Rodzinne opresje Julianny Młodeckiej (1731–ok. 1799). Przyczynek do dziejów przemocy domowej w czasach staropolskich

Wiesław Bondyra

doi:10.23858/KHKM68.2020.1.005

Opublikowane: 2020-05-04

Tom 68 Nr 1 (2020)

Rodzinne opresje Julianny Młodeckiej (1731–ok. 1799). Przyczynek do dziejów przemocy domowej w czasach staropolskich

Wiesław Bondyra

Kwartalnik Historii Kultury Materialnej

Dział: Studia i materiały

https://doi.org/10.23858/KHKM68.2020.1.005

Abstrakt

Artykuł przedstawia nieszczęśliwe dzieciństwo i wczesną młodość Julianny Młodeckiej, córki podczaszego bracławskiego Aleksandra i jego drugiej żony Konstancji Wereszczakówny. Po śmierci ojca i powtórnym zamążpójściu matki za skarbnika buskiego Józefa Chociszewskiego, Julianna przez lata była traktowana w nieludzki sposób, okrutnie bita, a później także i głodzona. Poza tym zmuszano ją wykonywania wszelkich prac gospodarskich traktując jak sługę, do nieustannego zajmowania się młodszym rodzeństwem, pozbawiono prawa do nauki. Po kilku nieudanych próbach ucieczki, jedna z nich zakończyła się pomyślnie. Szukając ratunku przed powrotem i karzącą ręką matki, zdecydowała się na natychmiastowy ślub ze swym wybawcą, dużo od niej starszym pisarzem grodzkim horodelskim, Michałem Wydżgą. Oskarżony on został przez Konstancję Chociszewską o porwanie córki i zmuszenie do małżeństwa. Wydżga w następnych latach wspierał żonę i jej brata Kajetana, kanonika lwowskiego, w próbach odzyskania ojcowskiego majątku od matki i ojczyma. Po śmierci pierwszego męża Julianna została żoną również wdowca, łowczego krasnostawskiego, Antoniego Dłużewskiego. Po śmierci każdego z nich musiała toczyć spory z dorosłymi pasierbami o prawo dożywotniego użytkowania majątku, w interesie swoich własnych małoletnich dzieci. W wieku 58 lat po raz ostatni wyszła za mąż za dużo młodszego od siebie podczaszego horodelskiego, Antoniego Dzierżanowskiego. Tekst koncentruje się zwłaszcza na pierwszym okresie życia bohaterki, do momentu jej ucieczki w wieku 16 lat. Szczegóły srogości matki wobec dziewczyny opisano na podstawie akt sądowych, głównie zaprzysiężonych zeznań i relacji świadków podczas przesłuchania przed chełmskim sądem konsystorskim.

Słowa kluczowe:

przemoc domowa, sądownictwo szlacheckie, własność ziemska, Dłużewski Antoni, Dzierżanowski Antoni, Młodecki Aleksander, Wydżga Michał

Pobierz pliki

pdf

Zasady cytowania

Bondyra, W. (2020). Rodzinne opresje Julianny Młodeckiej (1731–ok. 1799). Przyczynek do dziejów przemocy domowej w czasach staropolskich. Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, 68(1), 69–86. https://doi.org/10.23858/KHKM68.2020.1.005

Cited by / Share

Licencja

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.

Bibliografia

AAL [Archiwum Archidiecezjalne w Lublinie], AKL [Akta Konsystorza Lubelskiego], sygn. Rep. 60 A128, AL 13.
Google Scholar

AGAD [Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie], AZ [Archiwum Zamojskich], sygn. 1367.
Google Scholar

AGAD [Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie], Kanclerskie [Księgi kanclerskie Metryki Koronnej], sygn. 47.
Google Scholar

AGAD [Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie], Sig. [Księgi sigillat Metryki Koronnej], sygn. 28, 29.
Google Scholar

AGAD [Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie], Zb.Czołow. [Zbiór A. Czołowskiego], sygn. 460.
Google Scholar

