Budownictwo ludowe w krajobrazie Krakowa
DOI:
https://doi.org/10.23858/JUE18.2020.014Słowa kluczowe:
Kraków, krajobraz, budownictwo ludowe, architektura wernakularna, przestrzeń nie-miejskaAbstrakt
Celem artykułu jest scharakteryzowanie obecności obiektów budownictwa ludowego w przestrzeni miejskiej Krakowa. We wprowadzeniu zostały omówione podstawowe źródła i techniki pozyskiwania informacji na temat stanu zachowania historycznej zabudowy dawnych podkrakowskich wsi. W dalszej części artykułu omówiono zagadnienie rozmieszczenia przykładów tego rodzaju architektury w krajobrazie miasta. Zaproponowano podział na pięć stref, wyodrębnionych na podstawie kryteriów ilościowych i jakościowych. Wyznaczone w ten sposób obszary mogą być pomocne do prowadzenia w przyszłości studiów muzealniczych, konserwatorskich, urbanistycznych i kulturoznawczych. W zakończeniu została poruszona kwestia inicjatyw mających na celu ochronę zabytków budownictwa ludowego w stolicy Małopolski.
Pobrania
Download data is not yet available.
Bibliografia
Bukowska I. 1960, Przemiany kulturowe w urządzeniu wnętrza domu chłopskiego we wsi Skotniki (Kraków, dzielnica Podgórze) w latach od 1880 do 1960 (praca magisterska, nr 44, Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu Jagiellońskiego).
Ciołek G. 1984, Regionalizm w budownictwie wiejskim w Polsce, Politechnika Krakowska im. Tadeusza Kościuszki, Kraków.
Czajkowski J. 1976, Budownictwo wiejskie w Krakowskiem, „Materiały Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku”, nr 22, s. 49–122.
Czajkowski J. 1977, Ze studiów nad budownictwem wiejskim w Krakowskiem, „Lud” t. 61, s. 98–110.
Czerwiński T. 2006, Budownictwo ludowe w Polsce, Sport i Turystyka – MUZA SA, Warszawa.
Dobrowolski K., Woźniak A. 1976, Historyczne podłoże polskiej kultury chłopskiej, [w:] M. Biernacka i in. (red.), Etnografia Polski. Przemiany kultury ludowej, t. 1, Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław, s. 59–90.
Gajek J. (red.), 1964–1981, Polski atlas etnograficzny, z. 1–6, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Państwowe Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych, Warszawa.
Grabowski L. 2009–2012, Zabytkowe figury, kapliczki i krzyże przydrożne z rejonu Krakowa i jego okolic, nakładem autora, Kraków, http://www.mbc.malopolska.pl/dlibra/publication?id= 21230&from=&dirids=1&tab=1&lp=18&QI=E6BB4CBC94B2687EAA875389E3876660-65, dostęp 10.12.2019.
Grabowski L. 2009–2018, Dawne przedmieścia Krakowa: ulatująca przeszłość, nakładem autora, Kraków, http://www.mbc.malopolska.pl/dlibra/publication?id=17689&from=&dirids=1&tab=1&l-p=11&QI=E6BB4CBC94B2687EAA875389E3876660-52, dostęp 10.12.2019.
Grabowski L. 2011–2019, Krakowskie panoramy i widoki, nakładem autora, Kraków, http://www.mbc.malopolska.pl/dlibra/publication?id=64521&from=&dirids=1&tab=1&lp=10&QI=E6BB4CBC94B2687EAA875389E3876660-65, dostęp 10.12.2019.
Grabski M. 2010, Budownictwo krakowskie. Z historii badań i ochrony, [w:] A. Dobrowolski (red.), Dziedzictwo Krakowiaków Zachodnich i pogranicza krakowsko-śląskiego, Miejski Ośrodek Kultury, Sportu i Rekreacji, Chrzanów, s. 54–82.
Jałowiecki B. 1956, Budownictwo ludowe w Tyńcu pod Krakowem od początku XIX wieku do roku 1955 (praca magisterska, nr 29, Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu Jagiellońskiego).
Kasprzyk B. (oprac.) 2013, Poczet sołtysów, wójtów i burmistrzów miast, jurydyk, wsi i gmin przy-łączonych do Krakowa do 1915 roku, Urząd Miasta Krakowa, Kraków.
Kasprzyk B. (oprac.) 2015, Poczet sołtysów i wójtów wsi, gmin i gromad przyłączonych do Krakowa po 1915 roku, Urząd Miasta Krakowa, Kraków.
Klimas M., Lesiak-Przybył B., Sokół A. 2010, Wielki Kraków: rozszerzenie granic miasta 1910–1915: wybrane materiały ze zbiorów Archiwum Państwowego w Krakowie, Archiwum Państwowe w Krakowie, Kraków.
