Materialność akcji 1005 – przykład zacierania śladów niemieckich, masowych zbrodni w Lesie Szpęgawskim

Dawid Kobiałka; Tomasz Jankowski; Tomasz Ceran; Izabela Mazanowska; Michał Czarnik; Karol Woliński

doi:10.23858/PA73.2025.4174

Authors

Dawid Kobiałka Instytut Archeologii, Uniwersytet Łódzki, ul. G. Narutowicza 65, 90-131 Łódź https://orcid.org/0000-0003-3806-4408
Tomasz Jankowski Instytut Pamięci Narodowej, Komisja Ścigania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu, Oddział w Gdańsku aleja Grunwaldzka 216, 80-266 Gdańsk
Tomasz Ceran Referat Badań Historycznych, Delegatura IPN w Bydgoszczy, ul. Wincentyny Teskowej 1, 85-130 Bydgoszcz https://orcid.org/0000-0002-5037-6378
Izabela Mazanowska Referat Badań Historycznych, Delegatura IPN w Bydgoszczy, ul. Wincentyny Teskowej 1, 85-130 Bydgoszcz https://orcid.org/0000-0001-9611-9644
Michał Czarnik Szkoła Doktorska Uniwersytetu Rzeszowskiego, Uniwersytet Rzeszowski, al. Tadeusza Rejtana 16C, 35-959 Rzeszów https://orcid.org/0000-0002-6064-302X
Karol Woliński Instytut Archeologii, Uniwersytet Gdański, ul. Bielańska 5, 80-851 Gdańsk https://orcid.org/0009-0001-9993-9864

DOI:

https://doi.org/10.23858/PA73.2025.4174

Keywords:

forensic archaeology, Second World War, genocide, mass crimes, Szpęgawsk Forest, Aktion 1005

Abstract

During the first months of the Second World War in the Pomeranian Voivodeship (and Kuyavia), the Germans murdered – as can only be generally estimated – about 20,000-30,000 citizens of the Second Polish Republic. The bodies of the victims were usually buried in mass graves. This was the first example of German genocide committed in the years 1939-1945. In the second half of 1944, the bodies of the victims were exhumed from about 30 execution sites and then burned in order to cover up the traces of the crime (Aktion 1005). This article emphasizes the key role of archaeological research in the context of documenting and studying the traces of mass crimes. Despite the mass scale of the atrocity in the autumn of 1939 and the c. 400 execution sites known, they were have been the subject of research primarily by professional historians and local historians. The project “Archaeology of the Pomeranian Crime of 1939” is the first attempt at a new, archaeological (and in fact interdisciplinary) look at the legacy of the events of autumn 1939 and their concealment at the end of 1944. The results of research in the Szpęgawsk Forest are presented as a case study. This was one of the largest and most important places of execution from the initial period of the Second World War in Gdańsk Pomerania, where the Germans destroyed mass graves as part of Aktion 1005.

Downloads

Download data is not yet available.

References

Angrick A. (2018). „Aktion 1005”. Spurenbeseitigung von NZ-Massenverbrechen 1942–1945. Eine „geheime Reichssache” im Spannungsfeld von Kriegswende und Propaganda. Göttingen: Wallstein.

Anstett E., Dreyfus J.-M. (red.). (2015). Mass Violence, Genocide and the ‘Forensic Turn’. Manchester: Manchester University Press.

Berendt G. (2016). Działalność Einsatzkommando 1005 na Pomorzu Gdańskim. W: C. Obracht-Prondzyński, T. Rembalski, K. Lewalski (red.), Kaszubi – Pomorze – Gdańsk. W kręgu pytań o kulturę, historię i tożsamość. Księga Jubileuszowa Profesora Józefa Borzyszkowskiego z okazji 70. rocznicy urodzin (331-353). Gdańsk: Instytut Kaszubski, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego.

Bojarska B. (1972). Eksterminacja inteligencji polskiej na Pomorzu Gdańskim (wrzesień-grudzień 1939). Poznań: Instytut Zachodni.

Bojarska B. (2009). Piaśnica. Miejsce martyrologii i pamięci. Z badań nad zbrodniami hitlerowskimi na Pomorzu. Wejherowo: Wydawnictwo BiT.

Buchli V., Lucas G. (red.). (2001). Archaeologies of the Contemporary Past. London-New York: Routledge.

Cajzer E. (2016). Archeologia zbrodni. Zagłada Żydów. Studia i Materiały, 12, 720-727, https://doi.org/10.32927/ZZSiM.456

Ceran T. (2024). Zbrodnia Pomorska 1939. Początek ludobójstwa niemieckiego w okupowanej Polsce. Warszawa-Bydgoszcz: Instytut Pamięci Narodowej.

