Ekologia górnictwa. Człowiek a środowisko w średniowiecznej i wczesnonowożytnej Europie Środkowej

Autor

DOI:

https://doi.org/10.23858/KHKM67.2019.1.002

Słowa kluczowe:

archeologia górnictwa, osadnictwo, człowiek- środowisko, średniowiecze, wczesna nowożytność

Abstrakt

Artykuł przedstawia ocenę warunków życia mieszkańców obszarów górniczych w kontekście wpływu górnictwa i hutnictwa na środowisko naturalne w okresie od średniowiecza do wczesnej nowożytności. Studia te powstały na podstawie znalezisk z terenu Schwarzwaldu, Gór Harzu, czeskich i niemieckich Rudaw, Śląska i Małopolski oraz Czech, Moraw i obecnej Słowacji.

Działalność kopalń i hut oddziaływała przede wszystkim na tereny w bezpośrednim sąsiedztwie. Najbardziej widoczną zmianą w środowisku naturalnym było wylesienie spowodowane wyrębem, w związku z zapotrzebowaniem na opał i materiał budowlany. Tempo wylesiania różniło się w zależności od typu złóż i stosowanej technologii górniczej. Mogło być jednak spowolnione, jeżeli prowadzono odpowiednią gospodarkę leśną. Zniszczenia w drzewostanie potęgowane były przez odkrywki górnicze i generalne, następujące przekształcenia powierzchni terenu. Procesy te powodowały erozję, a w niektórych rejonach pustynnienie. Na wszystkich etapach procesu produkcji uwalniane do środowiska były toksyczne substancje, takie jak ołów, miedź, kadm i arsen. Zanieczyszczone nimi odpady wstępnej obróbki (kruszenie, mielenie) składowane były przeważnie w pobliżu kopalń. Część z nich, w trakcie płukania rudy, trafiała bezpośrednio do cieków wodnych. Tą drogą toksyczne pierwiastki transportowane były na znaczne odległości, nawet na położone z dala od rejonów górniczych tereny produkcji żywności. Najniebezpieczniejsze substancje uwalniane były podczas procesu wytapiania. Większość z nich osiadała w pobliżu hut, a ich stężenie malało wraz z odległością.Na zdegradowanych i zanieczyszczonych terenach żyli górnicy i hutnicy z rodzinami oraz ludność pośrednio pracująca na rzecz górnictwa. Wszyscy oni wchłaniali toksyczne substancje poprzez pożywienie, wodę i inhalację, co mogło prowadzić do licznych schorzeń, a nawet powodować wzrost śmiertelności. Jest bardzo prawdopodobne, że ludność ta była świadoma zagrożenia, ale optymalizacja kosztów produkcji była istotniejsza niż zdrowie. Świadczy o tym powstawanie zabudowań mieszkalnych w pobliżu hut oraz umieszczanie stałych osiedli niedaleko miejsc wydobycia i wstępnego przerobu surowców. Bez wątpienia w średniowieczu i w okresie wczesnonowożytnym intensyfikacja produkcji i zmiany w organizacji społecznej górników doprowadziły do ogólnego obniżenia jakości życia w regionach górniczych.

Pobrania

Download data is not yet available.

Bibliografia

Agricola, Georgius. 1912. De Re Metallica Translated from First Latin Edition of 1556 by HerbertClark Hoover, London.

Alt Kurt W. 2002. Lebensbedingungen und Lebensumstände von Kindern im Mittelalter am Beispiel einer Bergbaubevölkerung, [in:] Regio Archaeologica. Archäologie und Geschichte an Ober- und Hochrhein. Festschrift für Gerhard Fingerlin zum 65. Geburtstag. Internationale Archäologie. Studia Honoraria 18, ed. C. Bücker et al., Radhen, pp. 373–388.

Alt Kurt W., Lohrke Brigitte, Brenn Rüdger, Becker Thomas. 1999. Umwelt- und Lebensbedingungen einer Mittelalterlichem Bergbau Bevölkerung aus Sulzburg (Kr. Breisgauß-Hochschwarzwald), [in:] Früher Bergbau Im Südlichen Schwarzwald, (Archäologische Informationen aus Baden-Württemberg 41), ed. R. Gottschalk, Stuttgart, pp. 63–72.

Bartels Christoph. 1996. Mittelalterlicher und Frühneuzeitlicher Bergbau im Harz und seine Einflüsse auf die Umwelt, “Naturwissenschaften”, vol. 83, pp. 483–491.

