The ecology of mining. Human–environmental relations in the Medieval and Early Modern mining in Central Europe

Paweł Cembrzyński

doi:10.23858/KHKM67.2019.1.002

Opublikowane: 2019-01-01

Tom 67 Nr 1 (2019)

Ekologia górnictwa. Człowiek a środowisko w średniowiecznej i wczesnonowożytnej Europie Środkowej

Paweł Cembrzyński

Kwartalnik Historii Kultury Materialnej

Dział: Studia i materiały

https://doi.org/10.23858/KHKM67.2019.1.002

Abstrakt

Artykuł przedstawia ocenę warunków życia mieszkańców obszarów górniczych w kontekście wpływu górnictwa i hutnictwa na środowisko naturalne w okresie od średniowiecza do wczesnej nowożytności. Studia te powstały na podstawie znalezisk z terenu Schwarzwaldu, Gór Harzu, czeskich i niemieckich Rudaw, Śląska i Małopolski oraz Czech, Moraw i obecnej Słowacji.

Działalność kopalń i hut oddziaływała przede wszystkim na tereny w bezpośrednim sąsiedztwie. Najbardziej widoczną zmianą w środowisku naturalnym było wylesienie spowodowane wyrębem, w związku z zapotrzebowaniem na opał i materiał budowlany. Tempo wylesiania różniło się w zależności od typu złóż i stosowanej technologii górniczej. Mogło być jednak spowolnione, jeżeli prowadzono odpowiednią gospodarkę leśną. Zniszczenia w drzewostanie potęgowane były przez odkrywki górnicze i generalne, następujące przekształcenia powierzchni terenu. Procesy te powodowały erozję, a w niektórych rejonach pustynnienie. Na wszystkich etapach procesu produkcji uwalniane do środowiska były toksyczne substancje, takie jak ołów, miedź, kadm i arsen. Zanieczyszczone nimi odpady wstępnej obróbki (kruszenie, mielenie) składowane były przeważnie w pobliżu kopalń. Część z nich, w trakcie płukania rudy, trafiała bezpośrednio do cieków wodnych. Tą drogą toksyczne pierwiastki transportowane były na znaczne odległości, nawet na położone z dala od rejonów górniczych tereny produkcji żywności. Najniebezpieczniejsze substancje uwalniane były podczas procesu wytapiania. Większość z nich osiadała w pobliżu hut, a ich stężenie malało wraz z odległością.Na zdegradowanych i zanieczyszczonych terenach żyli górnicy i hutnicy z rodzinami oraz ludność pośrednio pracująca na rzecz górnictwa. Wszyscy oni wchłaniali toksyczne substancje poprzez pożywienie, wodę i inhalację, co mogło prowadzić do licznych schorzeń, a nawet powodować wzrost śmiertelności. Jest bardzo prawdopodobne, że ludność ta była świadoma zagrożenia, ale optymalizacja kosztów produkcji była istotniejsza niż zdrowie. Świadczy o tym powstawanie zabudowań mieszkalnych w pobliżu hut oraz umieszczanie stałych osiedli niedaleko miejsc wydobycia i wstępnego przerobu surowców. Bez wątpienia w średniowieczu i w okresie wczesnonowożytnym intensyfikacja produkcji i zmiany w organizacji społecznej górników doprowadziły do ogólnego obniżenia jakości życia w regionach górniczych.

Słowa kluczowe:

archeologia górnictwa, osadnictwo, człowiek- środowisko, średniowiecze, wczesna nowożytność

Inne teksty tego samego autora

Paweł Cembrzyński, Jakub Sawicki, „Migracje w miastach Królestwa Polskiego, Pomorza i Śląska w epoce przed przemysłowej na tle porównawczym”, konferencja naukowa, Wrocław, 2–3 czerwca 2017 r. , Kwartalnik Historii Kultury Materialnej: Tom 65 Nr 4 (2017)

Pobierz pliki

pdf (English)

Zasady cytowania

Cembrzyński, P. (2019). Ekologia górnictwa. Człowiek a środowisko w średniowiecznej i wczesnonowożytnej Europie Środkowej. Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, 67(1), 17–39. https://doi.org/10.23858/KHKM67.2019.1.002

Cited by / Share

Licencja

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.