APL [Archiwum Państwowe w Lublinie], KgL RMO [Księgi grodzkie chełmskie. Relacje, manife-stacje, oblaty], ks. 169, 172, 175, 191.
Google Scholar

APL [Archiwum Państwowe w Lublinie], KgChL RMO [Księgi grodzkie chełmskie. Relacje, mani-festacje, oblaty. Luźne], ks. 70, 74, 77, 78, 82, 83, 105.
Google Scholar

APL [Archiwum Państwowe w Lublinie], KgGR [Księgi grodzkie grabowieckie. Relacje], ks. 113.
Google Scholar

APL [Archiwum Państwowe w Lublinie], KgGZ [Księgi grodzkie grabowieckie. Zapisy], ks. 129.
Google Scholar

APL [Archiwum Państwowe w Lublinie], KgH RMO [Księgi grodzkie horodelskie. Relacje, manifestacje, oblaty], ks. 48, 49, 51.
Google Scholar

APL [Archiwum Państwowe w Lublinie], KgK RMO [Księgi grodzkie krasnostawskie. Relacje, manifestacje, oblaty], ks. 47.
Google Scholar

APL [Archiwum Państwowe w Lublinie], KgL RMO [Księgi grodzkie lubelskie. Relacje, manife-stacje, oblaty], ks. 259, 272, 325.
Google Scholar

APL [Archiwum Państwowe w Lublinie], KgLZ [Księgi grodzkie lubelskie. Zapisy], ks. 151, 159, 161, 165.
Google Scholar

BN [Biblioteka Narodowa w Warszawie], Zb.Czołow. [Zbiory A. Czołowskiego], sygn. 5569, t. 4.
Google Scholar

CPAHUK [Centralne Państwowe Archiwum Historyczne Ukrainy w Kijowie], f. 28 [fond 28: Księgi gr. włodzimierskie, opis 1], ks. 141.
Google Scholar

CPAHUK [Centralne Państwowe Archiwum Historyczne Ukrainy w Kijowie], f. 49 [fond 49: Akta Potockich, opis 1], sygn. 139.
Google Scholar

LNNBUL [Lwowska Narodowa Naukowa Biblioteka Ukrainy im. W. Stefanyka we Lwowie], f. 141 [fond 141: Zbiory A. Czołowskiego], sygn. 2429/III.
Google Scholar

Stworzyński Mikołaj. 1834. „Opisanie statystyczno-historyczne dóbr Ordynacyi Zamojskiej w 1834 r.”, Biblioteka Narodowa w Warszawie, Biblioteka Ordynacji Zamojskiej, rkps 1815 (mps sygn. 1874 w Archiwum Państwowym w Lublinie).
Google Scholar

Bereza Arkadiusz, Okniński Witold. 2010. Sądownictwo siedleckie. Tradycje i współczesność, Siedlce.
Google Scholar

Bezzubik Edyta. 1999. Rapt w okresie staropolskim, „Studia Podlaskie”, t. 9, s. 65–72.
Google Scholar

Bondyra Wiesław. 2003. Zarys dziejów Uhruska. 800 lat istnienia, [w:] Gmina Wola Uhruska na tle Euroregionu Bug. Język i kultura, red. F. Czyżewski, Wola Uhruska, s. 13–26.
Google Scholar

Bondyra Wiesław. 2014. Urzędnicy grodzcy województwa bełskiego i ziemi chełmskiej w czasach saskich. Spisy, [w:] Scientia nihil est quam veritas imago. Studia ofiarowane prof. R. Szczygłowi w siedemdziesięciolecie urodzin, red. A. Sochacka, P. Jusiak, Lublin, s. 888–936.
Google Scholar

Bondyra Wiesław. 2015. Własność ziemska w województwie bełskim w czasach saskich, Lublin.
Google Scholar

Boniecki Adam. 1900–1911. Herbarz polski, t. 3–5, 14, Warszawa.
Google Scholar

Deputaci.2017. Deputaci Trybunału Koronnego 1578–1794. Spis, cz. 4: 1701–1750, oprac. W. Bondyra, Lublin.
Google Scholar