Bartoš Martin. 2004. Vodní náhony a plavební kanály v kutnohorském rudním revíru, “Kutnohorsko - Vlstivědný Sborník”, vol. 7/04, pp. 18–24.

Bílek Jaroslav. 2001. Kutnohorské dolování. 9. Historický přehled. K problematice poddolování, hald a vrchlické přehrady, Kutná Hora.

Bohdálková Leona, Erbanová Lucie. 2013. Geochemické archivy a možnosti jejich použití v montánní archeologii, [in:] ArchaeoMontan 2012. Erkunden — Erfassen — Erforschen. Internationale Fachtagung Dippoldiswalde 18. bis 20. Oktober 2012, ed. R. Smolnik, Dresden, pp. 83–86.

Breitenlechner Elisabeth, Hilber Marina, Lutz Joachim, Kathrein Yvonne, Unterkircher Alois, Oeggl Klaus. 2010. The impact of mining activities on the environment reflected by pollen, charcoal and geochemical analyses, “Journal of Archaeological Science”, vol. 37, pp. 1458–1467.

Bühler Hans-Eugen, Wild Heinz Walter. 1991. Umweltprobleme bei der Kupferverhüttung im Mittelalter, “Erzmetall”, vol. 44, pp. 154–161.

Cembrzyński Paweł, Legut-Pintal Maria. 2014. Airborne Laser Scanning as a Method of Localisation and Documentation of Mining Sites Remains. Examples from Silesia, “Acta Rerum Naturalium”, vol. 16, pp. 187–202.

Charvátová Kateřina. 1993. Středověké dvory sedleckého klastera, “Památky středních Čech”, vol. 7, pp. 32–39.

Czaja Stanisław. 1996. Antropogeniczne przemiany stosunków wodnych w rejonie Tarnowskich Gór od XIV do końca XIX wieku, [in:] Dziejowe przemiany stosunków wodnych na obszarach zurbanizowanych, ed. A.T. Jankowski, A. Kaniecki, Poznań–Sosnowiec, pp. 14–30.

Deicke Matthias. 2000. Findings concerning the environmental history of the Harz Mountains and the Utilization of Mineral Resources, [in:] Aspects of Mining and Smelting in the Upper Harz Mountains (up to the 13th/14th Century) in the Early Times of a Developing European Culture and Economy, Siegener Abhandlungen zur Entwicklung der materielle Kultur 32, ed. Chr. Segers-Glocke, H. Witthöft, St. Katharinen, pp. 66–78.

Delumeau Jean. 2015. Cywilizacja Odrodzenia, Warszawa.

Dziekoński Tadeusz. 1972. Wydobywanie i metalurgia kruszców na Dolnym Śląsku od XIII do połowy XX wieku, Wrocław.

Eckstein Karsten, Hauptmann Andreas, Rehren Thilo, Richter Uwe, Schwabenicky Wolfgang. 1994. Hochmittelalterliches Montanwesen im sächsischen Erzgebirge und seinem Vorland, “Der Anschnitt”, vol. 46, pp. 114–132.

Frenzel Burkhard, Kempter Heike. 2011. Frühe Umweltverschmutzungen: Die Schwermetallablagerungen in Schwarzwälder Hochmooren, [in:] Silber, Kupfer, Kobalt — Bergbau im Schwarzwald, ed. G. Markl, L. Sönke, Filderstadt, pp. 99–130.

Frolík Jan, Tomášek Martin. 2002. Kutná Hora. Přispĕvek archeologie k nejstarši topografii a komunikačnimu schèmatu města, [in:] Civitas et Villa. Miasto i wieś w średniowiecznej Europie Środkowej, ed. C. Buśko, Wrocław, pp. 99–107.

Gawlas Sławomir 2006. Komercjalizacja jako mechanizm europeizacji peryferii na przykładzie Polski, [in:] Ziemie polskie wobec Zachodu. Studia nad rozwojem średniowiecznej Europy, ed. S. Gawlas, Warszawa, pp. 25–116.

Gawlas Sławomir. 1996. O kształt zjednoczonego Królestwa, Warszawa.

Gleitsmann Rolf-Jürgen. 1984. Der Einfluß der Montanwirtschaft auf die Waldentwicklung: Stand und Aufgaben der Forschung Mitteleuropas, [in:] Montanwirtschaft Mitteleuropas vom 12. Bis 17. Jahrhundert: Stand, Wege und Aufgaben der Forschung. Der Anschnitt. Beiheft 2, ed. W. Kroker, E. Westermann, Bochum, pp. 24–39.

Le Goff Jacques. 2002. Kultura średniowiecznej Europy, Gdańsk–Warszawa.