Bibliografia

Agricola, Georgius. 1912. De Re Metallica Translated from First Latin Edition of 1556 by HerbertClark Hoover, London.
Google Scholar

Alt Kurt W. 2002. Lebensbedingungen und Lebensumstände von Kindern im Mittelalter am Beispiel einer Bergbaubevölkerung, [in:] Regio Archaeologica. Archäologie und Geschichte an Ober- und Hochrhein. Festschrift für Gerhard Fingerlin zum 65. Geburtstag. Internationale Archäologie. Studia Honoraria 18, ed. C. Bücker et al., Radhen, pp. 373–388.
Google Scholar

Alt Kurt W., Lohrke Brigitte, Brenn Rüdger, Becker Thomas. 1999. Umwelt- und Lebensbedingungen einer Mittelalterlichem Bergbau Bevölkerung aus Sulzburg (Kr. Breisgauß-Hochschwarzwald), [in:] Früher Bergbau Im Südlichen Schwarzwald, (Archäologische Informationen aus Baden-Württemberg 41), ed. R. Gottschalk, Stuttgart, pp. 63–72.
Google Scholar

Bartels Christoph. 1996. Mittelalterlicher und Frühneuzeitlicher Bergbau im Harz und seine Einflüsse auf die Umwelt, “Naturwissenschaften”, vol. 83, pp. 483–491.
Google Scholar

Bartoš Martin. 2004. Vodní náhony a plavební kanály v kutnohorském rudním revíru, “Kutnohorsko - Vlstivědný Sborník”, vol. 7/04, pp. 18–24.
Google Scholar

Bílek Jaroslav. 2001. Kutnohorské dolování. 9. Historický přehled. K problematice poddolování, hald a vrchlické přehrady, Kutná Hora.
Google Scholar

Bohdálková Leona, Erbanová Lucie. 2013. Geochemické archivy a možnosti jejich použití v montánní archeologii, [in:] ArchaeoMontan 2012. Erkunden — Erfassen — Erforschen. Internationale Fachtagung Dippoldiswalde 18. bis 20. Oktober 2012, ed. R. Smolnik, Dresden, pp. 83–86.
Google Scholar

Breitenlechner Elisabeth, Hilber Marina, Lutz Joachim, Kathrein Yvonne, Unterkircher Alois, Oeggl Klaus. 2010. The impact of mining activities on the environment reflected by pollen, charcoal and geochemical analyses, “Journal of Archaeological Science”, vol. 37, pp. 1458–1467.
Google Scholar

Bühler Hans-Eugen, Wild Heinz Walter. 1991. Umweltprobleme bei der Kupferverhüttung im Mittelalter, “Erzmetall”, vol. 44, pp. 154–161.
Google Scholar

Cembrzyński Paweł, Legut-Pintal Maria. 2014. Airborne Laser Scanning as a Method of Localisation and Documentation of Mining Sites Remains. Examples from Silesia, “Acta Rerum Naturalium”, vol. 16, pp. 187–202.
Google Scholar

Charvátová Kateřina. 1993. Středověké dvory sedleckého klastera, “Památky středních Čech”, vol. 7, pp. 32–39.
Google Scholar

Czaja Stanisław. 1996. Antropogeniczne przemiany stosunków wodnych w rejonie Tarnowskich Gór od XIV do końca XIX wieku, [in:] Dziejowe przemiany stosunków wodnych na obszarach zurbanizowanych, ed. A.T. Jankowski, A. Kaniecki, Poznań–Sosnowiec, pp. 14–30.
Google Scholar

Deicke Matthias. 2000. Findings concerning the environmental history of the Harz Mountains and the Utilization of Mineral Resources, [in:] Aspects of Mining and Smelting in the Upper Harz Mountains (up to the 13th/14th Century) in the Early Times of a Developing European Culture and Economy, Siegener Abhandlungen zur Entwicklung der materielle Kultur 32, ed. Chr. Segers-Glocke, H. Witthöft, St. Katharinen, pp. 66–78.
Google Scholar

