Gdy dom nie jest domem. Kraków w cieniu Lwowa

Autor

DOI:

https://doi.org/10.23858/JUE17.2019.008

Słowa kluczowe:

pamięć, emocjonalna wspólnota pamięci, nostalgia, trauma, wysiedlenie, Lwów, Kraków, wizerunek miasta

Abstrakt

Przesiedlenia były udziałem pokolenia, które przeżyło czas II wojny światowej. Przeżycia z tym związane są mocno zakorzenione w sferze emocji wpływających na kształtowanie opowieści o mieście utraconym i o mieście nowego osiedlenia. Zakres interpretacyjny analizy wyznacza kluczowa kategoria pamięci i jej pochodne: wspólnota pamięci, pamięć prywatna, emocjonalna wspólnota pamięci oraz trauma i nostalgia. Szerokie spektrum terminów upoważnia, by odnieść je do świata przeżywanego i praktyk życia codziennego, jakie były udziałem lwowian przybyłych do Krakowa po drugiej wojnie światowej oraz ich potomków utożsamiających się z rodzinną pamięcią. Emocjonalną wspólnotę pamięci „lwowskich krakowian” określa kilka wyznaczników: tożsame miejsce pochodzenia (niekoniecznie – urodzenia), trauma wojny i wysiedlenia, późniejsze zamieszkanie w Krakowie (w różnym czasie). W tych kontekstach sytuują się ich doświadczenia i przeżycia – piętno utraty własnego domu i miasta, brak zakorzenienia, poczucie tymczasowości, wyobcowania, tęsknota za dawnym miejscem i czasem. Na poły realne, na poły metafizyczne zanurzenie w przestrzeni Lwowa, dotychczas codziennej i swojskiej, a potem gwałtownie zawłaszczonej przez ideologię i politykę spowodowało, że dla wielu lwowian nowe miejsce zamieszkania – Kraków z historycznym splendorem matecznika polskości – nie stało się domem, mimo że wartości kultury narodowej były im bardzo bliskie.

Mityzacja rodzinnego miasta nie zaskakuje, to oczywista prawidłowość kulturowa,  warto natomiast rozważyć stosunkowo nikłą obecność Lwowa w Krakowie. Inaczej niż we Wrocławiu, którego pustą powojenną przestrzeń wypełnili imigranci, w Krakowie zetknęli się oni z zasiedziałą społecznością, z rezerwą odnoszącą się do inności przybyszy ze wschodu. Pamięć o utraconym Lwowie była w Krakowie pamięcią wyobcowaną. Nie da się tego wytłumaczyć li tylko cenzurowaniem tematyki kresowej w oficjalnym dyskursie epoki Polski Ludowej. Skądinąd przecież wiadomo, że paradoksalnie spowodowało to silną mitologizację Kresów i miast kresowych w potocznej świadomości Polaków. W pozbawionym polskich treści Wrocławiu mit Lwowa zagnieździł się na dobre i miasto stało się spadkobiercą lwowskiej tradycji. Tymczasem Kraków w latach powojennych zmagał się z procesem dewaluacji swego symbolicznego znaczenia, wprawdzie zakorzenionego w polskim uniwersum narodowym, ale podlegającego ideologicznym manipulacjom.

Diaspora lwowska budowała obraz Krakowa przez przeciwieństwo do Lwowa. W rodzinnych przekazach tamten Lwów, owiany nutą nostalgii, był i jest mentalną ostoją mocno osadzoną we własnej pamięci pierwszego pokolenia migrantów i pamięci przekazanej dzieciom i wnukom wychowanym już w nowym miejscu. Stał się miejscem symbolicznym i niczym Paryż Hemingwaya – nigdy nie ma końca.

Pobrania

Download data is not yet available.

Biogram autora

Róża Godula-Węcławowicz - Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk

Dr hab. Róża Godula-Węcławowicz, profesor PAN, etnolog, antropolog kulturowy, wieloletnia wykładowczyni Uniwersytetu Jagiellońskiego, obecnie Instytutu Historii Sztuki i Kultury Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II w Krakowie. Od 2010 kierownik Pracowni Etnologii w Krakowie IAE PAN, pełni też funkcję vice-przewodniczącej Rady Naukowej IAE PAN w Warszawie. Członek Komitetu Nauk Etnologicznych PAN, przewodnicząca Komisji Etnograficznej Polskiej Akademii Umiejętności. Redaktor naczelna rocznika „Journal of Urban Ethnology”, przewodnicząca Komitetu Redakcyjnego serii wydawniczej: „Monografie Komisji Etnograficznej PAU”. Jest także członkiem Rady Naukowej czasopisma „Urban People” oraz serii wydawniczej „Urbánní studie” – wydawnictw Uniwersytetu Karola w Pradze.