Ceran T. (2025). Od „krwawej pomorskiej jesieni” do zbrodni pomorskiej 1939. Stan badań nad eksterminacją ludności cywilnej na Pomorzu Gdańskim w pierwszych miesiącach okupacji niemieckiej. Pamięć i Sprawiedliwość, 45, (w druku).

Chwalba A. (2004). Polska krwawi. Polska walczy. Jak żyło się pod okupacją 1939–1945. Kraków: Wydawnictwo Literackie.

Dziuban Z. (red.). (2017). Mapping the ‘Forensic Turn’. Engagements with Materialities of Mass Death in Holocaust Studies and Beyond. Vienna: New Academic Press.

Ferrándiz F., Robben A.C.G.M. (red.). (2015). Necropolitics: Mass Graves and Exhumations in the Age of Human Rights. Philadelphia, PA: University of Penn¬sylvania Press.

Głosek M. (red.). (2004). Katyń w świetle badań terenowych 1994–1995. Toruń: Dom Wydawniczy Duet.

Gould R., Schiffer M. (red.). (1981). Modern Material Culture: The Archaeology of Us. New York: Academic Press.

González-Ruibal A. (2019). An Archaeology of the Contemporary Era. London: Routledge.

González-Ruibal A. (2020). The Archaeology of the Spanish Civil War. London: Routledge.

Graves-Brown P., Harrison R., Piccini A. (red.). (2013). The Oxford Handbook of the Archaeology of the Contemporary World. Oxford: Oxford University Press.

Groen M., Márquez-Grant N., Janaway R.C. (red.). (2015). Forensic Archaeology: A Global Perspective. Chichester: Wiley-Blackwell.

Hildebrandt-Radke I. (2023). Raport z badań litologiczno-geochemicznych zrealizowanych w ramach prac archeologicznych zrealizowanych w 2023 roku w Chojnicach. Niepublikowany raport [archiwum projektu].

Hoffmann J. (2013). „Das kann man nicht erzählen”. Aktion 1005. Wie die Nazis die Spuren ihrer Massenmorde in Osteuropa beseitigen. Hamburg: Konkret Literaturverlag.

Jansen Ch., Weckbecker A. (1992). Der „Volksdeutsche Selbstschutz” in Polen 1939/1940. München: R. Oldenbourg Verlag.

Jastrzębski W. (1974). Terror i zbrodnia. Eksterminacja ludności polskiej i żydowskiej w rejencji bydgoskiej w latach 1939–1945. Warszawa: Interpress.

Kajzer L. 1996. Wstęp do archeologii historycznej. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.

Karski K. (2019). KL Plaszow: archeologia miejsca pa¬mięci. Kraków: Muzeum Krakowa.

Karski K., Kobiałka D. (2021). Archaeology in the shadow of Schindler’s List: discovering the materiality of Plaszow Camp. Journal of Contemporary Archaeology, 8(1), 89-111, https://doi.org/10.1558/jca.43381.

Keenan T., Weizman E. (2012). Mengele’s Skull: The Advent of Forensic Aesthetics. Berlin: Stenberg Press.

Kiarszys G. (2019). Atomowi żołnierze wolności. Archeologia magazynów broni jądrowej w Polsce. Szczecin: WNUS.

Kobiałka D. (2023). “We found people…” – the discovery, research, experiences and artistic documentation of mass graves from 1945 in Death Valley in Chojnice, Poland. Journal of Contemporary Archaeology, 10(2), 310-327, https://doi.org/10.1558/jca.26659.

Kobiałka D. (2024). Necroviolence in the archaeological evidence – mass crimes in the Szpęgawski Forest and the materiality of Aktion 1005. World Archaeology, 56(1), 112-128, https://doi.org/10.1080/00438243.2024.2387670.

Kobiałka D., Michalski M., Karski K., Lokś A., Pawleta M., Rezler-Wasielewska V., Wroniecki P., Wysocka J., Czarnik M. (2024a). Searching for the missing graves of PoWs from the Second World War – an example of research conducted in the area of Stalag VIII B (344) Lamsdorf. Journal of Field Archaeology, 49(6), 468-483, https://doi.org/10.1080/00934690.2024.2343511.

Kobiałka D., Ceran T., Mazanowska I., Wysocka J., Czarnik M., Nita D., Kostyrko M., Jankowski T. (2024b). An archaeology of the Pomeranian Crime of 1939 – the case of mass crimes in the Szpęgawski Forest (Poland). International Journal of Historical Archaeology, 28, 469-499, https://doi.org/10.1007/s10761-023-00718-2.

