„Zaszło jego słońce w południe”. Słowne i ikoniczne obrazowanie śmierci na nagrobkach żydowskich w Polsce w XIII–XX wieku

Abstrakt

W artykule zaprezentowano słowne i ikoniczne treści związanych z przemijaniem, umieraniem, śmiercią, występujące w nagrobkach żydowskich na historycznych obszarach Rzeczypospolitej w okresie od XIII do XX w. (do holokaustu). W analizie uwzględniono inskrypcje, plastyczne motywy zdobnicze oraz formy nagrobków. W hebrajskich tekstach nagrobkowych unikano nazywania śmierci wprost, co spowodowało używanie wielu zastępczych wyrazów i peryfraz. Autor przywołał przykłady 57 wyrażeń czasownikowych i cztery rzeczownikowe. Wśród tych pierwszych po kilka różnych rdzeni czasownikowych odnosi się do: ‘oddalenia się’, ‘opuszczenia’, ‘gaśnięcia’, ‘wyrwania’. Ta obfitość wyrażeń wiąże się – z jednej strony z unikaniem w tradycji żydowskiej nazywania śmierci bezpośrednio i z łagodzeniem, odsuwaniem, wypieraniem określeń dosłownych wiążących się z drastycznymi przeżyciami. Z drugiej zaś to wynik rozwoju hebrajskiej poezji nagrobkowej wraz z odradzaniem się języka hebrajskiego od XIX w. Przedstawiono wyniki badań dotyczące tradycyjnych epitafiów, pomijając inskrypcje umieszczone na nagrobkach przedstawicieli środowisk asymilujących się w kulturze chrześcijańskiej, to bowiem odmienne zjawisko, następujące od około połowy XIX w. W zdobnictwie macew elementy plastyczne o treściach wanitatywnych nie były stosowane do XIX stulecia; dopiero od tego czasu (w wyniku żydowskiego oświecenia oraz procesów akulturacji i asymilacji) wprowadzano je stopniowo, w dwojaki sposób. Po pierwsze poprzez modyfikację stosowanych już tradycyjnych wyobrażeń, np. motywów roślinnych (drzewa lub kwiatu), reprezentujących drzewo życia wiecznego – ich ścięcie, rozłupanie, zwiędnięcie, uschnięcie; zyskały tym samym zupełnie inny wymiar symboliczny. Kwiat, gałązka, drzewo stały się symbolami jednostkowej egzystencji, jej przemijania i śmierci. Inne, używane wątki to: świeca złamana lub zgaszona, opuszczone stado ptaków lub owiec, zachodzące słońce, odwrócona korona. Po drugie, dochodziło do przejmowania motywów (także form nagrobków) z nieżydowskiej kultury sepulkralnej, takich jak: gaszone pochodnie, złamana kolumna, urna okryta całunem, trumna na katafalku, klepsydra, uroboros, motyl, mak. Od XIX w. na nagrobkach stosowano obydwa rodzaje obrazowania śmierci, lecz współistnienie celowo dobranych, uzupełniających się napisów i wyobrażeń należą do rzadkości.