Bibliografia

Alexander J. C. 2004, Toward a Theory of Cultural Trauma [w:] Alexander J. C., Eyerman R., Giesen B., Smelser N. J., and Sztompka P.., Cultural Trauma and Collective Identities, University of California Press, Berkeley, pp. 1-30.

Anderson B. 1991, Wspólnoty wyobrażone, Znak, Kraków.

Bednarek S. 1996, W kręgu małych ojczyzn, szkice regionalistyczne, Dolnośląskie Towarzystwo Społeczno-Kulturalne, Krajowy Ośrodek Dokumentacji Regionalnych Towarzystw Kultury, Rada Krajowa Regionalnych Towarzystw Kultury, Wrocław-Ciechanów.

Boym S. 2001, The Future of Nostalgia, Basic Books, New York.

Dziedzic I. 1992, Teraz ja… 99 pytań do mistrzyni telewizyjnego wywiadu, Oficyna Wydawnicza Reporter, Warszawa.

Eggers-Dymarski J., Gizewska J., Lenk K., Pfeifer G. 2005, Pomiędzy starą a nową ojczyzną: Lwowianie we Wrocławiu [w:] Ther P., Królik T., Henke L. (red.), Das polnische Breslau als europäische Metropole – Erinnerung und Geschichtspolitik aus dem Blickwinkel der Oral History / Polski Wrocław jako metropolia europejska – Pamięć i polityka historyczna z punktu widzenia oral history, Oficyna Wydawnicza ATUT, Wrocław, https://homepage.univie.ac.at/philipp.ther/breslau/html/pomiedzy.html, 11.11.2018.

Fiałkowski T. 2000, Świat na krawędzi. Ze Stanisławem Lemem rozmawia…, Wydawnictwo Literackie, Kraków.

Golka M. 2009, Pamięć społeczna i jej implanty, Wydawnictwo Naukowe Scholar Warszawa.

Kościk B. 1999, Z Jerzym Madeyskim historykiem sztuki, publicystą rozmawia…, „Cracovia Leopolis” nr 3, http://www.cracovia-leopolis.pl/index.php?pokaz=rozmowy, 9.09.2018.

Kubicki P. 2010, Miasto w sieci znaczeń. Kraków i jego tożsamości, Księgarnia Akademicka, Kraków.

Kurczewska J. 2016, Wspólnoty pamięci lokalnej i narodowej. Kilka uwag o ich zbiorowym wytwarzaniu à la polonaise, „Teksty Drugie” nr 6, s. 30-51.

Malatyńska M. 2016, Mistrzowska lekcja Wojciecha Pszoniaka, „Kraków” nr 7/8 z dn. 15.07., http://www.e-teatr.pl/pl/artykuly/225803,druk.html, 11.11.2018.

Nijakowski L.M. 2008, Polska polityka pamięci, esej socjologiczny, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa.

Nowak J. 2011, Społeczne reguły pamiętania. Antropologia pamięci zbiorowej, Nomos, Kraków.

Paquot T. 2006, Marc Augé w rozmowie przeprowadzonej przez …, tłum. I. Kuźma, „Journal of Urban Ethnology” Nr 8, s. 5-18.

Purchla J. 1996, Kraków – prowincja czy metropolia?, Universitas, Kraków.

Pencakowski P. 2006, Tylko we Lwowie, „Renowacje i Zabytki” nr 3, s. 23-50.

Rosenwein B. 2006, Emotional Communities in the Early Middle Ages, N.Y. Cornell University Press, Ithaca 2006.

Rosenwein B. 2010, Problems and Methods in the History of Emotions, https://www.passionsincontext.de/index.php/?id=557

Schütz A. 2012, O wielości światów. Szkice z socjologii fenomenologicznej, Zakład Wydawniczy Nomos, Kraków 2012.

Smelser N. J. 2004, Psychological trauma and cultural trauma [w:] Alexander J. C., Eyerman R., Giesen B., Smelser N. J., and Sztompka P.., Cultural Trauma and Collective Identities, University of California Press, Berkeley, s. 31–59

Suleja W. 2001, Historia Wrocławia. W Polsce Ludowej, PRL i III Rzeczypospolitej, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław.

Sztompka P. 2000, Trauma wielkiej zmiany, Instytut Studiów Politycznych PAN, Warszawa.

Sztompka P. 2002, Socjologia. Analiza społeczeństwa, Znak, Kraków.

Śliwiak T. 2018, Krakowski szlak bajkoteki, Stowarzyszenie Przyjaciół Nowej Huty, Kraków.

Ther P. 2005, Wstęp. Miasto odkrywane ponownie [w:] Ther P., Królik T., Henke L. (red.) Das polnische Breslau als europäische Metropole – Erinnerung und Geschichtspolitik aus dem Blickwinkel der Oral History / Polski Wrocław jako metropolia europejska – Pamięć i polityka historyczna z punktu widzenia oral history, Oficyna Wydawnicza ATUT, Wrocław – https://homepage.univie.ac.at/philipp.ther/breslau/html/wstep.html, 11.11.2018.