Kobiałka D., Smykowski M., Ceran T., Fabiańska M., Rennwanz J., Hildebrandt-Radke I. (2024c). Necrosol as a material archive of genocide – the case of the Nazi German Mass Crimes in the Szpęgawsk Forest. Journal of Contemporary Archaeology, 11(2), 177-201, https://doi.org/10.1558/jca.30261

Kobiałka D., Karski K., Pawleta M., Czarnik M., Wysocka J., Lynch P., Michalski M., Lokś A., Rennwanz J., Góra E. (2025a). Restoring their identity – archaeo¬logy, ethnography and the missing PoWs of Stalag VIII B (344) Lamsdorf. Journal of Field Archaeology, 50(5), 378-396, https://doi.org/10.1080/00934690.2025.2496855.

Kobiałka D., Fabiańska M., Rennwanz J., Hildebrandt-Radke I. (2025b). Unearthing the shadows of history: chemical traces of Second World War atrocities in the Szpęgawski Forest and Death Valley, Poland. Archeometry, 67(2), 424-438, https://doi.org/10.1111/arcm.13013.

Koff C. (2007). Pamięć kości. Pośród umarłych w Rwandzie, Bośni, Chorwacji i Kosowie. Warszawa: Przedsiębiorstwo Wydawnicze Rzeczpospolita SA.

Kola A. (2000). Hitlerowski obóz zagłady Żydów w Bełżcu w świetle źródeł archeologicznych. Badania 1997-1999. Warszawa-Waszyngton: Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, United States Holocaust Memorial Museum.

Kola A. (2005). Archeologia zbrodni: oficerowie polscy na cmentarzu ofiar NKWD w Charkowie. Toruń: Wydawnictwo.

Kozłowski R. (2008). Mniszek miejsce kaźni. Przewodnik po miejscach walki i męczeństwa w gminie Dragacz. Dragacz: Oficyna Wydawnicza.

Kubicki M. (2019). Zbrodnia w Lesie Szpęgawskim 1939-1940. Gdańsk-Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu.

Kubicki M., Pliszka P. (2019). Szpęgawsk: miejsce niemieckich zbrodni na Pomorzu w 1939 roku. Przewodnik. Wejherowo: Muzeum Piaśnickie w Wejherowie.

Krupa-Ławrynowicz A., Ławrynowicz O. (red.). (2019). Miejsca pamięci i miejsca zapomnienia. Interdyscyplinarne badania na Jurze Krakowsko-Częstochowskiej. Raport z badań, t. 2. Gmina Mostów. Łódź: Instytut Archeologii UŁ.

Ławrynowicz O., Żelazko J. (red.). (2015). Archeologia totalitaryzmu. Ślady represji 1939–1956. Łódź: Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu Oddział w Łodzi.

Machcewicz P. (2016). Po co nam Muzeum II Wojny Światowej? W: P. Wnuk, P. Machcewicz, O. Gałka-Olejko, Ł. Jasiński, J. Daniluk (red.), Muzeum II Wojny Światowej. Katalog wystawy głównej (7-13). Gdańsk: Muzeum II Wojny Światowej.

Mazanowska I., Ceran T., Przegiętka M. (red.). (2021). W cieniu Einsatzgruppen. Volksdeutscher Selbstschutz w okupowanej Polsce 1939‒1940. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu.

Mazanowska I., Tomkiewicz M., Ceran T. (red.) (2025). Zbrodnia pomorska 1939. Dokumentacja terroru niemieckiego, t. 1. Bydgoszcz-Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej, Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, Delegatura w Bydgoszczy.

Mazurek M., Sznajdrowska-Pondel A. (red.). (2023). Archeologia konfliktów XX wieku. Wyniki ratowniczych badań archeologicznych przedmościa Warszawy. Rzeszów: Fundacja Badań nad Dziedzictwem Kulturowym.

Meissner B. (1980). ‘Sonderaktion 1005’. W: C. Pilichowski (red.), Zbrodnie i sprawcy. Ludobójstwo hitlerowskie przed sądem ludzkości i historii (414-418). Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

Mik H., Węglińska W. (red.) (2019). Materialne pozostałości konfliktów i zbrodni XX wieku w świetle najnowszych badań archeologicznych. Gdańsk: Muzeum II Wojny Światowej.

Milewski J. (1989). Szpęgawsk. Tczew-Starogard Gdański: Kociewski Kantor Edytorski.

Moran K.S., Gold C.L. (red.). (2019). Forensic Archaeology: Multidisciplinary Perspectives. Springer, https://doi.org/10.1007/978-3-030-03291-3.

Nita D. (2023). Autorska analiza chronologiczna i funkcjonalna przedmiotów odnalezionych w trakcie badań wykopaliskowych w 2023 roku w ramach realizacji projektu pt. „Archeologia Zbrodni pomorskiej 1939”. Niepublikowany raport [archiwum projektu].

Nowak E. (red.). (2006). Obozy w Lamsdorf/Łambinowicach (1870/1946). Opole: Centralne Muzeum Jeńców Wojennych.

