Miejsce w krajobrazie oraz funkcje wczesnośredniowiecznych grodów w dorzeczach środkowej i górnej Obry, Baryczy oraz środkowej Prosny w IX i X w.
DOI:
https://doi.org/10.23858/PA66.2018.011Keywords:
wczesnośredniowieczne grody, Słowianie, archeologia krajobrazu, średniowieczna archeologia, symbolika, słowiańska kosmologiaAbstract
W dorzeczach środkowej i górnej Obry, Baryczy oraz środkowej Prosny obecne są liczne grodziska, których czas budowy i funkcjonowania przypada nad tzw. czasy plemienne. W literaturze przedmiotu dominuje pogląd, w myśl którego stanowiły one siedziby arystokracji plemiennej. Niniejszy artykuł prezentuje odmienne ujęcie, skupiające się na społeczno-symbolicznym kontekście obecności tych obiektów we wczesnośredniowiecznym krajobrazie. Punktem wyjścia do rozważań stanowiła analiza formy grodów oraz ich usytuowania w strukturze osadniczej omawianego obszaru w IX i X wieku. W rozważaniach uwzględniono również potencjalne funkcje obiektów odkrywanych w obrębie wałów przebadanych grodzisk. Ich rezultatem jest uznanie grodów za wielofunkcyjne miejsca centralne wspólnot plemiennych, a ich potencjalne funkcje to: miejsce odbywania wieców oraz praktyk religijnych, skarbiec, punkt militarnego oporu oraz być może także plac targowy i rezydencja wybranych osób. Upadek tych grodów wiązać można z konsolidacją państwa polskiego za czasów Bolesława Chrobrego oraz translokacją ludności w pobliże dużych centrów władzy książęcej.
Downloads
References
Biermann F. 2018. Early Medieval Ringforts and the Social Elite of the Polabian Slavs in the Tenth and First Half of the Eleven Century. (W:) P. Kouřil, R. Procházka, Moravian and Silesian Strongholds of Tenth and Eleventh Centuries in the Context of Central Europe. Brno, 343-350.
Boroń P. 1999. Słowiańskie wiece plemienne. Katowice.
Brzostowicz M. 2002. Bruszczewski zespół osadniczy we wczesnym średniowieczu. Poznań.
Brzostowicz M. 2016. Gród. (W:) M. Brzostowicz (red.), Grodzisko wczesnośredniowieczne w Spławiu, woj. Wielkopolskie. Wyniki badań archeologicznych. Poznań, 24-29.
Chrzan K. 2014. Uwagi do studiów nad osadnictwem wschodniego dorzecza Baryczy od 2 poł. IX w. do poł. XI w. (W:) K. Chrzan, K. Czapla, S. Moździoch (red.), Funkcje grodów w państwach wczesnośredniowiecznej Europy Środkowej. Społeczeństwo, gospodarka, ideologia. Wrocław-Głogów, 191-225.
Chrzan K. 2017. Bogowie i społeczeństwo. Grody w krajobrazie przedchrześcijańskich Słowian na przykładzie opowieści biskupa merseburskiego Thietmara o Radogoszczy i Lucicach. (W:) D. Adamska, K. Chrzan, A. Pankiewicz (red.), Cum gratia et amicitia. Studia z dziejów osadnictwa dedykowane Pani Profesor Marcie Młynarskiej-Kaletynowej z okazji 65-lecia działalności naukowej. Wrocław, 357-373.
Chudziak W. 2014. Z badań nad funkcją małych i średnich warowni na obszarze Pomorza. (W:) K. Chrzan, K. Czapla, S. Moździoch (red.), Funkcje grodów w państwach wczesnośredniowiecznej Europy Środkowej. Społeczeństwo, gospodarka, ideologia. Wrocław-Głogów, 43-59.
Czapla K. 2014. Dziadoszanie. Plemię zamieszkujące ziemię głogowską w X wieku. Głogów.
Eliade M. 1998. Mit wiecznego powrotu. Warszawa.
Eliade M. 2008. Sacrum a profanum. O istocie sfery religijnej. Warszawa.
Hensel W. 1950 Studia i materiały do osadnictwa Wielkopolski wczesnohistorycznej 1. Poznań.
Hilczerówna Z. 1960. Wczesnośredniowieczne grodzisko w Daleszynie (stan.2) w pow. Gostyńskim. Poznań.
Hilczerówna Z. 1967a. Dorzecze górnej i środkowej Obry od VI do początków XI wieku. Wrocław-Warszawa-Kraków.
Hilczerówna Z. 1967b. Wyniki badań archeologicznych na wczesnośredniowiecznym grodzisku w Siemowie, pow. Gostyń. Slavia Antiqua 14, 131-175.