Goldenberg Gert. 1996. Umweltbeeinflussung durch das frühe Montanwesen. Beispiele aus dem Schwarzwald, [in:] Bergbau, Verhüttung und Waldnutzung im Mittelalter. Auswirkungen auf Mensch und Umwelt, ed. A. Jockenhövel, Stuttgart, pp. 230–246.

Goldenberg Gert. 1993. Frühe Umweltbelastungen durch Bergbau und Hüttenwesen, [in:] Alter Bergbau in Deutschland (Archäologie in Deutschland. Sonderheft), ed. H. Steuer, U. Zimmerman, Stuttgart, pp. 107–113.

Goliński Mateusz. 2005. Miasta a polityka gospodarcza Henryka IV Probusa, [in:] Śląsk w czasach Henryka IV Prawego, ed. K. Wachowski, Wratislavia Antiqua, vol. 8, Wrocław, pp. 49–62.

Hejhal Petr, Hrubý Petr, Malý Karel, Rous Pavel, Vokáč Marti, Zimola David. 2005. Dolování drahých kovů na Českomoravské Vrchovině, [in:] Montána archeológia na Slovensku (25 rokov výskumu lokality Glanzenberg v Banskej Štiavnici). Medzinárodný seminár 7.9.–9.9.2005 Banska Štiavnica - Starý Zámok, ed. J. Labuda, Banska Štiavnica, pp. 49–66.

Hillebrecht Marie-Luise. 1989. Energiegewinnung auf Kosten der Umwelt, “Berichte zur Denkmalpflege in Niedersachsen”, vol. 9 (2), pp. 80–85.

Hillebrecht Marie-Luise. 1985. Eine mittelalterliche Energiekrise, [in:] Mensch und Umwelt im Mittelalter, ed. B. Hermann, Köln, pp. 270–278.

Hillebrecht Marie-Luise. 1982. Die Relikte der Holzhohlwirtschaft als Indikatoren für Waldnutzung und Waldentwicklung. Untersuchungen an Beispielen aus Südniedersachsen, Göttinger geographische Abhandlungen, H. 79, Göttingen.

Hrubý Petr. 2011. Jihlava — Staré Hory. Archeologický výzkum středověkého důlního, úpravnického a obytného areálu v letech 2002–2006. Příspěvek ke studio středověkého rudného hornictví, Praha.

Hrubý Petr, Hejhal Petr, Hoch Aleš, Kočár Petr, Malý Karel, Macháňová Lenka, Libor Petr, Štelcl Jindřich. 2012. Středověký úpravnický a hornický areál Cvilínek u Černova na Pelhřimovsku, “Památky Archeologické”, vol. 103, pp. 339–418.

Iles Louise Elizabeth. 2016. The Role of Metallurgy in Transforming Global Forests, “Journal of Archaeological Method and Theory”, vol. 23 (4), pp. 1219–1241.

Jančárek Petr. 1971. Města českeho Krušnohoři v předbělohorské době. Přispevek k studiu jej ich socjalni struktury, Ústí nad Labem.

Kabata-Pendias Alina, Mukherjee Arun B. 2007. Trace Elements from Soil to Human. Berlin, Heidelberg.

Kabata-Pendias Alina, Piotrowska Maria. 1995. Podstawy oceny chemicznego zanieczyszczenia gleb: metale ciężkie, siarka i WWA, Warszawa.

Kenzler Hauke. 2008. Struktur und Entwicklung der Bergstadt auf dem Treppenhauer. Ergebnisse der archäologischen Untersuchungen von 2005 bis 2007, “Arbeits- und Forschungsberichte zur sächsischen Bodendenkmalpflege”, vol. 50, pp. 263–306.

Kořan Jan. 1950. Dějiny dolování v rudním okrsku kutnohorském, Praha.

Labuda Jozef. 2004. Banská Štiavnica jako príklad osídľovania banských regionom, “Archaeologia Historica”, vol. 29, pp. 261–266.

Lobbedey Uwe. 1993. Der Altenberg bei Müsen (Siegerland) eine Bergbauwüstung des 13. Jahrhunderts, [in:] Montanarchäologie in Europa. Berichte zum Internationalen Kolloquium „Frühe Erzgewinnung und Verhüttung in Europa“ in Freiburg in Breisgau vom 4. bis 7. Oktober 1990, ed. H. Steuer, U. Zimmerman, Sigmaringen, pp. 315–319.

