„Wieczny jak piramidy pomnik nieśmiertelnej pamięci”. Uwagi o epitafijnej funkcji portretu trumiennego w okresie nowożytnym

Aleksander Jankowski

doi:10.23858/KHKM69.2021.4.006

Opublikowane: 2021-12-24

Tom 69 Nr 4 (2021)

„Wieczny jak piramidy pomnik nieśmiertelnej pamięci”. Uwagi o epitafijnej funkcji portretu trumiennego w okresie nowożytnym

Aleksander Jankowski

Kwartalnik Historii Kultury Materialnej

Dział: Studia i materiały

https://doi.org/10.23858/KHKM69.2021.4.006

Abstrakt

Artykuł poświęcono dotychczas nieopracowanej w literaturze przedmiotu kwestii funkcji, jakie portret trumienny spełniał po pochówku. Wizerunek zmarłego zawieszany w przestrzeni sakralnej utrwalał pamięć o nim oraz podkreślał jego „obecność” w czasie liturgii. Podstawą analiz są przede wszystkim inskrypcje identyfikujące zmarłego, towarzyszące wizerunkowi, przeważnie umieszczane na osobnych blachach mocowanych z portretem do trumny. Teksty te często mają formę panegiryku, a zawierają zwroty adresowane głównie do uczestników praktyk religijnych już po pochówku. Inskrypcje odzwierciedlają odmienne wizje zaświatów u katolików i protestantów.

Słowa kluczowe:

kultura staropolska, portret trumienny, portret epitafijny, epitafium, missae pro defunctis, chorągiew nagrobna, vexilla epitaphalia, dusza czyśćcowa

Inne teksty tego samego autora

Pobierz pliki

pdf

Zasady cytowania

Jankowski, A. (2021). „Wieczny jak piramidy pomnik nieśmiertelnej pamięci”. Uwagi o epitafijnej funkcji portretu trumiennego w okresie nowożytnym. Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, 69(4), 513–526. https://doi.org/10.23858/KHKM69.2021.4.006

Cited by / Share

Licencja

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.

Bibliografia

AAP [Archiwum Archidiecezjalne w Poznaniu], BP-AV [Biskupi Poznańscy. Akta Wizytacyjne], Oporowo, 1667, Visitatio decanatuum Śrem et Krobia a Joanne Francisco Wolski Archidiacono Śremensi a 1667 peracta, sygn. AV 16.
Google Scholar

Anioł od św. Teresy. 1651a. Podskarbi według statutu Ewangielii postępujący w J.W.J.M. Panu P. Janie Mikołaju z Żurowa Daniłowiczu, podskarbim wielkim koronnym... przy egzekwiach w Lublinie w kościele WW.O.O. Karmelitów Bosych… R.P: 1650 d. 11 kwietnia pokazany, Poznań (bez paginacji).
Google Scholar

Anioł od św. Teresy. 1651b. Zbrojny mocarz śmiercią od mocniejszego Boga zwyciężony, abo kazanie na pogrzebie J.M.P. Pana Stefana z Grudny na Ryczywole Grudzińskiego, Poznań.
Google Scholar

Augustyniak Urszula. 1992. Testamenty ewangelików reformowanych w Wielkim Księstwie Litewskim, Warszawa.
Google Scholar

Breviarum fidei. 1988. Breviarum fidei. Wybór doktrynalnych wypowiedzi Kościoła, wyd. II, oprac. S. Głowa, I. Bieda, Poznań.
Google Scholar

Buchwald-Pelcowa Paulina. 1982. Na pograniczu emblematów i stemmatów, [w:] Słowo i obraz. Materiały Sympozjum Komitetu Nauk o Sztuce Polskiej Akademii Nauk, Nieborów 29 września–1 października 1977 r., red. A. Morawińska, Warszawa, s. 73–95.
Google Scholar

Cieślak Katarzyna. 1992. Kościół-cmentarzem. Sztuka nagrobna w Gdańsku (XV–XVIII w.). „Długie trwanie” epitafium, Gdańsk.
Google Scholar