Pawleta M., Kobiałka D., Marciniak A. (red.). (2023). Archeologia wobec materialnych śladów współczesności. Kraków: Universitas, Oddział Polskiej Akademii Nauk w Poznaniu.

Pawlicka-Nowak Ł. (2015). Badania archeologiczne na terenie byłego niemieckiego ośrodka zagłady w Chełmnie nad Nerem’. W: O. Ławrynowicz, J. Żelazko (red.), Archeologia totalitaryzmu. Ślady represji 1939–1956 (135-168). Łódź: Instytut Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego, Instytut Pamięci Narodowej Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, Oddział w Łodzi.

Popkiewicz O. (2016). Poszukiwania mogił ofiar rzezi wołyńskiej na terenie Ukrainy na podstawie wyników prac archeologiczno-ekshumacyjnych w Ostrówkach i Woli Ostrowieckiej. W: A. Zalewska (red.), Archeologia współczesności (107-124). Warszawa: SNAP.

Rathje W., Murphy C. (2001). Rubbish! The Archaeology of Garbage. Tuscon: University of Arizona Press.

Rennwanz J. (2023). Archeologia Zbrodni pomorskiej 1939. Szpęgawsk. Węgle drzewne z grobu masowego nr 18. Niepublikowany raport [archiwum projektu].

Renshaw L. (2020). Forensic archaeology and the production of memorial sites. Situating memorial in the wider memory landscape. W: S. de Nardi, H. Orange, S. High et al. (red.), The Routledge Handbook of Memory and Place (99-108). London-New York: Routledge.

Saunders N. (2007). Killing Time: Archaeology and the First World War. Stroud: The History Press.

Sawczuk J. (1974). Hitlerowskie obozy jenieckie w Łambinowicach w latach 1939–1945. Studium monograficzne. Opole: Instytut Śląski.

Staniewska A., Domańska E. (red.). (2023a). Ekshumacje polityczne. Teoria i praktyka. Gdańsk-Lublin: Słowa/obraz terytoria.

Staniewska A., Domańska E. (2023b). Ekshumacje polityczne jako zjawisko społeczne i wielodziedzinowe pole badań. W: A. Staniewska, E. Domańska (red.), Ekshumacje polityczne. Teoria i praktyka (14-61). Gdańsk-Lublin: Słowa/obraz terytoria.

Steyer D. (1967). Eksterminacja ludności polskiej na Pomorzu Gdańskim w latach 1939-1945. Gdynia: Wydawnictwo Morskie.

Sturdy Colls C. (2015). Holocaust Archaeologies: Approaches and Future Directions. New York: Springer.

Szarota T. 2007. Zacieranie śladów zbrodni. Zapomniana karta dziejów II wojny światowej. W: T. Szarota (red.), Karuzela na placu Krasińskich. Studia i szkice z lat wojny i okupacji (382-394). Warszawa: Oficyna Wydawnicza Rytm.

Szwagrzyk K. (2021). Cmentarz Osobowicki we Wrocławiu. Pola ofiar komunizmu. Warszawa: Wydawnictwo IPN.

Trzciński M. (2021). Kryminalistyka i archeologia sądowa w procesie poszukiwania ukrytych zwłok. Warszawa: Wolters Kluwer.

Wardzyńska M. (2009). Był rok 1939. Operacja niemieckiej policji bezpieczeństwa w Polsce. Intelligenzaktion. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu.

Wichowska K. (2016). „Łączka”: poszukiwania i identyfikacja ofiar terroru komunistycznego pochowanych na warszawskich Powązkach. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu.

Weliczker L. (2019). Brygada śmierci. Pamiętnik więźnia Sonderkommando 1005. Warszawa–Kraków: Wydawnictwa Żydowskiej Komisji Historycznej przy Centralnym Komitecie Żydów Polskich.

Wojtkowska A. (2023). Archeologia zbrodni wołyńskiej. Instytut Archeologii UKSW [niepublikowana rozprawa doktorska].

Wysocka J. (2023). Analiza antropologiczna szczątków kostnych podjętych z grobu nr 18 w Lesie Szpęgawskim. Niepublikowany raport [archiwum projektu].

Zalewska A. (2014). Prospołeczna, partycypacyjna i „wspólnotowa” archeologia bliskiej przeszłości jako sposób na nadawanie sensu trwaniu (ludzi i rzeczy) oraz jako antidotum na niedostatki wiedzy i trywializację przeszłości. Studia Humanistyczne AGH, 13(2), 19-39.

Zalewska A. (red.). (2016). Archeologia współczesności. Warszawa: SNAP.

Zalewska A. (red.). (2019). Archeologiczne przywracanie pamięci o Wielkiej Wojnie w rejonie Rawki i Bzury (1914-1915). Warszawa: Wydawnictwo IAE PAN.