Ludemann Thomas. 2010. Past Fuel Wood Exploitation and Natural Forest Vegetation in the Black Forest, the Vosges and Neighbouring Regions in Western Central Europe, “Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology”, vol. 29, pp. 154–165.

Majer Jiří. 1997. Die Waldwirtschaft und die Holzverwenderung im Silbererzrevier Jáchymov/Joachimsthal im Erzgebirge und im Zinnerzrevier Horní Slavkov/Schlaggenwald im Kaiserwaldgebirge im 16. Jahrhundert, [in:] Bergbaurevier als Verbrauchszentren im vorindustriellen Europa, Fallstudien zu Beschaffung und Verbrauch von Lebensmitteln sowie Roh- und Hilfsstoffen (13.–18. Jahrhundert), ed. E. Westermann, Stuttgart, pp. 221–248.

Małowist Marian. 2006. Wschód a Zachód Europy w XIII–XVI wieku, Warszawa.

Molenda Danuta. 1992. Upadek miast górniczych w Małopolsce i na Górnym Śląsku w XVII i XVIII w., [in:] Miasto, region, społeczeństwo: studia ofiarowane profesorowi Andrzejowi Wyrobiszowi w sześćdziesiątą rocznicę Jego urodzin, ed. E. Dubas-Urwanowicz, J. Urwanowicz, Białystok, pp. 83–91.

Molenda Danuta. 1978. Dzieje Olkusza do 1795 r., [in:] Dzieje Olkusza i Regionu Olkuskiego, vol. I, ed. F. Kiryk, R. Kołodziejczyk, Warszawa–Kraków, pp. 147–340.

Molenda Danuta. 1972. Kopalnie rud ołowiu na terenie złóż śląsko-krakowskich w XVI–XVIII wieku, Wrocław.

Molenda Danuta. 1969. Piastowskie Wolne Miasto Górnicze Tarnowskie Góry, [in:] Tarnowskie Góry. Zarys dziejów powiatu, ed. H. Rechowicz, Katowice, pp. 93–118.

Molenda Danuta. 1963. Górnictwo kruszcowe na terenie złóż śląsko-krakowskich do połowy XVI wieku, Wrocław–Warszawa–Kraków.

Nef John U. 1987. Mining and Metallurgy in Medieval Civilization, [in:] The Cambridge Economic History of Europe, Vol. 2: Trade and Industry in the Middle Ages, ed. M.M. Postan, E. Miller, Cambridge, pp. 693–761.

Patterson C.C., Chow Tsaihwa J., Murozumi Masayo. 1970. The Possibility of Measuring Variations in the Intensity of Worldwide Lead Smelting during Medieval and Ancient Times Using Lead Aerosol Deposits in Polar Snow Strata, [in:] Scientific Methods in Medieval Archaeology. UCLA Center for Medieval and Renaissance Studies Contributions, IV, ed. R. Berger, pp. 339–350.

Pierzak Jacek, Rozmus Dariusz. 1997. Badania ratownicze na terenie osady hutniczej z XVI wieku w Hutkach, Województwo Katowickie, “Badania Archeologiczne na Górnym Śląsku i Ziemiach Pogranicznych w 1993 roku”, pp. 188–193.

Pierzak Jacek, Rozmus Dariusz, Roś Jerzy. 2004. Osady produkcyjne w Hutkach k. Olkusza, [in:] Archeologiczne i historyczne ślady hutnictwa i górnictwa na terenie Dąbrowy Górniczej i okolic, ed. D. Rozmus, Kraków, pp. 81–92.

Rasmussen Kaare Lund, Skytte Lilian, Jensen Anne Juul, Boldsen Jesper Lier. 2015. Comparison of Mercury and Lead Levels in the Bones of Rural and Urban Populations in Southern Denmark and Northern Germany during the Middle Ages, “Journal of Archaeological Science: Reports”, vol. 3, pp. 358–370.

Richter Uwe. 1995. Archäologische Untersuchungen in Freiberg. Neue Erkenntnisse zur Frühgeschichte der Stadt, “Stadt- und Bergbaumuseum Freiberg, Schriftenreihe”, 12.

Richter Uwe. 2011. Der Freiberger Bergbau in der ersten Bergbauperiode: Grabungen — Funde — Denkmale, [in:] Aufbruch Unter Tage. Stand und Aufgaben der montanarchäologischen Forschung in Sachsen, Arbeits- und Forschungsberichte zur Sächsischen Bodendenkmalpflege, Beiheft 22, ed. R. Smolnik, Dresden, pp. 61–68.