Elektorowie. 1908. Elektorowie królów Władysława IV, Michała Korybuta, Stanisława Leszczyńskiego i spis stronników Augusta III, wyd. J. Dunin-Borkowski, M. Dunin-Wąsowicz, „Rocznik Towarzystwa Heraldycznego we Lwowie”, t. 1, 1908/1909.
Google Scholar

Encyklopedia katolicka.1985. Encyklopedia katolicka, t. 1, Lublin.
Google Scholar

Encyklopedia kościelna. 1892. Encyklopedia kościelna, wyd. M. Nowodworski, t. 18, Warszawa.
Google Scholar

Kitowicz Jędrzej. 1985. Opis obyczajów za panowania Augusta III, Warszawa.
Google Scholar

Kosiński Adam Amilkar. 1881. Przewodnik heraldyczny, t. 3, Warszawa.
Google Scholar

Księgi referendarii.1979. Księgi referendarii koronnej z czasów saskich. Sumariusz, t. 2: 1735–1763, oprac. M. Woźniakowa, Warszawa.
Google Scholar

Lipiński Stanisław. 2013. Przyczynek do dziejów Krasnego, „Rocznik Chełmski”, t. 17, s. 321–327.
Google Scholar

Marczewski Jarosław. 2013. Dzieje chełmskiej kapituły katedralnej obrządku łacińskiego, Lublin.
Google Scholar

Metryki brygidek. 2011. Metryki brygidek lubelskich, oprac. J. Marczewski, Lublin.
Google Scholar

Moraczewski Stanisław. 1907. Moraczewscy. Zarys genealogiczny z dokumentów urzędowych oraz papierów znajdujących się w archiwum rodzinnym, Lwów.
Google Scholar

Morys-Twarowski Michał. 2013. Uzupełnienia do biografii Michała Dzierżanowskiego (ok. 1722––1809), „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego” Prace Historyczne, nr 140, z. 4, s. 313–320.
Google Scholar

Mozgawa Marek, Wrzyszcz Andrzej. 2019. Prawnokarna ochrona miru domowego na ziemiach polskich, „Ius Novum”, t. 13, nr 2, s. 75–106.
Google Scholar

Niesiecki Kasper. 1841–1845. Herbarz polski, t. 6, 10, Lipsk.
Google Scholar

Orłowski Ryszard. 1959. Opór włościan i formy walki klasowej w Ordynacji Zamojskiej w drugiej połowie XVIII stulecia, „Annales UMCS”, Sectio F, t. 14, s. 139–177.
Google Scholar

Ostrowski Teodor. 1787. Prawo cywilne narodu polskiego, t. 1, Warszawa.
Google Scholar

Penkała Anna. 2017. Przeciw prawu, tradycji i obyczajowi. Sprawy procesowe szlacheckich małżeństw w księgach sądów grodzkich województwa krakowskiego w czasach saskich, Kraków.
Google Scholar

Popiołek Bożena. 2014. Przemoc domowa w Polsce w pierwszej połowie XVIII w. w świetle ksiąg sądowych, [w:] Scientia nihil est quam veritas imago. Studia ofiarowane prof. R. Szczygłowi w siedemdziesięciolecie urodzin, red. A. Sochacka, P. Jusiak, Lublin, s. 978–990.
Google Scholar

Popiołek Bożena. 2015. Męska zbrodnia, kobiecy ból? Drobna przemoc w czasach saskich, [w:] Kobieta i mężczyzna. Jedna przestrzeń — dwa światy, red. B. Popiołek, A. Chłosta-Sikorska, M. Gadocha, Warszawa, s. 83–93.
Google Scholar

Popiołek Bożena. 2018. Kryminalia w księgach sądowych miast Korony jako źródło do badań nad życiem rodzinnym na przełomie XVII i XVIII wieku, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. LXVI, nr 1, s. 21–32.
Google Scholar