Delumeau Jean. 2015. Cywilizacja Odrodzenia, Warszawa.
Google Scholar

Dziekoński Tadeusz. 1972. Wydobywanie i metalurgia kruszców na Dolnym Śląsku od XIII do połowy XX wieku, Wrocław.
Google Scholar

Eckstein Karsten, Hauptmann Andreas, Rehren Thilo, Richter Uwe, Schwabenicky Wolfgang. 1994. Hochmittelalterliches Montanwesen im sächsischen Erzgebirge und seinem Vorland, “Der Anschnitt”, vol. 46, pp. 114–132.
Google Scholar

Frenzel Burkhard, Kempter Heike. 2011. Frühe Umweltverschmutzungen: Die Schwermetallablagerungen in Schwarzwälder Hochmooren, [in:] Silber, Kupfer, Kobalt — Bergbau im Schwarzwald, ed. G. Markl, L. Sönke, Filderstadt, pp. 99–130.
Google Scholar

Frolík Jan, Tomášek Martin. 2002. Kutná Hora. Přispĕvek archeologie k nejstarši topografii a komunikačnimu schèmatu města, [in:] Civitas et Villa. Miasto i wieś w średniowiecznej Europie Środkowej, ed. C. Buśko, Wrocław, pp. 99–107.
Google Scholar

Gawlas Sławomir 2006. Komercjalizacja jako mechanizm europeizacji peryferii na przykładzie Polski, [in:] Ziemie polskie wobec Zachodu. Studia nad rozwojem średniowiecznej Europy, ed. S. Gawlas, Warszawa, pp. 25–116.
Google Scholar

Gawlas Sławomir. 1996. O kształt zjednoczonego Królestwa, Warszawa.
Google Scholar

Gleitsmann Rolf-Jürgen. 1984. Der Einfluß der Montanwirtschaft auf die Waldentwicklung: Stand und Aufgaben der Forschung Mitteleuropas, [in:] Montanwirtschaft Mitteleuropas vom 12. Bis 17. Jahrhundert: Stand, Wege und Aufgaben der Forschung. Der Anschnitt. Beiheft 2, ed. W. Kroker, E. Westermann, Bochum, pp. 24–39.
Google Scholar

Le Goff Jacques. 2002. Kultura średniowiecznej Europy, Gdańsk–Warszawa.
Google Scholar

Goldenberg Gert. 1996. Umweltbeeinflussung durch das frühe Montanwesen. Beispiele aus dem Schwarzwald, [in:] Bergbau, Verhüttung und Waldnutzung im Mittelalter. Auswirkungen auf Mensch und Umwelt, ed. A. Jockenhövel, Stuttgart, pp. 230–246.
Google Scholar

Goldenberg Gert. 1993. Frühe Umweltbelastungen durch Bergbau und Hüttenwesen, [in:] Alter Bergbau in Deutschland (Archäologie in Deutschland. Sonderheft), ed. H. Steuer, U. Zimmerman, Stuttgart, pp. 107–113.
Google Scholar

Goliński Mateusz. 2005. Miasta a polityka gospodarcza Henryka IV Probusa, [in:] Śląsk w czasach Henryka IV Prawego, ed. K. Wachowski, Wratislavia Antiqua, vol. 8, Wrocław, pp. 49–62.
Google Scholar

Hejhal Petr, Hrubý Petr, Malý Karel, Rous Pavel, Vokáč Marti, Zimola David. 2005. Dolování drahých kovů na Českomoravské Vrchovině, [in:] Montána archeológia na Slovensku (25 rokov výskumu lokality Glanzenberg v Banskej Štiavnici). Medzinárodný seminár 7.9.–9.9.2005 Banska Štiavnica - Starý Zámok, ed. J. Labuda, Banska Štiavnica, pp. 49–66.
Google Scholar

Hillebrecht Marie-Luise. 1989. Energiegewinnung auf Kosten der Umwelt, “Berichte zur Denkmalpflege in Niedersachsen”, vol. 9 (2), pp. 80–85.
Google Scholar

