Early medieval masks of th e Slavs: Images of the dead, the gods – or ritual props?
DOI:
https://doi.org/10.23858/PA68.2020.008Keywords:
masks, Early Middle Ages, Slavic religious beliefs, afterlife, pre-Christian ritualsAbstract
Masks have played an important role in human culture since the earliest times. In the present paper Slavic masks that date back to the Early Middle Ages are analyzed. The collection of artefacts consists of extraordinary finds from Opole and their somewhat later analogies from Veliky Novgorod and its surroundings, which constitutes the whole catalogue of Slavic finds. Masks are connected with different kinds of performative activities. However, I will make an attempt to prove that in the discussed chronological and cultural context they were explicitly associated with the world of the dead. Such information can be found in several written sources related to the religious beliefs of the Slavs. The article presents possible interpretation paths that allow us to see masks as images of gods, the deceased, or to interpret them as ritual props connected with annual rites, during which hosting the dead was one of the key elements.
Downloads
References
Kosmas Cosmae Pragensis Chronica Boemorum, Monumenta Germaniae Historica. Scriptores Rerum Germanicum. Nova Series. Tomus II, B. Bretholz (hrsg.), Berlin 1923.
Długosz Ioannis Dlugossii, Annales seu Cronicae incliti Regni Poloniae, Liber Primus. Liber Secundus, ed. I. Dąbrowski, Warszawa 1964.
Ebo Ebonis Vita s. Ottonis Episcopi Babenbergensis, Monumenta Poloniae Historica. Series Nova. Tomus VII, Fasc. 2, J. Wikarjak (red.), Warszawa 1969.
Kodeks Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski obejmujący dokumenta tak już drukowane, jak dotąd nie ogłaszane, sięgające do roku 1400, Poznań 1878.
Saxo Saxonis Grammatici Gesta Danorum, A. Holder (red.), Strassburg 1886.
Ibrāhīm Relacja Ibrāhīma ibn Ja’qūba z podróży do krajów słowiańskich w przekazie al-Bakrīego, Monumenta Poloniae Historica. Seria II – t. I, T. Kowalski (red.), Kraków 1946.
Aldhouse-Green M. (2005). An Archaeology of Images. Iconology and cosmology in Iron Age and Roman
Europe. London: Routledge.
Awdiejew A.D. (1959). Proischożdienije teatra. Elementy tieatra v pervobytnoobsinnom stroe. Leningrad-Moskva: Iskusstvo.
Back Danielsson I.-M. (2007). Masking Moments. The Transitions of Bodies and Beings in Late Iron Age Scandinavia. Stockholm: Stockholm University.
Bańkowski A. (2000). Etymologiczny słownik języka polskiego. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Belting H. (2010). Obraz i kult. Historia obrazu przed epoką sztuki. Gdańsk: Wydawnictwo Słowo/Obraz Terytoria.
Belting H. (2015). Faces. Historia twarzy, przekł. T. Zatorski. Gdańsk: Wydawnictwo Słowo/Obraz Terytoria.
Boholm Å. (2005). Weneckie widowiska karnawałowe w maskach. W: L. Kolankiewicz (red.), Antropologia widowisk: zagadnienia i wybór tekstów (658-667). Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego.
Boryś W. (2005). Słownik etymologiczny języka polskiego. Kraków: Wydawnictwo Literackie.
Brisbane M. (red.) (1992). The archaeology of Novgorod, Russia: Recent results from the town and its hinterland. Lincoln: Society for Medieval Archaeology.
Brisbane M., Hather J.G. (2007). Wood Use in Medieval Novgorod. Oxford: Oxbow.
Bregenhøj C. (2012). The Masks of Hedeby in Historic and Ethnological Perspective. W: H. Meller, R. Maraszek (red.), Masken der Vorzeit in Europa (II). Internationale Tagung vom 19. Bis 21. November 2010 in Halle (Saale) (111-120). Halle (Salle): Landesamt für Denkmalpflege und Archäologie Sachsen-Anhalt, Landes-museum für Vorgeschichte.
Brückner A. (1985). Mitologia słowiańska i polska, wstęp i oprac. S. Urbańczyk. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Brückner A. (2000). Słownik etymologiczny języka polskiego, wyd. IX. Warszawa: PW Wiedza Powszechna.
Bukowska-Gedigowa J., Gediga B. (1986) Wczesnośredniowieczny gród na Ostrówku w Opolu. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Burchardt J. (1986). Dlaczego pogańscy Polanie w XI w. nie zniszczyli katedry gnieźnieńskiej? Literatura Ludowa, 1, 31-42.