Czyż Anna S. 2015. Pacowska pompa funebris — pamięć o zmarłych jako element propagandy rodu, [w:] Cywilizacja prowincji Rzeczypospolitej szlacheckiej. Cykl II: „Nie wszystek umrę”. Pamięć o zmarłych w kulturze staropolskiej, red. A. Jankowski, A. Klonder, Bydgoszcz, s. 93–110.
Google Scholar

Czyż Anna S. 2018. Przekaz symboliczny i propagandowy programów heraldycznych w siedemnastowiecznych żałobnych drukach Pacowskich, czyli „Liliaci” i ich Gozdawa, „Przegląd Wschodni”, t. 14, z. 4 (56), s. 739–765.
Google Scholar

Dobrowolski Tadeusz 1956. Uwagi o nagrobku Władysława Jagiełły, „Rocznik Historii Sztuki”, t. 1, s. 7–92.
Google Scholar

Dobrowolski Tadeusz. 1962. Malarstwo, [w:] Historia sztuki polskiej w zarysie, red. T. Dobrowolski, W. Tatarkiewicz, t. II: Sztuka nowożytna, cz. 6: Sztuka barokowa 1600–1760, Kraków, s. 370–415.
Google Scholar

Dziechcińska Hanna. 1987. Oglądanie i słuchanie w kulturze dawnej Polski, Warszawa.
Google Scholar

Dziubkowa Joanna. 1996. Vanitas. Portret trumienny na tle sarmackich obyczajów pogrzebowych, red. J. Dziubkowa, Poznań.
Google Scholar

Jankowski Aleksander. 2009. Kościoły drewniane o zdwojonej konstrukcji ścian w Wielkopolsce, Bydgoszcz.
Google Scholar

Jankowski Aleksander. 2021. „By umarłą widzieć... okno się musiało w trunnie wyrząć”. Rozważania o początkach portretu trumiennego, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. LXIX, nr 1, s. 57–74, https://doi.org/10.23858/KHKM69.2021.1.004 (dostęp 01.10.2021).
Google Scholar

Jarczykowa Mariola. 2012. Przy pogrzebach rzeczy i rytmy. Funeralia Radziwiłłowskie z XVII wieku, Katowice.
Google Scholar

Karpowicz Mariusz. 1981. Uwagi o przemianach malarstwa i rzeźby polskiej w latach 1711–1740, [w:] Sztuka 1 poł. XVIII wieku. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki Rzeszów, listopad 1978, Warszawa, s. 95–113.
Google Scholar

Karpowicz Mariusz. 1983. Sztuka polska XVII wieku, Warszawa.
Google Scholar

Karpowicz Mariusz. 1994. Sztuki polskiej drogi dziwne, Bydgoszcz.
Google Scholar

Kmita Jan. 1641. [Jan Kmita] Opisanie Porządku przy Ciele S.Pamięci X. Jegomości Pana Wojewody Wileńskiego Hetmana Wielkiego W.X.Litew[skiego] Administratora Mohilowskiego, Bystrzyckiego, etc. Starosty: Y Wszystkiego Actu Pogrzebowego Który się odprawował w Wiżunach Anno 1641 21. Ianuarij, [w:] Proces pogrzebu S. Pamięci Jaśnie Oświeconego Książęcia Je[g]o Mości na Birżach i Dubinkach P.P. Chrzysztopha Radziwiłła Wojewody Wileńskiego, Hetmana Wielkiego W.X.L. Administratora Mohilewskiego, Bystrzyckiego, etc. etc. Starosty, Lubcz, https://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/publication/383359/edition/364882/content (dostęp 22.11.2017).
Google Scholar

Kozina Irma. 1990. Polskie chorągwie nagrobne i ich związek z ideą militis christiani, „Nasza Przeszłość”, t. 74, s. 237–255.
Google Scholar

Kozina Irma, Ostrowski Jan K. 1993. Chorągwie nagrobne, [w:] Sarmatia semper viva. Zbiór studiów ofiarowanych przez przyjaciół prof. drowi hab. Tadeuszowi Chrzanowskiemu, red. J. Baranowski i in., Warszawa, s. 91–138.
Google Scholar