Hillebrecht Marie-Luise. 1985. Eine mittelalterliche Energiekrise, [in:] Mensch und Umwelt im Mittelalter, ed. B. Hermann, Köln, pp. 270–278.
Google Scholar

Hillebrecht Marie-Luise. 1982. Die Relikte der Holzhohlwirtschaft als Indikatoren für Waldnutzung und Waldentwicklung. Untersuchungen an Beispielen aus Südniedersachsen, Göttinger geographische Abhandlungen, H. 79, Göttingen.
Google Scholar

Hrubý Petr. 2011. Jihlava — Staré Hory. Archeologický výzkum středověkého důlního, úpravnického a obytného areálu v letech 2002–2006. Příspěvek ke studio středověkého rudného hornictví, Praha.
Google Scholar

Hrubý Petr, Hejhal Petr, Hoch Aleš, Kočár Petr, Malý Karel, Macháňová Lenka, Libor Petr, Štelcl Jindřich. 2012. Středověký úpravnický a hornický areál Cvilínek u Černova na Pelhřimovsku, “Památky Archeologické”, vol. 103, pp. 339–418.
Google Scholar

Iles Louise Elizabeth. 2016. The Role of Metallurgy in Transforming Global Forests, “Journal of Archaeological Method and Theory”, vol. 23 (4), pp. 1219–1241.
Google Scholar

Jančárek Petr. 1971. Města českeho Krušnohoři v předbělohorské době. Přispevek k studiu jej ich socjalni struktury, Ústí nad Labem.
Google Scholar

Kabata-Pendias Alina, Mukherjee Arun B. 2007. Trace Elements from Soil to Human. Berlin, Heidelberg.
Google Scholar

Kabata-Pendias Alina, Piotrowska Maria. 1995. Podstawy oceny chemicznego zanieczyszczenia gleb: metale ciężkie, siarka i WWA, Warszawa.
Google Scholar

Kenzler Hauke. 2008. Struktur und Entwicklung der Bergstadt auf dem Treppenhauer. Ergebnisse der archäologischen Untersuchungen von 2005 bis 2007, “Arbeits- und Forschungsberichte zur sächsischen Bodendenkmalpflege”, vol. 50, pp. 263–306.
Google Scholar

Kořan Jan. 1950. Dějiny dolování v rudním okrsku kutnohorském, Praha.
Google Scholar

Labuda Jozef. 2004. Banská Štiavnica jako príklad osídľovania banských regionom, “Archaeologia Historica”, vol. 29, pp. 261–266.
Google Scholar

Lobbedey Uwe. 1993. Der Altenberg bei Müsen (Siegerland) eine Bergbauwüstung des 13. Jahrhunderts, [in:] Montanarchäologie in Europa. Berichte zum Internationalen Kolloquium „Frühe Erzgewinnung und Verhüttung in Europa“ in Freiburg in Breisgau vom 4. bis 7. Oktober 1990, ed. H. Steuer, U. Zimmerman, Sigmaringen, pp. 315–319.
Google Scholar

Ludemann Thomas. 2010. Past Fuel Wood Exploitation and Natural Forest Vegetation in the Black Forest, the Vosges and Neighbouring Regions in Western Central Europe, “Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology”, vol. 29, pp. 154–165.
Google Scholar

Majer Jiří. 1997. Die Waldwirtschaft und die Holzverwenderung im Silbererzrevier Jáchymov/Joachimsthal im Erzgebirge und im Zinnerzrevier Horní Slavkov/Schlaggenwald im Kaiserwaldgebirge im 16. Jahrhundert, [in:] Bergbaurevier als Verbrauchszentren im vorindustriellen Europa, Fallstudien zu Beschaffung und Verbrauch von Lebensmitteln sowie Roh- und Hilfsstoffen (13.–18. Jahrhundert), ed. E. Westermann, Stuttgart, pp. 221–248.
Google Scholar

Małowist Marian. 2006. Wschód a Zachód Europy w XIII–XVI wieku, Warszawa.
Google Scholar