Ruppert Hans, Deicke Matthias. 2006. Source of Medieval Lead Enrichments in Natural Archives of Europe: Harz Mts. (Germany), “Geochimica et Cosmochimica Acta. Supplement”, vol. 70, no. 18, p. A545.

Schubert Ernst. 1985. Der Wald: wirtschaftliche Grundlage der Spätmittelalterlichen Stadt, [in:] Mensch und Umwelt im Mittelalter, ed. B. Hermann, Köln, pp. 252–269.

Schutkowski Holger. 2002. Mines, meals and movement. A human ecological approach to the interface of “history and biology”, [in:] Human Biology and History, ed. M. Smith, CRC Press, pp. 195–211.

Schutkowski Holger. 1999. Mittelalterliches Schadstoffrisiko — das Beispiel der Sulzburg Bergleute, “Archäologische Nachrichten aus Baden-Württemberg”, vol. 61/62, pp. 114–117.

Schwabenicky Wolfgang. 2009. Der mittelalterliche Silberbergbau im Erzgebirgsvorland und im westlichen Erzgebirge, Chemnitz.

Schwabenicky Wolfgang. 1992. Der Mittelalterliche Silber-, Blei- und Kupferbergbau im Mittlern und westlichen Erzgebirge sowie im Erzgebirgsvorland unter besonderer Berücksichtigung der Grabungsergebnisse vom Treppenhauer bei Sachsenburg, “Etnographisch-Archäologische Zeitschrift”, vol. 33, pp. 541–552.

Sieferle Peter Rolf. 1984. Vom Holz zur Kohle. Die Energiekriese im 18. Jahrhundert und ihre Lösung, “Der Anschnitt”, vol. 36, pp. 124–135.

Skladaný Marian. 2010. Banská Bystrica, [in:] Lexikon stredovekých miest na Slovensku, ed. M. Štefánik, J. Lukačka, Bratislava, pp. 29–51.

Štefánik Martin. 2010. Kremnica, [in:] Lexikon stredovekých miest na Slovensku, ed. M. Štefánik, J. Lukačka, Bratislava, pp. 54–78.

Straßburger Martin, Tegel Willy. 2009. Holznutzung und Bergbau im Schwarzwald während des Mittelalters und der Neuzeit, “Der Anschnitt”, vol. 61, pp. 182–192.

Svěrák Vlastimil. 2009. Velké Století/1526–1619, [in:] Jihlava — Historie, Kultura, Lidé, ed. R. Pisková, M. Bartlová, Praha, pp. 245–316.

Tóthová Štefánia. 1985. Mestská Pamiatková Rezervácia Banská Štiavnica — výsledky archeologických výskumov, “Archaeologia Historica”, vol. 10, pp. 125–132.

Tóthová Štefánia. 1991. Výsledky archeologického výskumu v Banskej Štiavnci, [in:] Banské mestá na Slovensku, ed. R. Marsina, Žiar nad Hronom, pp. 50–65.

Valentová Jarmila. 1993. Antiqua Cuthna — zaniklá středověká hornická osada na katastru Kutné Hory, “Archeologia Technica”, vol. 8, pp. 62–65.

Valentová Jarmila. 1999. Hornická osada Antiqua Cuthna — realita pohledem archeologického výzkumu, “Kutnohorsko-Vlstivědný Sborník”, vol. 1/99, pp. 16–19.

Vaněk Václav, Velebil Dalibor. 2007. Staré hutnictví stříbra, [in:] Stříbrná Jihlava 2007. Studie k dějinám hornictví a důlních prací, Brno–Jihlava, pp. 188–205.

Wagenbreth Otfried, Wächtler Eberhard. 1986. Der Freiberger Bergbau. Technische Denkmale und Geschichte, Leipzig.

Wagenbreth Otfried, Wächtler Eberhard. 1990. Bergbau im Erzgebirge. Technische Denkmale und Geschichte, Leipzig.

Wilsdorf Helmut. 1960. Holz, Erz, Salz. Das Transportproblem in Montanwesen, [in:] Bergbau, Wald, Floesse. Untersuchungen zur Geschichte der Flößerei im Dienste des Montanwesens und zum montanen Transportproblem. Mit einer kritischen Bibliographie: Schriften zum Thema Wald und Flöße, Berlin, pp. 4–183.

Opublikowane

2019-01-01

Jak cytować

Cembrzyński, P. (2019). Ekologia górnictwa. Człowiek a środowisko w średniowiecznej i wczesnonowożytnej Europie Środkowej. Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, 67(1), 17–39. https://doi.org/10.23858/KHKM67.2019.1.002

Numer

Dział

Studia i materiały