Kronika mieszczanina krakowskiego. 1930. Kronika mieszczanina krakowskiego z lat 1575–1595, wyd. H. Barycz, Kraków.
Google Scholar

KZSwP. 1963. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. V: Województwo poznańskie, red. T. Ruszczyńska, A. Sławska, z. 3: Powiat gnieźnieński, oprac. T. Ruszczyńska, A. Sławska i in., Warszawa.
Google Scholar

KZSwP. 1973. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. V: Województwo poznańskie, red. T. Ruszczyńska, A. Sławska, z. 11: Powiat krotoszyński, oprac. Z. i J. Kębłowscy, Warszawa.
Google Scholar

Labudda Alfons. 1983. Liturgia pogrzebu w Polsce do wydania Rytuału Piotrkowskiego (1631).
Google Scholar

Studium historyczno-liturgiczne, Textus et Studia Historiam Theologiae in Polonia Excultae Spectantia, vol. XIV, Warszawa.
Google Scholar

Le Goff Jacques. 1997. Narodziny czyśćca, przekł. K. Kocjan, posł. Z. Mikołejko, Warszawa.
Google Scholar

Łukaszewicz Józef. 1858. Krótki opis historyczny kościołów parochialnych, kościółków, kaplic, klasztorów, szkółek parafialnych, szpitali i innych zakładów dobroczynnych w dawnej dyecezyi poznańskiej, t. 1, Poznań.
Google Scholar

Moisan-Jabłońska Krystyna. 1995. Obraz czyśćca w sztuce polskiego baroku. Studium ikonograficzno-ikonologiczne, Warszawa.
Google Scholar

Moszczeński Adam. 1907. Pamiętnik do historii polskiej w ostatnich latach panowania Augusta III i pierwszych Stanisława Poniatowskiego, Warszawa.
Google Scholar

Nowicka-Struska Anna. 2006. Elementy teatralne, gest i komunikacja niewerbalna w siedemnastowiecznych kazaniach pogrzebowych, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio FF, Philologiae”, Vol. 24, 71–97.
Google Scholar

Pelc Janusz. 2002. Słowo i obraz na pograniczu literatury i sztuk plastycznych, Kraków.
Google Scholar

Rok Bogdan. 1965. Człowiek wobec śmierci w kulturze staropolskiej, Wrocław.
Google Scholar

Ruszczycówna Janina. 1964. Portret renesansowy i barokowy na Mazowszu, „Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie”, t. VIII, s. 167–208.
Google Scholar

Rzempołuch Andrzej. 2000. O chorągwiach nagrobnych w Prusach Książęcych, Część I, „Studia Muzealne”, z. XIX, s. 134–156.
Google Scholar

Schoenen Paul. 1967. Epitaph, [w:] Reallexikon zur deutschen Kunstgeschichte, Bd. 5, red. L.H. Heydenreich, K.A. Wirtli, Stuttgart, Sp. 872–921.
Google Scholar

Starowolski Szymon. 1655. Monumenta Sarmatarum, Viam uniuersae carnis Ingressorum Simone Starovolscio, Cracoviae A.D. M.DC.LV, https://fbc.pionier.net.pl/details/nnzsq28 (dostęp 01.12.2021).
Google Scholar

Tazbir Janusz. 1970. Sarmatyzacja katolicyzmu w XVII wieku, [w:] Wiek XVII — kontrreformacjabarok. Prace z historii kultury, red. J. Pelc, Wrocław–Warszawa–Kraków, s. 7–37.
Google Scholar

Zlat Mieczysław. 1976. Typy osobowości w polskiej sztuce XVI wieku, [w:] Renesans. Sztuka i ideologia. Materiały Sympozjum Naukowego Komitetu Nauk o Sztuce PAN, Kraków, czerwiec 1973 oraz Sesji Naukowej Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Kielce, listopad 1973, Warszawa, s. 251–292.
Google Scholar