M., Trzeciecki M. 2015. Ceramika późnośredniowieczna i wczesnonowożytna, [w:] Tykocin — zamek nad Narwią (XV–XVIII w.). Badania archeologiczne w latach 1961–1963 i 1999–2007, red. M. Bis, W. Bis, Vetera et nova. Opracowanie źródeł archeologicznych z zasobów IAE PAN nowymi metodami badawczymi, t. 4, Warszawa, s. 179–236.
Augustyniak Urszula. 2001. Drewniane dwory Radziwiłłów birżańskich w pierwszej połowie XVII wieku — rezydencje czy siedziby?, [w:] Rezydencje w średniowieczu i czasach nowożytnych, red. E. Opaliński, T. Wiślicz, Warszawa, s. 102–124.
Baranowski Ignacy Tadeusz. 1907. Z dziejów feudalizmu na Podlasiu: rajgrodzko-goniądzkie „państwo”Radziwiłłów w pierwszej połowie XVI wieku, „Przegląd Historyczny”, t. 4, z. 1–2, s. 62–74.
Dąbrowska Maria. 1987. Kafle i piece kaflowe w Polsce do końca XVIII wieku, Studia i Materiały z Historii Kultury Materialnej, t. 58, red. Z. Kamieńska, Wrocław.
Dąbrowska Maria. 2011. Dlaczego należy prowadzić badania archeologiczne w Waniewie, [w:] Sokoły na Podlasiu, red. A. Dobroński, J. Czajkowska, M. Grabowska, Sokoły, s. 35–42.
Drahotová Olga. 1984. Szkło europejskie, Warszawa.
Garas Marta, Karwowska Halina. 2013. Naczynia ceramiczne, [w:] Założenie rezydencjonalne Sapiehów w Dubnie, red. H. Karwowska, A. Andrzejewski, Białystok, s. 223–256.
Gołembnik Andrzej, Krasnodębski Dariusz, Trzeciecki Maciej. 2018, Nowożytna wieś i ślady osadnictwa starożytnego na stanowisku 4 w Leonowiczach, gm. Michałowo, [w:] Dawne osadnictwo Podlasia w świetle badań ratowniczych prowadzonych w latach 1996–2000 na trasie gazociągu jamalskiego, red. A. Buko, D. Krasnodębski, W. Szymański, Warszawa, s. 315–353.
Hilczerówna Zofia. 1956. Ostrogi polskie z X–XIII wieku, Poznań.
Iwanow Dorota. 2013. „Analiza zwierzęcych szczątków kostnych pozyskanych podczas sondażowych badań wykopaliskowych przeprowadzonych na terenie szesnastowiecznego założenia zamkowego we wsi Waniewo”, Warszawa (maszynopis w Archiwum Instytutu Archeologii UW).
Jabłonowski Aleksander. 1908. Polska w XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym, t. VII: Podlasie, cz. I, Warszawa.
Jarmolik Włodzimierz. 1989. Kilka uwag o dziejach Waniewa, „Białostocczyzna”, t. 14, s. 30–31.
Jarmolik Włodzimierz. 1995. Prawa miejskie Suraża za Jagiellonów, „Białostocczyzna”, t. 39, s. 1–7.
Katalynas Kęstutis. 2015. Vilniaus kokliai XV–XVII amžiuje, Wilno.
Kloza Jarosław, Maroszek Józef. 1997. Dzieje Goniądza w 450 rocznicę praw miejskich, Goniądz–Białystok.
Kołodziejczyk Anna. 2012. Przemiany społeczno-gospodarcze na Podlasiu w XV–XVI wieku, Olsztyn.
Kruppé Jerzy. 1981. Garncarstwo późnośredniowieczne w Polsce, Wrocław.
Kuźmińska Maria. 1927. Olbracht Marcinowicz Gasztołd. Działalność Olbrachta Gasztołda 1503–1522, „Ateneum Wileńskie. Czasopismo naukowe poświęcone badaniom przeszłości ziem W. X. Litewskiego”, red. K. Chodynicki, R. 4, z. 13, s. 349–391.
Laszuk Anna. 1998. Zaścianki i królewszczyzny. Struktura własności ziemskiej w województwie podlaskim w drugiej połowie XVII wieku, Warszawa.
Malczewska Mirosława. 1985. Latyfundium Radziwiłłów w XV do połowy XVI wieku, Warszawa.
Malinowskij Jerzy. 1901–1912. Sbornik materiałow otnosjaszczichsja k istorii panow rady Wielikago Knjażestwa Litowskago, t. 1–2, Tomsk.
Maroszek Józef. 1976. Rzemiosło w miastach podlaskich w XVI–XVIII w., [w:] Studia nad produkcją rzemieślniczą w Polsce (XIV–XVIII w.), red. M. Kwapień, J. Maroszek, A. Wyrobisz, Studia i Materiały z Historii Kultury Materialnej, t. 51, red. Z. Kamieńska, Wrocław, s. 88–195.