Cehak-Hołubiczowa H. (1965). Drewniane maski z grodu-miasta na Ostrówku w Opolu. Archeologia Polski, X/1, 305-317.
Chamajko N. (2007). Driewnierusskoje „dwojewierija”: proischożdienije, sodierżanije i adiekwatnostʹ tiermina. Ruthenica, 6, 86-115.
Dynda J. (2014). The Three-Headed One at the Crossroad: A Comparative Study of the Slavic God Triglav. Studia Mythologica Slavica, 17, 57-82.
Gediga B. (2012) Frühmittelalterliche Holzmasken aus Opole-Ostrówek. W: H. Meller, R. Maraszek (red.), Masken der Vorzeit in Europa (II). Internationale Tagung vom 19. Bis 21. November 2010 in Halle (Saale), (121-128), Halle (Salle): Landesamt für Denkmalpflege und Archäologie Sachsen-Anhalt, Landesmuseum für Vorgeschichte.
Gieysztor A. (2006). Mitologia Słowian, wyd. III, Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego.
Gloger Z. (1903). Encyklopedja staropolska. Ilustrowana, t. 4. Warszawa: Drukarnia P. Laskauera i S-ki.
Godelier M. (2010). Zagadka daru. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Gutjahr M. (2012). Masken im Mittelalter – ein Überblick. W: H. Meller, R. Maraszek (red.), Masken der Vorzeit in Europa (II). Internationale Tagung vom 19. Bis 21. November 2010 in Halle (Saale) (143-161). Halle (Salle): Landesamt für Denkmalpflege und Archäologie Sachsen-Anhalt, Landesmuseum für Vorgeschichte.
Hartnoll P. (1967). The Oxford companion to the theatre. London: Oxford University Press.
Kerényi K. (2005). Człowiek i maska. W: L. Kolankiewicz (red.), Antropologia widowisk: zagadnienia i wybór tekstów (647-657). Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego.
Kielak O. (2017). Gdzie koza chodzi, tam żyto rodzi. Płodnościowa funkcja kolędowania z maszkarą kozy. Polska sztuka ludowa. Konteksty, 71/1-2, 371-378.
Kolankiewicz L. (1999). Dziady. Teatr święta zmarłych. Gdańsk: Wydawnictwo Słowo/Obraz Terytoria.
Kolchin B.A. (1985). Drevnij Novgorod: prikladnoe iskusstvo i arheologiâ. Raskopy, gramoty, pismennost’, muzykalnye instrumenty, maski, šahmaty, vislye pečati, cvetnoj metall, kost’, derevo, steklo, ântar’, kamen’, glina, koža, železo. Moskva: Iskusstvo.
Kowalik A. (2004). Kosmologia dawnych Słowian. Prolegomena do teologii politycznej dawnych Słowian. Kraków: Zakład Wydawniczy „Nomos”.
Kowalska-Lewicka A. (1986). Ludowe wyobrażenia śmierci. Polska sztuka ludowa, 40/1-2, 23-30.
Krawiec A. (2017). Konsekwencje chrystianizacji dla społeczności i społeczeństw „Młodszej Europy”. W: J. Dobosz, J. Strzelczyk, M. Malta (red.), Chrystianizacja „Młodszej Europy” (273-292). Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.
Latour B. (2010). Przedmioty także posiadają sprawczość. W: E. Domańska (red.), Teoria wiedzy o przeszłości na tle współczesnej humanistyki. Antologia (525-560). Poznań: Wydawnictwo Poznańskie.
Leeuw G. (1991). Święta gra. Polska Sztuka Ludowa. Konteksty, 45/3-4, 4-10.
Łowmiański H. (1979). Religia Słowian i jej upadek (w. VI–XII). Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Mauss M. (2001). Pojęcie osoby, pojęcie „ja”. W: A. Mencwel (red.), Antropologia kultury. Zagadnienia i wybór tekstów (187-190). Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego.
Moszyński K. (1934). Kultura ludowa Słowian, Kultura duchowa, Część II. Zeszyt 1 cz. II. Kraków: Polska Akademia Umiejętności.
Moszyński K. (1939). Kultura ludowa Słowian. Kultura duchowa, Część II. Zeszyt 2. Kraków: Polska Akademia Umiejętności.
Moździoch S. (2013). Holzmaske aus Kiefer. W: C. Stiegemann, M. Kroker, W. Wolter (red.), Credo. Christianisierung Europas im Mittelalter, Bd. II, Katalog (553-554). Petersberg: Michael Imhof Verlag.