Thum G. 2005, Obce miasto Wrocław 1945 i potem, Via Nova, Wrocław.

Zagajewski A. 2001, Czy należy odwiedzać miejsca święte?, http://www.ji-magazine.lviv.ua/HBSconf-may2001/texts/zagaj-lwow.htm, 11.2017.

Zagajewski A. 2002, Obrona żarliwości, Wydawnictwo a5, Kraków.

Zagajewski A. 2007, Dwa miasta, Fundacja Zeszytów Literackich, Warszawa.

Zieliński Z. J. 1995, Z Polski do Polski, „Kresy Literackie” nr 1-2, s. 27-33.

Żygulski Z. jun. 2003, Druga wojna światowa w doświadczeniu Krakowa i Lwowa [w:] Purchla J. (red.) 2003, Kraków i Lwów w cywilizacji europejskiej. Materiały międzynarodowej konferencji zorganizowanej w dniach 15-16 listopada 2002, Międzynarodowe Centrum Kultury w Krakowie, Kraków, s. 113-124.

Źródła

Majewski J. 2017, To nie jest Lwów, który znałem. Rozmowa w: Polskie Radio Dwójka Poranek Dwójki, emisja 27.07., https://www.polskieradio.pl/8/404/Artykul/1794671,Janusz-Majewski-to-nie-jest-Lwow-ktory-znalem, 27.08.2017.

Paluch J. M. 1997, Z Bogusławem Schaefferem rozmawia…, „Cracovia Leopolis” nr 1, http://www.cracovia-leopolis.pl/index.php?pokaz=rozmowy, 9.09.2018.

Paluch J. M. 2003, Ze Stefanem Berdakiem rozmawia…, „Cracovia Leopolis” nr 2, http://www.cracovia-leopolis.pl/index.php?pokaz=rozmowy, 9.09.2018.

Paluch J. M. 2006, Rozmowa z Romą Krzemień, „Cracovia Leopolis” nr 3, http://www.cracovia-leopolis.pl/index.php?pokaz=rozmowy, 9.09.2018.

Paluch J. M. 2007, Z Adamem Macedońskim rozmawia …, „Cracovia Leopolis” nr 2, http://www.cracovia-leopolis.pl/index.php?pokaz=rozmowy, 9.09.2018.

Paluch J. M. 2013, Z prof. Kazimierzem Wiechem rozmawia …, „Cracovia Leopolis” nr 1, http://www.cracovia-leopolis.pl/index.php?pokaz=rozmowy, 9.09.2018.

Paluch J. M. 2017, Andrzej Chlipalski, „Cracovia Leopolis” nr 2, http://www.cracovia-leopolis.pl/index.php?pokaz=rozmowy, 9.09.2018.

Pszoniak W. 2011, Cebulaki mojej matki, wywiad przeprowadził T. Lubelski 01.06., https://www.tygodnikpowszechny.pl/cebulaki-mojej-matki-139607, 9.09.2018.

Pszoniak W. 2018, Pasję gotowania odziedziczył po matce, wywiad przeprowadziła E. Modrzejewska, „Retro” nr 9 (46), s. 14-15.

Tuzow-Lubański E. 1996, Spotkanie ze Stanisławem Lemem, „Przegląd Polski” – tygodniowy dodatek literacko-społeczny nowojorskiego „Nowego Dziennika” z dn. 9.V. Przedruk wywiadu: http://www.lwow.home.pl/semper/lem.html, 2.11.2017.

Widok Krakowa/View of Krakow 2013, film w ramach międzynarodowej serii City(W)rites, narrator A. Zagajewski, reżyseria M. Piekorz, producent Krakowskie Biuro Festiwalowe. Polski odcinek powstał w ramach projektu Reading Małopolska – https://www.youtube.com/watch?v=BII6p3fJM8g, 21.01.2018).

Zagajewski A. 2015, Lwów zostawmy już Ukraińcom, wywiad przeprowadziła D. Subbotko, „Magazyn Świąteczny Gazety Wyborczej” z dnia 14. 02., http://wyborcza.pl/magazyn/1,124059,17406502,Adam_Zagajewski__Lwow_zostawmy_juz_Ukraincom.html, 19.08.2017.

Zborek M. 2001, Wspomnienia profesor Marii Podrazy-Kwiatkowskiej. Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego, http://www.archiwum.uj.edu.pl/maria-podraza-kwiatkowska, 14.01.2019.

Pobrania

Opublikowane

13.05.2020

Jak cytować

Godula-Węcławowicz, R. (2020). Gdy dom nie jest domem. Kraków w cieniu Lwowa. Journal of Urban Ethnology, 17, 123–148. https://doi.org/10.23858/JUE17.2019.008