Kłodnicki Z. (red.) 1995, Komentarze do Polskiego atlasu etnograficznego, t. 2, Budownictwo, Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Wrocław.
Luchter B. 2010, Jednostki katastralne jako podstawa badań struktury użytkowania ziem w mieście Krakowie, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie”, nr 821, s. 145–162.
Mełges H. 2015, Housing in the Polisch Countryside (ruralist’s reflections)/ Budownictwo mieszkaniowe na polskiej wsi (refleksje ruralisty), „Czasopismo Techniczne: Architektura”, z. 1, r. 112, s. 83–108.
Myga-Piątek U. 2007, Kryteria i metody oceny krajobrazu kulturowego w procesie planowania przestrzennego na tle obowiązujących procedur prawnych, [w:] M. Kistowski, B. Korwel-Lejkowska (red.), Waloryzacja środowiska przyrodniczego w planowaniu przestrzennym, Fundacja Rozwoju Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk, s. 101–110.
Pokropek M., Pokropek W. 1995, Tradycyjne budownictwo drzewne w Polsce, t. 1, Budownictwo ludowe, chałupy i ich regionalne zróżnicowanie, Neriton, Warszawa.
Reinfuss R. 1946, Pogranicze krakowsko-góralskie w świetle dawnych i najnowszych badań etnograficznych, „Lud”, t. 36 (1939–1945), s. 222–255.
Rumińska A. 2013, Architektura lub budownictwo. Wiejskość lub miejskość. Relacje, inspiracje i kanony piękna w kubaturowym kształtowaniu i projektowaniu przestrzeni, [w:] S. Klein (red.), Między starym a nowym. Tradycyjne budownictwo ludowe a współczesna architektura wiejska, Stowarzyszenie Muzeów na Wolnym Powietrzu w Polsce, Wdzydze, s. 25–46.
Tłoczek I. 1958, Chałupy polskie, Arkady, Warszawa.Udziela S. 1924, Krakowiacy, Księgarnia Geograficzna „Orbis”, Kraków.
Udziela S. 1924, Krakowiacy, Księgarnia Geograficzna „Orbis”, Kraków.
Archiwalia
Archiwum Etnograficzne Muzeum Techniki Ludowej, sygn. III/13144–13234, Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie [MEK].
Budownictwo z terenu Krakowa, sygn. II/3457–3599, Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie [MEK].
Dokumentacja Skansenu w Nowej Hucie, sygn. II/28856–28929, Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie [MEK].
Institut für Deutsche Ostarbeit, sygn. IDO, Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu Jagiellońskiego [IEiAK UJ].
Koła Krajoznawcze, sygn. 1596–1597, Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu Jagiellońskiego [IEiAK UJ].
Źródła internetowe
Bank Danych Lokalnych: powszechny spis rolny z 2010 roku, https://bdl.stat.gov.pl/BDL/dane/te ryt/kategoria/1787, 15.12.2019.
Biuletyn Informacji Publicznej Urzędu Miasta Krakowa: park kulturowy Nowa Huta, https://www.bip.krakow.pl/?dok_id=81995, 15.12.2019.
Biuletyn Informacji Publicznej Urzędu Miasta Krakowa: park kulturowy Stare Miasto, https://www.bip.krakow.pl/?dok_id=48882, 15.12.2019.
Dawne Mapy Krakowa, https://dawnemapykrakowa.pl/, 15.12.2019.Google: serwisy mapowe, aplikacja komputerowa Google Earth Pro7.3.2.5776, https://www.google.com/maps/, 15.12.2019.
Gminna Ewidencja Zabytków dla Miasta Krakowa, opublikowano 01.07.2019, https://www.bip.krakow.pl/zalaczniki/dokumenty/n/186238/karta, 03.07.2019.
Kataster Galicyjski, zbiory Archiwum Narodowe w Krakowie, sygn. 29/280/0, https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/zespol/-/zespol/31472, 10.12.2019.
Małopolska Infrastruktura Informacji Przestrzennej, https://miip.geomalopolska.pl/imap/#gpmap =gp0, 15.12.2019.
Mapire – Historical Maps Online, https://mapire.eu/en/, 15.12.2019.
Miejski System Informacji Przestrzennej Urzędu Miasta Krakowa: mapy historyczne, https://msip.um.krakow.pl/kompozycje/?config=config_historia.json, 15.12.2019.
Miejski System Informacji Przestrzennej Urzędu Miasta Krakowa: przestrzeń miejska, https://msip.um.krakow.pl/kompozycje/?config=config_plan.json, 15.12.2019.
Nowa Huta Mniej Znanahttps://www.facebook.com/nowohuckiekapliczki/posts/2542514509360618, 15.12.2019.