Hilczerówna Z. 1969. Pierwsze systematyczne prace wykopaliskowe na wczesnośredniowiecznym grodzisku w Kaszowie, pow. Milicz. Sprawozdania Archeologiczne 21, 167-175.
Hołowińska Z. 1956. Wczesnośredniowieczne grodzisko w Bonikowie w pow. kościańskim. Poznań.
Iwanicka-Pinkosz B. 2003. Wstępne wyniki ratowniczych badan wykopaliskowych na wczesnośredniowiecznym grodzisku w Łoniewie stan. 1, gm. Osieczna, woj. Wielkopolskie. Wielkopolskie Sprawozdania Archeologiczne 6, 343-350.
Iwanicka-Pinkosz B., Wyrwińska E. 2000. Ratownicze badania archeologiczne na wczesnośredniowiecznym grodzisku w Dąbczu, stan. l, gm. Rydzyna, byłe woj. leszczyńskie. Wielkopolskie Sprawozdania Archeologiczne 5, 73-84.
Kara M. 2000. Stan badań dendrochronologicznych wczesnośredniowiecznych grodzisk z terenu Wielkopolski. (W:) A. Buko, Z. Świechowski, Osadnictwo i architektura ziem polskich w dobie Zjazdu Gnieźnieńskiego. Warszawa, 55-68.
Kara M. 2006. Nowe w archeologii Wielkopolski wczesnośredniowiecznej – 15 lat później. (W:) W. Chudziak, S. Moździoch (red.), Stan i potrzeby badań nad wczesnym średniowieczem w Polsce – 15 lat później. Toruń-Wrocław-Warszawa, 207-244.
Kara M. 2009. Najstarsze państwo Piastów – rezultat przełomu czy kontynuacji? Studium archeologiczne. Poznań.
Kara M., Krąpiec M. 2005. Wyniki badań archeo-dendrochronologicznych wybranych grodzisk wczesnośredniowiecznych z terenu historycznej Wielkopolski, przeprowadzonych w roku 2003. Fontes Archaeologici Posnanienses 41, 211-232.
Kara M., Krąpiec M., Teske G. 2006. Wyniki badań archeo-dendrochronologicznych wybranych grodzisk wczesnośredniowiecznych z terenu historycznej Wielkopolski, przeprowadzonych w 2005 roku. Fontes Archaeologici Posnanienses 42, 125-144.
Kiarszys G. 2015. Trzy światy średniowiecza. Iuxta castrum Sandouel. Szczecin.
Kiarszys G., Kolenda J. 2017. Wczesnośredniowieczne grodziska w krajobrazie Doliny Baryczy. Przyczynek do studiów nad przemianami osadniczymi. Śląskie Sprawozdania Archeologiczne 59, 93-126.
Kolenda J. 2008. Wczesnośredniowieczny Milicz w świetle wykopalisk. (W:) J. Kolenda (red.), Milicz. Clavis Regni Poloniae. Gród na pograniczu. Wrocław, 9-59.
Kolenda J. 2011. Wczesnośredniowieczne osadnictwo grodowe pogranicza Śląska i Wielkopolski w świetle analiz dendrochronologicznych. (W:) M. Rębkowski, S. Rosik (red.), Populi Terre marisque. Prace poświęcone pamięci Profesora Lecha Leciejewicza. Wrocław, 41-65.
Kolenda J. 2013. Znalezisko gromadne narzędzi żelaznych ze stanowiska 3 w Sadkowie jako źródło do badań zmian gospodarczych, osadniczych i społecznych na terenie Dolnego Śląska w młodszych fazach wczesnego średniowiecza. (W:) J. Kolenda, A. Mierzwiński, S. Moździoch, L. Żygadło (red.) Z badań nad kulturą społeczeństw pradziejowych i wczesnośredniowiecznych. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Bogusławowi Gedidze, w osiemdziesiątą rocznicę urodzin przez przyjaciół, kolegów i uczniów. Wrocław, 387-396.
Kosiński D. 1991. Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy Piaski-Rochy. Studia Lednickie 2, 87-99.
Kosiński D. 1992. Niektóre wyniki badań wczesnośredniowiecznego grodziska w Piaskach, gm. Zduny, woj. Kaliskie, stanowisko 1. Wielkopolskie Sprawozdania Archeologiczne 1, 125-134.
Kosiński D. 1998. Ze studiów nad średniowieczem regionu Sulmierzyc. (W:) H. Kóčka-Krenz, W. Łosiński (red.), Kraje Słowiańskie w wiekach średnich. Profanum i sacrum. Poznań, 211-220.
Kopaliński W. 1990. Słownik symboli. Warszawa.
Kowalski P. 2007. Kultura magiczna. Omen, przesąd, znaczenie. Warszawa.