Rolle Józef Apolinary. 1892. Po insurekcji kozackiej. Z wewnętrznych dziejów Bracławszczyzny, [w:] Rolle Józef Apolinary, Sylwetki historyczne, Seria 8, t. 8, Kraków, s. 115–268.
Google Scholar

Sarcevičiene Jolita. 2014. „Nie mogą ich świątobliwie wychowywać, jeśli onych nie gromią”. Relacje między rodzicami a dziećmi w piśmiennictwie XVIII wieku, [w:] W kręgu rodziny epok dawnych. Dzieciństwo, red. B. Popiołek, A. Chłosta-Sikorska, M. Gadocha, Warszawa, s. 397–414.
Google Scholar

SGKP. 1883. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 4, Warszawa.
Google Scholar

Summariusz królewszczyzn. 1862. Summariusz królewszczyzn w całej Koronie Polskiej z wyrażeniem posesorów i siła która płaci rocznej kwarty, spisany roku 1770, wyd. E. Piotrowski, Żytomierz.
Google Scholar

Szachałaj Jolanta. 2003. Historia parafii p.w. św. Jana Chrzciciela w Uhrusku (w świetle Wizytacji generalnej z 1799 r.), [w:] Gmina Wola Uhruska na tle Euroregionu Bug. Język i kultura, red. F. Czyżewski, Wola Uhruska, s. 53–59.
Google Scholar

Tyszka Andrzej. 2001. Nekrologi „Kuriera Warszawskiego” 1821–1939, t. 1: 1821–1845, Warszawa.
Google Scholar

Uruski Seweryn. 1914. Rodzina. Herbarz szlachty polskiej, t. 11, Warszawa.
Google Scholar

Uruszczak Wacław. 2015. Historia państwa i prawa polskiego, t. 1: 966–1795, wyd. 3, Warszawa.
Google Scholar

Urzędnicy bełscy.1992. Urzędnicy województwa bełskiego i ziemi chełmskiej XIV–XVIII wieku. Spisy, oprac. H. Gmiterek, R. Szczygieł, Kórnik.
Google Scholar

Urzędnicy lubelscy.1991. Urzędnicy województwa lubelskiego XVI–XVIII wieku. Spisy, oprac. W. Kłaczewski, W. Urban, Kórnik.
Google Scholar

Urzędnicy podlascy. 1994. Urzędnicy podlascy XIV–XVIII wieku. Spisy, oprac. E. Dubas-Urwanowicz, W. Jarmolik, M. Kulecki, J. Urwanowicz, Kórnik.
Google Scholar

Urzędnicy ruscy. 1987. Urzędnicy województwa ruskiego XIV–XVIII wieku. Spisy, oprac. K. Przyboś, Wrocław.
Google Scholar

Wereszycka Helena. 1969. Kossecki Stanisław, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 14, Wrocław, s. 298.
Google Scholar

Woliński Marek. 2011. Herbarz szlachty ziemi łukowskiej na Lubelszczyźnie, Szczecin.
Google Scholar

Załęski Krzysztof. 2009. Słownik polskich prawników należących do lóż wolnomularskich, „Ars Regia”, nr 18, s. 181–223.
Google Scholar

Zbudniewek Janusz. 1994. Fundacje paulinów w XVII i XVIII wieku, „Saeculum Christianum”, t. 1, nr 2, s. 65–82.
Google Scholar

Żołądź-Strzelczyk Dorota. 2014. Przestrzeń dziecięca w staropolskiej rzeczywistości, [w:] W kręgu rodziny epok dawnych. Dzieciństwo, red. B. Popiołek, A. Chłosta-Sikorska, M. Gadocha, Warszawa, s. 213–236.
Google Scholar

Żołądź-Strzelczyk Dorota, Kabacińska-Łuczak Katarzyna. 2012. Codzienność dziecięca opisana słowem i obrazem. Życie dziecka na ziemiach polskich od XVI do XVIII wieku, Warszawa.
Google Scholar

Żychliński Teodor. 1880. Złota księga szlachty polskiej, t. 2, Poznań.
Google Scholar