Rejestr Zabytków Krakowa, opublikowano 20.02.2018, http://www.wuoz.malopolska.pl/images/file/2018/rejestr_krakowski2018.pdf, 03.07.2019.
Rekonstrukcje i odbudowy, https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=988009301346763&id=595898223891208, 15.12.2019.
Telewizja Polska – Kraków,https://krakow.tvp.pl/45289207/krakowski-skansen-powstanie-w-nowej-hucie, 15.12.2019.
Wojskowy Instytut Geograficzny, polski.mapywig.org/, 15.12.2019.
Ciołek G. 1984, Regionalizm w budownictwie wiejskim w Polsce, Politechnika Krakowska im. Tadeusza Kościuszki, Kraków.
Czajkowski J. 1976, Budownictwo wiejskie w Krakowskiem, „Materiały Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku”, nr 22, s. 49–122.
Czajkowski J. 1977, Ze studiów nad budownictwem wiejskim w Krakowskiem, „Lud” t. 61, s. 98–110.
Czerwiński T. 2006, Budownictwo ludowe w Polsce, Sport i Turystyka – MUZA SA, Warszawa.
Dobrowolski K., Woźniak A. 1976, Historyczne podłoże polskiej kultury chłopskiej, [w:] M. Biernacka i in. (red.), Etnografia Polski. Przemiany kultury ludowej, t. 1, Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław, s. 59–90.
Gajek J. (red.), 1964–1981, Polski atlas etnograficzny, z. 1–6, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Państwowe Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych, Warszawa.
Grabowski L. 2009–2012, Zabytkowe figury, kapliczki i krzyże przydrożne z rejonu Krakowa i jego okolic, nakładem autora, Kraków, http://www.mbc.malopolska.pl/dlibra/publication?id= 21230&from=&dirids=1&tab=1&lp=18&QI=E6BB4CBC94B2687EAA875389E3876660-65, dostęp 10.12.2019.
Grabowski L. 2009–2018, Dawne przedmieścia Krakowa: ulatująca przeszłość, nakładem autora, Kraków, http://www.mbc.malopolska.pl/dlibra/publication?id=17689&from=&dirids=1&tab=1&l-p=11&QI=E6BB4CBC94B2687EAA875389E3876660-52, dostęp 10.12.2019.
Grabowski L. 2011–2019, Krakowskie panoramy i widoki, nakładem autora, Kraków, http://www.mbc.malopolska.pl/dlibra/publication?id=64521&from=&dirids=1&tab=1&lp=10&QI=E6BB4CBC94B2687EAA875389E3876660-65, dostęp 10.12.2019.
Grabski M. 2010, Budownictwo krakowskie. Z historii badań i ochrony, [w:] A. Dobrowolski (red.), Dziedzictwo Krakowiaków Zachodnich i pogranicza krakowsko-śląskiego, Miejski Ośrodek Kultury, Sportu i Rekreacji, Chrzanów, s. 54–82.
Jałowiecki B. 1956, Budownictwo ludowe w Tyńcu pod Krakowem od początku XIX wieku do roku 1955 (praca magisterska, nr 29, Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu Jagiellońskiego).
Kasprzyk B. (oprac.) 2013, Poczet sołtysów, wójtów i burmistrzów miast, jurydyk, wsi i gmin przy-łączonych do Krakowa do 1915 roku, Urząd Miasta Krakowa, Kraków.
Kasprzyk B. (oprac.) 2015, Poczet sołtysów i wójtów wsi, gmin i gromad przyłączonych do Krakowa po 1915 roku, Urząd Miasta Krakowa, Kraków.
Klimas M., Lesiak-Przybył B., Sokół A. 2010, Wielki Kraków: rozszerzenie granic miasta 1910–1915: wybrane materiały ze zbiorów Archiwum Państwowego w Krakowie, Archiwum Państwowe w Krakowie, Kraków.
Kłodnicki Z. (red.) 1995, Komentarze do Polskiego atlasu etnograficznego, t. 2, Budownictwo, Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Wrocław.
Luchter B. 2010, Jednostki katastralne jako podstawa badań struktury użytkowania ziem w mieście Krakowie, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie”, nr 821, s. 145–162.
Mełges H. 2015, Housing in the Polisch Countryside (ruralist’s reflections)/ Budownictwo mieszkaniowe na polskiej wsi (refleksje ruralisty), „Czasopismo Techniczne: Architektura”, z. 1, r. 112, s. 83–108.
Myga-Piątek U. 2007, Kryteria i metody oceny krajobrazu kulturowego w procesie planowania przestrzennego na tle obowiązujących procedur prawnych, [w:] M. Kistowski, B. Korwel-Lejkowska (red.), Waloryzacja środowiska przyrodniczego w planowaniu przestrzennym, Fundacja Rozwoju Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk, s. 101–110.