Kurnatowska Z. 1982. Zakładzina. (W:) G. Labuda, Z. Stiebera (red.), Słownik Starożytności Słowiańskich 7, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź, 52-54.
Kurnatowska Z. 2000a. Relacje Wielkopolski i Śląska w okresie plemiennym i wczesnopaństwowym. (W:) M. Młynarska-Kaletynowa, E. Małachowicz (red.), Śląsk około roku 1000. Wrocław, 11-24.
Kurnatowska Z. 2000b. Wielkopolska w X wieku i formowanie się państwa polskiego. (W:) H. Samsonowicz (red.), Ziemie polskie w X wieku i ich znaczenie w kształtowaniu się nowej mapy Europy. Kraków, 99-117.
Kurnatowska Z. 2005. Grody wczesnośredniowieczne u Słowian. [W:] M. Brzostowicz, H. Mizerska, J. Wrzesiński, Ląd nad Wartą. Dziedzictwo kultury słowiańskiej i cysterskiej. Poznań-Ląd 2005, 27-46.
Kurnatowska Z., Kara M. 2008. Wielkopolska południowa między Ziemią Gnieźnieńską a Śląskiem. (W:) J. Kolenda (red.), Milicz. Clavis Regni Poloniae. Gród na pograniczu. Wrocław, 157-169.
Kurnatowscy Z. i S. 1996. Znaczenie komunikacji wodnej dla społeczeństw pradziejowych i wczesnośredniowiecznych w Polsce. (W:) Z. Kurnatowska (red.), Słowiańszczyzna w Europie średniowiecznej 1. Wrocław, 117- 123.
Lodowski J. 2000. Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy w Lubielu, pow. Góra. Śląskie Sprawozdania Archeologiczne 42, 497-500.
Miśkiewicz B. 1964. Grody, [w:] Słownik Starożytności Słowiańskich 1, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź, 164-165.
Modzelewski K. 2001. Czy opole istniało?. Przegląd Historyczny 92 (2), 161-185.
Modzelewski K. 2004. Barbarzyńska Europa. Warszawa.
Modzelewski K. 2005. Wiec i banicja. Z porównawczych studiów nad ustrojem plemiennym Germanów i Słowian. Nauka 4/2005, 41-49.
Moszyński K. 1967. Kultura ludowa Słowian II. Kultura duchowa, cz. 1. Warszawa.
Moździoch S. 1998. Wczesnośredniowieczne grody śląskie a ówczesne podziały plemienne. [W:] H. Kóčka-Krenz, W. Łosiński (red.), Kraje Słowiańskie w wiekach średnich. Profanum i sacrum. Poznań, 99-114.
Moździoch S. 2000. Społeczność plemienna Śląska w IX-X wieku. (W:) M. Młynarska-Kaletynowa, E. Małachowicz (red.), Śląsk około roku 1000. Wrocław, 25-71.
Nalepa J. 1996. Obrzanie – plemię nad Obrą w południowo-zachodniej Wielkopolsce. (W:) Z. Kurnatowska (red.), Słowiańszczyzna w Europie średniowiecznej 1. Wrocław, 67-68.
Nowakowski D. 2017. Śląskie obiekty typu motte. Studium archeologiczno-historyczne. Wrocław.
Słupecki L.P. 2010. Świątynia pogańska – świątynia chrześcijańska. Problem pogańskich budowli kultowych w Skandynawii. (W:) K. Bracha, C. Hadamik (red.), Sacrum pogańskie – Sacrum chrześcijańskie. Kontynuacja miejsc kultu we wczesnośredniowiecznej Europie Środkowej. Warszawa, 319-360.
Teske G. 1998. Wczesnośredniowieczne grodziska z okolic Kalisza. Szkic archeologiczny. (W:) T. Baranowski (red.), Kalisz wczesnośredniowieczny. Kalisz, 109-119.
Teske G. 2000. Studnie wczesnośredniowieczne w grodach południowo-wschodniej Wielkopolski. (W:) L. Kajzer et al. (red.), Archaeologia et historia. Łódź, 377-392.
Teske G. 2003. Budownictwo grodowe w Wielkopolsce południowej w państwie pierwszych Piastów. Wstęp do problematyki. Wielkopolskie Sprawozdania Archeologiczne 6, 105-115.
Teske G. 2005. Golina – wczesnośredniowieczny gród wielkopolski na Wysoczyźnie Kaliskiej. Archaeologia Historica Polona 15 (2), 27-41.
Teske G. 2006. Z badań nad budownictwem grodów wczesnopiastowskich w południowej Wielkopolsce. (W:) A. Stępień-Kuczyńska, M. Olędzki (red.), Cultura et politica. Studia i rozprawy dedykowane profesorowi Jerzemu Kmiecińskiemu. Łódź, 117-127.