Moździoch S. (2013a). Holzmaske aus Kiefer. W: C. Stiegemann, M. Kroker, W. Wolter (red.), Credo. Christianisierung Europas im Mittelalter, Bd. II, Katalog (554). Petersberg: Michael Imhof Verlag.
Otto R. (1999). Świętość. Elementy irracjonalne w pojęciu bóstwa i ich stosunek do elementów racjonalnych. Warszawa: Wydawnictwo „KR”.
Ovchinnikova B.B. (2013). Litsevyye maski v srednevekovoy kul’ture Rusi (po materialam Novgorodskoy arkheologicheskoy ekspeditsii). W: V.A. Borzunov (red.), Arkheologiya Severa Rossii. Ot epokhi zheleza do Rossiyskoy imperii. Materialy Vserossiyskoy nauchnoy arkheologicheskoy konferentsii (227-232). Jekaterynburg – Surgut: Institute of Archaeology of the Russian Academy of Sciences.
Ovchinnikova B.B., Kopnina E.W. (2000). Maski i ikh rol v srednevekovoy kulture Novgoroda. W: A.T. Shashkov (red.), Problemy istorii Rossii. Vyp. 3. Novgorodskaya Rus’. Istoricheskoye prostranstvo i kul’turnoye naslediye (118-134). Jekaterynburg: Uralski Univer¬sitet.
Pettazzoni R. (1968). Wszechwiedza bogów. Warszawa: Książka i Wiedza.
Pokorny J. (1959). Indogermanisches etymologisches Wörterbuch. Bern-München: Francke Verlag.
Rosik S. (2010). Conversio gentis Pomeranorum. Studium świadectwa o wydarzeniu (XII wiek). Wrocław: Wydawnictwo Chronicon.
Rybakov B.A. (1987). Jazyczestwo Drewnej Rusi. Moskwa: „Nauka”.
Sawicki T. (2001). Badania przy kościele św. Jerzego w Gnieźnie. W: Z. Kurnatowska (red.), Gniezno w świetle ostatnich badań archeologicznych. Nowe fakty, nowe interpretacje (163-186). Poznań: Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk.
Sawicki T. (2017). Przedchrześcijańska konstrukcja kamienna na Górze Lecha w Gnieźnie. W: A. Różański (red.), Gemma Gemmarum. Studia dedykowane Profesor Hannie Kóčce-Krenz (679-705). Poznań: Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk.
Sikorski D.A. (2018). Religie dawnych Słowian. Przewodnik dla zdezorientowanych. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie.
Słupecki L.P. (1994). Slavonic Pagan Sanctuaries. Warsaw: Institute of Archaeology and Ethnology. Polish Academy of Science.
Strzelczyk J. (1998). Mity, podania i wierzenia dawnych Słowian. Poznań: Rebis.
Szczepanik P. (2012). Maski w kulturze pogańskich Słowian Zachodnich. Atrybut rytualno-obrzędowy, czy fetysz religijny? W: M. Franz, Z. Pilarczyk (red.), Barbarzyńcy u bram. Mare Integrans. Studia nad dziejami wybrzeży Morza Bałtyckiego. Wolin 5-7 sierpnia 2011 (104-121). Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek.
Szczepanik P. (2018). Słowiańskie zaświaty. Wierzenia, wizje i mity. Szczecin: Wydawnictwo „Triglav”.
Szczepanik P. (2018a). Wczesnośredniowieczne figurki miniaturowe z terenów Słowiańszczyzny Północno-Zachodniej. Próba interpretacji. W: S. Rosik, S. Jędrzejewska, K. Kollinger (red.), Hierofanie, wierzenia, obrzędy… Kultura symboliczna w średniowieczu między pogaństwem a chrześcijaństwem. Materiały V Kongresu Mediewistów Polskich, t. II (43-67). Rzeszów: Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego.
Téra M. (2017) Perun bůh hromovládce. Sonda do slovanského archaického náboženství. Červený Kostelec: Pavel Mervart.
Toporow W.N. (1974). O modelach liczbowych w kulturach archaicznych. Teksty. Teoria literatury, krytyka, interpretacja, 1(13), 167-188.
Uspieński B.A. (1985). Kult św. Mikołaja na Rusi. Lublin: Redakcja Wydawnictw Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.
Widomski J. (1996). Ontologia liczby. Wybrane zagadnienia z ontologii liczby w starożytności i średniowieczu. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Witczak K.T. (1994). Ze studiów nad religia Prasłowian. Część 2: Prapolska Nyja a grecka Enyo. Slavia Occidentalis, 51, 123-132.