Maroszek Józef. 2000. Pogranicze Litwy i Korony w planach króla Zygmunta Augusta. Z historii dziejów realizacji myśli monarszej między Niemnem a Narwią, Białystok.
Maroszek Józef. 2008. Najdawniejsza przeszłość Choroszczy, [w:] Czas na Podlaskie — Choroszcz. Referaty z sesji historycznej 7 września 2007, Białystok, s. 15–39.
Maroszek Józef. 2010. Miasta — rzemiosło i handel, [w:] Historia województwa podlaskiego, red. A. Dobroński, Białystok, s. 48–60.
Maroszek Józef. 2013. Dzieje województwa podlaskiego do 1795 r., Białystok.
Musianowicz Krystyna. 1975. Osady z wczesnego średniowiecza i średniowiecza w Brulinie-Koskach, pow. Ostrów Mazowiecka, „Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne”, t. 3, s. 341–386.
Nowak Tomasz. 2010. Szczawiński Paweł h. Prawdzic (1529–1594/5) — kasztelan łęczycki, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. XLVII/2, z. 193, red. J. Tazbir, Warszawa–Kraków, s. 203–206.
Oleksicki Antoni. 1988. Waniewo. Dzieje regresu dawnego miasta, „Białostocczyzna”, nr 3, s. 9–12.
Oleksicki Antoni. 2001. Waniewo. Z przeszłości miasta, „Biuletyn Konserwatorski Województwa Podlaskiego”, t. 7, s. 159–174.
Pawlata Lech. 2015. Badania archeologiczne na starym mieście w Bielsku Podlaskim na tle wyników do tychczasowych badań, „Biuletyn Konserwatorski Województwa Podlaskiego”, t. 21, s. 245–279.
Perczyńska Gabriela. 2009. Kobiety Iszkołci, czyli dzieje zarządzania majętnością, [w:] Administracja i życie codzienne w dobrach Radziwiłłów XVI–XVIII wieku, red. U. Augustyniak, Fasciculi Historici Novi, t. IX, Warszawa, s. 7–112.
Pociecha Władysław. 1958. Olbracht Gasztołd, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 7 (1948–1958), red. W. Konopczyński, Kraków, s. 299–303.
Romaniuk Zbigniew. 2006. Kościół katolicki w miastach podlaskich w późnym średniowieczu, [w:] Małe Miasta. Religie, red. M. Zemło, Lublin–Supraśl, s. 15–39.
Śliwiński Józef. 2005. Pożary i pogorzelcy w Wielkim Księstwie Litewskim w XVI wieku ze szczególnym uwzględnieniem Podlasia i Grodzieńszczyzny w świetle Metryki Litewskiej, [w:] Szkice z dziejów społeczno-gospodarczych Podlasia i Grodzieńszczyzny od XV do XVI wieku, red. J. Śliwiński, Olsztyn, s. 95–132.
Stamm Edward. 1394. Staropolskie miary, część I. Miary długości i powierzchni, Warszawa.
Trzeciecki Maciej, Affelski Jakub. 2017. Osadnictwo wczesnośredniowieczne i z okresu nowożytnego na stanowisku nr 4 w Zambrzycach Starych, gm. Rutki, woj. podlaskie, „Raport”, t. 12, s. 169–198.
Trzeciecki Maciej. 2019. „Medieval” greyware in post-medieval Northeast Poland. Backwardness or Genius Loci?, [w:] Europa Postmediaevalis 2018. Post-medieval pottery between (its) borders, red. G. Blažková, K. Matĕjková, Gloucaster, s. 153–166.
Zaremska Hanna. 1973. Z dziejów handlu polsko-litewskiego — lokacje w Koronie i na Mazowszu w latach 1386–1501, „Przegląd Historyczny”, t. 64, z. 4, s. 717–727.
Wawrzyńczyk Alina. 1956. Studia z dziejów handlu Polski z Wielkim Księstwem Litewskim i Rosją w XVI wieku, Warszawa.
Wiśniewski Jerzy. 1964. Rozwój osadnictwa na pograniczu polsko-rusko-litewskim od końca XIV do połowy XVII wieku, „Acta Baltico-Slavica”, t. 1, s. 115–135.
Wyrobisz Andrzej. 1968. Szkło w Polsce od XIV do XVII w., Wrocław–Warszawa–Kraków.
Volkau Mikola. 2016. Oboronitielnyje soorużienia Biełarusi i Ukrainy sieriedziny XVII wieka na risunkach Abrachama van Vesterfelda i nabroskah iz arhiva Radzivillov v Minske, „Novye materialy po istorii fortifikacii”, t. 2, s. 40–52.
Volkau Mikola. 2019. Architektura draulanych rezidencyj Wialikaha Kniastwa Litouskaha na malunkach Janusza Radziwiła siaredziny XVII st., „Biełaruski histaryczny czasopis”, t. 12, s. 23–30.