Molenda Danuta. 1992. Upadek miast górniczych w Małopolsce i na Górnym Śląsku w XVII i XVIII w., [in:] Miasto, region, społeczeństwo: studia ofiarowane profesorowi Andrzejowi Wyrobiszowi w sześćdziesiątą rocznicę Jego urodzin, ed. E. Dubas-Urwanowicz, J. Urwanowicz, Białystok, pp. 83–91.
Google Scholar

Molenda Danuta. 1978. Dzieje Olkusza do 1795 r., [in:] Dzieje Olkusza i Regionu Olkuskiego, vol. I, ed. F. Kiryk, R. Kołodziejczyk, Warszawa–Kraków, pp. 147–340.
Google Scholar

Molenda Danuta. 1972. Kopalnie rud ołowiu na terenie złóż śląsko-krakowskich w XVI–XVIII wieku, Wrocław.
Google Scholar

Molenda Danuta. 1969. Piastowskie Wolne Miasto Górnicze Tarnowskie Góry, [in:] Tarnowskie Góry. Zarys dziejów powiatu, ed. H. Rechowicz, Katowice, pp. 93–118.
Google Scholar

Molenda Danuta. 1963. Górnictwo kruszcowe na terenie złóż śląsko-krakowskich do połowy XVI wieku, Wrocław–Warszawa–Kraków.
Google Scholar

Nef John U. 1987. Mining and Metallurgy in Medieval Civilization, [in:] The Cambridge Economic History of Europe, Vol. 2: Trade and Industry in the Middle Ages, ed. M.M. Postan, E. Miller, Cambridge, pp. 693–761.
Google Scholar

Patterson C.C., Chow Tsaihwa J., Murozumi Masayo. 1970. The Possibility of Measuring Variations in the Intensity of Worldwide Lead Smelting during Medieval and Ancient Times Using Lead Aerosol Deposits in Polar Snow Strata, [in:] Scientific Methods in Medieval Archaeology. UCLA Center for Medieval and Renaissance Studies Contributions, IV, ed. R. Berger, pp. 339–350.
Google Scholar

Pierzak Jacek, Rozmus Dariusz. 1997. Badania ratownicze na terenie osady hutniczej z XVI wieku w Hutkach, Województwo Katowickie, “Badania Archeologiczne na Górnym Śląsku i Ziemiach Pogranicznych w 1993 roku”, pp. 188–193.
Google Scholar

Pierzak Jacek, Rozmus Dariusz, Roś Jerzy. 2004. Osady produkcyjne w Hutkach k. Olkusza, [in:] Archeologiczne i historyczne ślady hutnictwa i górnictwa na terenie Dąbrowy Górniczej i okolic, ed. D. Rozmus, Kraków, pp. 81–92.
Google Scholar

Rasmussen Kaare Lund, Skytte Lilian, Jensen Anne Juul, Boldsen Jesper Lier. 2015. Comparison of Mercury and Lead Levels in the Bones of Rural and Urban Populations in Southern Denmark and Northern Germany during the Middle Ages, “Journal of Archaeological Science: Reports”, vol. 3, pp. 358–370.
Google Scholar

Richter Uwe. 1995. Archäologische Untersuchungen in Freiberg. Neue Erkenntnisse zur Frühgeschichte der Stadt, “Stadt- und Bergbaumuseum Freiberg, Schriftenreihe”, 12.
Google Scholar

Richter Uwe. 2011. Der Freiberger Bergbau in der ersten Bergbauperiode: Grabungen — Funde — Denkmale, [in:] Aufbruch Unter Tage. Stand und Aufgaben der montanarchäologischen Forschung in Sachsen, Arbeits- und Forschungsberichte zur Sächsischen Bodendenkmalpflege, Beiheft 22, ed. R. Smolnik, Dresden, pp. 61–68.
Google Scholar

Ruppert Hans, Deicke Matthias. 2006. Source of Medieval Lead Enrichments in Natural Archives of Europe: Harz Mts. (Germany), “Geochimica et Cosmochimica Acta. Supplement”, vol. 70, no. 18, p. A545.
Google Scholar

Schubert Ernst. 1985. Der Wald: wirtschaftliche Grundlage der Spätmittelalterlichen Stadt, [in:] Mensch und Umwelt im Mittelalter, ed. B. Hermann, Köln, pp. 252–269.
Google Scholar