Pokropek M., Pokropek W. 1995, Tradycyjne budownictwo drzewne w Polsce, t. 1, Budownictwo ludowe, chałupy i ich regionalne zróżnicowanie, Neriton, Warszawa.
Reinfuss R. 1946, Pogranicze krakowsko-góralskie w świetle dawnych i najnowszych badań etnograficznych, „Lud”, t. 36 (1939–1945), s. 222–255.
Rumińska A. 2013, Architektura lub budownictwo. Wiejskość lub miejskość. Relacje, inspiracje i kanony piękna w kubaturowym kształtowaniu i projektowaniu przestrzeni, [w:] S. Klein (red.), Między starym a nowym. Tradycyjne budownictwo ludowe a współczesna architektura wiejska, Stowarzyszenie Muzeów na Wolnym Powietrzu w Polsce, Wdzydze, s. 25–46.
Tłoczek I. 1958, Chałupy polskie, Arkady, Warszawa.Udziela S. 1924, Krakowiacy, Księgarnia Geograficzna „Orbis”, Kraków.
Udziela S. 1924, Krakowiacy, Księgarnia Geograficzna „Orbis”, Kraków.
Archiwalia
Archiwum Etnograficzne Muzeum Techniki Ludowej, sygn. III/13144–13234, Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie [MEK].
Budownictwo z terenu Krakowa, sygn. II/3457–3599, Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie [MEK].
Dokumentacja Skansenu w Nowej Hucie, sygn. II/28856–28929, Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie [MEK].
Institut für Deutsche Ostarbeit, sygn. IDO, Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu Jagiellońskiego [IEiAK UJ].
Koła Krajoznawcze, sygn. 1596–1597, Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu Jagiellońskiego [IEiAK UJ].
Źródła internetowe
Bank Danych Lokalnych: powszechny spis rolny z 2010 roku, https://bdl.stat.gov.pl/BDL/dane/te ryt/kategoria/1787, 15.12.2019.
Biuletyn Informacji Publicznej Urzędu Miasta Krakowa: park kulturowy Nowa Huta, https://www.bip.krakow.pl/?dok_id=81995, 15.12.2019.
Biuletyn Informacji Publicznej Urzędu Miasta Krakowa: park kulturowy Stare Miasto, https://www.bip.krakow.pl/?dok_id=48882, 15.12.2019.
Dawne Mapy Krakowa, https://dawnemapykrakowa.pl/, 15.12.2019.Google: serwisy mapowe, aplikacja komputerowa Google Earth Pro7.3.2.5776, https://www.google.com/maps/, 15.12.2019.
Gminna Ewidencja Zabytków dla Miasta Krakowa, opublikowano 01.07.2019, https://www.bip.krakow.pl/zalaczniki/dokumenty/n/186238/karta, 03.07.2019.
Kataster Galicyjski, zbiory Archiwum Narodowe w Krakowie, sygn. 29/280/0, https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/zespol/-/zespol/31472, 10.12.2019.
Małopolska Infrastruktura Informacji Przestrzennej, https://miip.geomalopolska.pl/imap/#gpmap =gp0, 15.12.2019.
Mapire – Historical Maps Online, https://mapire.eu/en/, 15.12.2019.
Miejski System Informacji Przestrzennej Urzędu Miasta Krakowa: mapy historyczne, https://msip.um.krakow.pl/kompozycje/?config=config_historia.json, 15.12.2019.
Miejski System Informacji Przestrzennej Urzędu Miasta Krakowa: przestrzeń miejska, https://msip.um.krakow.pl/kompozycje/?config=config_plan.json, 15.12.2019.
Nowa Huta Mniej Znanahttps://www.facebook.com/nowohuckiekapliczki/posts/2542514509360618, 15.12.2019.
Rejestr Zabytków Krakowa, opublikowano 20.02.2018, http://www.wuoz.malopolska.pl/images/file/2018/rejestr_krakowski2018.pdf, 03.07.2019.
Rekonstrukcje i odbudowy, https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=988009301346763&id=595898223891208, 15.12.2019.
Telewizja Polska – Kraków,https://krakow.tvp.pl/45289207/krakowski-skansen-powstanie-w-nowej-hucie, 15.12.2019.
Wojskowy Instytut Geograficzny, polski.mapywig.org/, 15.12.2019.
Opublikowane
31.12.2020
Jak cytować
Orzeł, T. (2020). Budownictwo ludowe w krajobrazie Krakowa. Journal of Urban Ethnology, 18, 267–290. https://doi.org/10.23858/JUE18.2020.014
Numer
Dział
Artykuły
Licencja
Prawa autorskie (c) 2020 Journal of Urban Ethnology
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.