Schutkowski Holger. 2002. Mines, meals and movement. A human ecological approach to the interface of “history and biology”, [in:] Human Biology and History, ed. M. Smith, CRC Press, pp. 195–211.
Google Scholar

Schutkowski Holger. 1999. Mittelalterliches Schadstoffrisiko — das Beispiel der Sulzburg Bergleute, “Archäologische Nachrichten aus Baden-Württemberg”, vol. 61/62, pp. 114–117.
Google Scholar

Schwabenicky Wolfgang. 2009. Der mittelalterliche Silberbergbau im Erzgebirgsvorland und im westlichen Erzgebirge, Chemnitz.
Google Scholar

Schwabenicky Wolfgang. 1992. Der Mittelalterliche Silber-, Blei- und Kupferbergbau im Mittlern und westlichen Erzgebirge sowie im Erzgebirgsvorland unter besonderer Berücksichtigung der Grabungsergebnisse vom Treppenhauer bei Sachsenburg, “Etnographisch-Archäologische Zeitschrift”, vol. 33, pp. 541–552.
Google Scholar

Sieferle Peter Rolf. 1984. Vom Holz zur Kohle. Die Energiekriese im 18. Jahrhundert und ihre Lösung, “Der Anschnitt”, vol. 36, pp. 124–135.
Google Scholar

Skladaný Marian. 2010. Banská Bystrica, [in:] Lexikon stredovekých miest na Slovensku, ed. M. Štefánik, J. Lukačka, Bratislava, pp. 29–51.
Google Scholar

Štefánik Martin. 2010. Kremnica, [in:] Lexikon stredovekých miest na Slovensku, ed. M. Štefánik, J. Lukačka, Bratislava, pp. 54–78.
Google Scholar

Straßburger Martin, Tegel Willy. 2009. Holznutzung und Bergbau im Schwarzwald während des Mittelalters und der Neuzeit, “Der Anschnitt”, vol. 61, pp. 182–192.
Google Scholar

Svěrák Vlastimil. 2009. Velké Století/1526–1619, [in:] Jihlava — Historie, Kultura, Lidé, ed. R. Pisková, M. Bartlová, Praha, pp. 245–316.
Google Scholar

Tóthová Štefánia. 1985. Mestská Pamiatková Rezervácia Banská Štiavnica — výsledky archeologických výskumov, “Archaeologia Historica”, vol. 10, pp. 125–132.
Google Scholar

Tóthová Štefánia. 1991. Výsledky archeologického výskumu v Banskej Štiavnci, [in:] Banské mestá na Slovensku, ed. R. Marsina, Žiar nad Hronom, pp. 50–65.
Google Scholar

Valentová Jarmila. 1993. Antiqua Cuthna — zaniklá středověká hornická osada na katastru Kutné Hory, “Archeologia Technica”, vol. 8, pp. 62–65.
Google Scholar

Valentová Jarmila. 1999. Hornická osada Antiqua Cuthna — realita pohledem archeologického výzkumu, “Kutnohorsko-Vlstivědný Sborník”, vol. 1/99, pp. 16–19.
Google Scholar

Vaněk Václav, Velebil Dalibor. 2007. Staré hutnictví stříbra, [in:] Stříbrná Jihlava 2007. Studie k dějinám hornictví a důlních prací, Brno–Jihlava, pp. 188–205.
Google Scholar

Wagenbreth Otfried, Wächtler Eberhard. 1986. Der Freiberger Bergbau. Technische Denkmale und Geschichte, Leipzig.
Google Scholar

Wagenbreth Otfried, Wächtler Eberhard. 1990. Bergbau im Erzgebirge. Technische Denkmale und Geschichte, Leipzig.
Google Scholar

Wilsdorf Helmut. 1960. Holz, Erz, Salz. Das Transportproblem in Montanwesen, [in:] Bergbau, Wald, Floesse. Untersuchungen zur Geschichte der Flößerei im Dienste des Montanwesens und zum montanen Transportproblem. Mit einer kritischen Bibliographie: Schriften zum Thema Wald und Flöße, Berlin, pp. 4–183.
Google Scholar